Әлдебек Абызұлы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Әлдебек Абызұлы[1] (1705-1709 жылдар шамасында туған, өлген жылы белгісіз) Абылай хан заманында өмір сүрген атақты шешен. Оның әкесі соқыр Абыз Қаракерей тайпасының көріпкел әулие, ақылшы көсемі болыпты. Абыз бастаған іс оңына айнала берген. Соқыр Абыз емдеген ауру-кесел құлан-таза жазылып кеткен.

Сол Абыз әулиеден бата аламын деп, Жәнібек батыр және одан баска да көптеген батыр, шешен-билер барған. Бата алғандардың бәрінің де жолы болған. Атақты жазушы Мұхтар Әуезов өзінің тұңғыш пьесасы "Еңлік- Кебекті" Соқыр Абыздан бастайтыны көрермендерге белгілі.

Сол Абыз биден туған Әлдебек те кезінде осал кісі болмапты. Әлдебек шешен айтты деген өткір уытты, кесімді-шешімді шешен сөздер кезінде хатқа түспеген. Оның ел аузынан жазып алынған кейбір нұсқалары ғана бізге жетіп отыр.

Атақты Абылай хан жасы алпыстан асқанда қарамағындағы би, болыс, ақсақалдарды ордасына шақыртыпты. Ондағы мақсаты өзінің қалмақ әйелінен туған бал асы Қасым төрені орнына хан сайлатпақ еді. Шақырғандар бәрі уақтысында келгенде, Қаракерей жағының басты адамдары оның ішінде Абыздың баласы Әлдебек те кешігіп барады. Қасым төре тәкаппар, қатал мінезді адам екен. Жасы әкесімен катар Әлдебектін көзі қыли, аяғы ақсақтығын кемітіп:

:Хан болып елді ұстай ма,
Осындай долы, ашулы?
Кірсіз - көктегі ай,
Мінсіз - бір кұдай.
Әкең сенің сарт еді,
Шешең калмақ Құралай.
Екеуінен жаралған,
Бойыңа лас таралған.
Инабат жоқ, үят жоқ,
Сенсің нағыз сүмырай!

- Ауыздыға сөз бермей, аттылыға жол бермей отырған, мына бір соқыр кім еді?! - депті. Сонда Әлдебек шешен бұл сөзге шыдай алмай: Менің атым Әлдебек, Сөйлер сөзім өлі де көп. Жан-жағыңа қарашы, Хан бір адам, қара көп. Хан сайласақ, Қасым-ау, Орта жүздің ішінде, Сендей-сендей кісі көп. Атаң Абылай шақырды, "Хан сайла деп Қасымды". Уа, сайламаймын Қасымды, Болмай жатып басынды. - деп, камшысын бүктеп, тізесіне басып жан-жағына қарапты. Қасым төре одан сайын түтігіпті: - Осындай киқар сөзіңді қоймасаң, саган садақтың бір жебесі дарысын - көрермін әлі күшіңді, - деп тепсініпті. Бұл екеуін ұшықтырмайын деп, Қанжығалы батыр, әрі шешен, Айтбай сөзге араласыпты:  

- Уа, Қасым, не қыласың соқырға,
Соқыр бекер сөйлеп отыр ма
Тілді налай бумақпыз.
Осындай жиын-топырда?
Нағашың қалмақ болғанда,
Әкең сенің сарт еді.
Мұны елден жасырма.
Жасырып кайда барасың,
Басынып сен құтырма! -

Құс жастыкта шынтактап жатқан Қасым басын көтеріп алыпты да: - Жаңа соқыр ақсақтан пәлеге қалып еқ, енді мына бір басына темір телпек киген тазың кім еді? - деп Айтбай шешеннің жалтыр басына мін таға сөйлепті. Оған Айтбай былай деп жауап қайтарыпты.

Руым Ақжал болғанда,
Байкелтірдің баласы,
Атым Айтбай батырмын.
Өз бетіммен келгем жоқ,
Әкең Абылай шақырды,
"Хан сайла деп Қасымды".
Сайлауға келіп жатырмын,
Ел қорғаны батырға.
Келмей жатып ақырдың.
Қамалын бұзып қанша рет,
Жылқысын алып сонша рет,
Қалмаққа тізе батырдым.
Бізден кек алғың келді ме,
Нағашы қалмақ көпірің!


- Ақ орданыц ішінде отырып мені бір емес екі рет "қалмақ" дедің деп Қасым төре Айтбай батырға қылышын ала ұмтылғанда, көпшілік оны жібермей ұстап қалады "Қойындар" деп араға ақсақалдар түсіп, оларды қойғызады. Ертеңінде Абылай жиналған халқын ордаға шақырып: - Уа, жұртым, не дейсіңдер? - деп көпшілікке сөз бергенде, алдымен Айтбай шешен ортаға шығыпты:

- Уа, Абылай хан ием,
Бақытты туған адамның,
Артықта бол ар талабы.
Сайламаймын хандыққа,
Қасым деген балаңды.
Хан болғанмен айырмас,
Жақсы менен жаманды.
Шешіп төре бере алмас,
Ад ал менен харамды.
Сен сүйіп қатын қылғанмен,
Арғы заты арамды!


Қанша айтқанмен "Ханда қырық кісінін ақылы бар" демекші Абылай бұл сөзге онша шамданбайды. Мәжілісті одан әрмен жалғастыра беріпті. - Тағы кім сөйлейді? - дегенде, енді Әлдебек шешен, қамшысын бүктеген күйі алға шығыпты:

- Уа, Абылай, хан ием,
Хан соқыр болса,
Халқы қор болады.
Қара соқыр болса,
Акылы мол болады.
Инабатты кісіден,
Хан сайласақ,
Көпке тиіп пайдасы,
Әділеті зор болар.
Тәкаппар кежір адамнан,
Хан сайласақ тақсыр-ау,
Қаһарын шашып халыққа,
Айдаһардай сор болады.
Қарауыл қойсак тырнадан,
Қиқу бастан кетер ме?
Түсінбеске айтқан зар,
Құлағынан өтер ме?
Қолқалама Қасымды,
Болмай жатып басынды.
Сынбасын сағың бекерге,
Көп сөйлетіп қайтесің,
Осы айтқаным бекер ме.


Әлдебек шешен осылай дегенде, өзге би, шешен, байлар, батырлар Айтбай мен Әлдебекті қуаттап, Қасымды хандыққа сайламай қояды.  Абылайдың орнына сол жолы хан болып, онын үлкен баласы Уәли сайланып кетеді [2].

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647
  2. (Б. Адамбаев, Қазақтың шешендік өнері, 1984* 17—18- беттер)