Әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын шығыстар

Мемлекет шығыстарының маңызды бағыты әлеуметтік-мәдени шараларға - оқу-ағарту, ақпараттық қызметтерге (баспасөз, радио хабарын тарату және теледидар), мәдениетке, шығармашылықка, денсаулық сақтауға, дене шынықтыру мен спортка, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік камсыздандыруға жұмсалатын шығындарды қаржыландыру болып табылады. Бұл шығыстар ірілен- дірілген түрде мынадай түрлерге бөлінеді:

1. білім беру және кадрларды кәсіби даярлау;
2. мәдениет, өнер, спорт және бұқаралық ақпарат құралдары;
3. денсаулық сақтау;
4. мемлекеттік әлеуметтік сактандыру және әлеуметтік көмек.

Аталған шығыстар қоғамдық тауарларға, игіліктерге, қызметтерге жұмсалатын шығыстардың (10.2 параграфты қараңыз) бір бөлігі болығі табылады. Оларды мемлекет ақшалай трансферт түрінде, сондай-ак ақысыз (немесе жеңілдетілген) материалдық игіліктер мен қызметгер көрсету түрінде коғам мүшелерінің ұжымдық және дара тұтынуына бағыттайды.
Әлеуметгік-мәдени мақсаттарға жу.мсапатын шығыстардын экономикальж функциясының негіздемесі әлеуметтік мұқтаждарды қанағаттандыру үшін барлық азаматтарға колайлы мүмкіндіктер жасауга саяды. Мемлекет қоғамдьж тұрғыдан маңызды қажеттіліктерді қаржыландыра отырып, жеке рыноктық бөлудің ұнамсыз салдарларын жоюға, қоғамның барлық мүшелеріне әр түрлі әлеуметтік топтар, жіктер, таптар өкілдерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын біршама тіңестіру максатымен оларды канагаттандыру үшін қажетті жағдайлар жасауга тырысады.
Шығыстардың бұл тобын қалыптастырудың негізгі көзі мемлекеітік бюджет пен арнаулы бюджеттен тыс қорлар. Қалған бөлігін орталықтандырылмаған тәртіппен шаруашылық жүргізуші субъектілер өздерінің табыстары есебінен жасайды (Қазақстанда топтың барлық шығыстарының 15 пайызына жуығы). Рыноктық қатынастар жағдайында түтынудың бұрын қалыптасқан қоғамдық қорлардан әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын шығыстарды қаржыландырудан бас тарту болды. Рынок жағдайларында еңбек салымына, харакеттің әртүріндегі адамның мүмкіндіктеріне қарай тұтыну мөлшерінін тура тэуелдігі қалыптасады. Сондықтан казіргі жағдайларда дара шаруашылық органдарының қарамағында олардың жұмысының нәтижелеріне қарай табысының (пайдасынын) бір бөлігі калады.
Соңғы кезде елімізде әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландырудың жаңа қағидаттары енгізілді: әлеуметгік сфераның мекемелері ішінара қаржыландырудың шаруашылық есеп негіздеріне, сактандырудың қағидаттарына көшуде. Білім беру сферасында - бұл кепілдендірілген бюджеттік нормаларга косымша білім және кәсіби машық үшін ақылы окуды қолдану, денсаулық сактауда - ақылы медициналық қызметті дамыту, әлеуметтік қорғауда - жинақтаушы зейнетақы қорларына сактық аударымдарын жасау. Барынша білімді халық экономикалық өсудің барынша жоғары қарқынымен және осы сферадағы басқарудың күшті жүйесімен байланысына құрылған білім беру сферасындағы шығыстар (бюджеттік саясат) Қазақстанда білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес іске асырылаты н болады. Білім беруге жұмсалатын шығыстар зкономиканы кәсібилігі жоғары техникалық бағыттағы мамандармен қамтамасыз етуге жұмсалатын болады. Бұдан басқа, жоғары білім беру саласында жоғары және жоғары оку орныннан кейінгі кәсіптік білім беруді үш сатылық жүйеге: бакалавриат магистратура - докторантура - өзгерту бойынша, жоғары оқу орнының мамандануы мен мэртебесіне байланысты мемлекеттік білім беру гранттарын саралауды міндетті енгізумен мемлекеттік білім беру тапсырмасын қалыптастырудың жаңа қағидаттарын енгізу жұмыстары жалғасады. Мектепке дейінгі білім беру жүйесінде мектепке дейінгі және мектеп карсаңындағы оқумен қамтуды ұлғайту бойынша шаралар кабылданатын болады. Жалпы білім беру жүйесінде 2009 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беруге кезең-кезеңімен көшу жүзеге асырылады, осыған байланысты педагогтарды қайта даярлау жұмысы жалғасады. Білім беру мекемелерін қаржыландыру бұл мекемелердің түрлері мен тұрпаты бойынша әр окушыға анықталатын мемлкеттік нормативтерге сәйкес жүзеге асырылады.
Жұмыскерлер мен өндірістегі басқа кадрларды даярлау және олардың біліктілігін арттыруға жұмсалатын шығыстар өнімнін, (жұмыстардың, қызметтердің) езіндік құнына кіріктіріледі.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңына сәйкес гранттар және кредиттер негізінде жоғары білім беруді қаржыландырудың жаңа механизмі қолданылады: бірінші жағдайда қаражаттар қажетті бейін мамандарын даярлау үшш мемлекеттік бюджет есебінен етеусіз бөлінеді, екіншісінде окитындарға келісімшарт негізінде коммерциялық банк құрылымдары тарапынан ұзак мерзімді кредит беріледі (банк мекемесі - студент - жоғары оқу орындары - Білім және ғылым министрлігі).
Мәдениет пен өнерді қаржыландыру кітапханаларды, клубтарды, мәдениет үйлерін, мұражайлар мен көрмелерді, театрларды, филармонияларды, сазгерлік ұйымдарды, ансамбльдерді, киностудияларды ұстауды кіріктіреді; олар бюджеттен, сондай-ак кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың қаражаттары есебінен қаржыландырылады. Мәдениет пен өнердің бірқатар мекемелері (театрлар, цирктер) шаруашылық есепте тұрады және олар бойынша меншікті табыстарымен жабылмайтын шығыстардың мөлшерінде бюджеттен жәрдемқаржының сомасы белгіленеді. Мемлекеттік бюджеттің шығыстары мәдениеттің осы заманғы дамыған жүйесін қалыптастыруга, Ұлттың мәдени және рухани әлуетінің өсуін қамтамасыз етуге, мемлекеттік тілдің рөлін нығайтуға, ақпараттық кеңістіктің бәсекелестігін арттыруға, коғамдық-саяси тұрақтылықты сактауға бағығгалатын болады. Бұқаралық ақпарат құралдарын ұстауга жұмсалатын шығыстар мемлекет құрылтайшысы болып келетін мемлекеттік радио хабарын таратуды, теледидарды, баспаларды, газет-журналдарды қаржыландыруға бағытталады.
Мемлекет халықтың денсаулығын ұдайы жақсартуға үлкен мән береді. Денсаулық сактау сферасындағы мемлекеттік саясат пен денсаулықты қаржыландыру механизмдері Қазақстан халқының денсаулығын сактау жөнінде жоғары нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін баламалы қаржылық қамтамасыз ете отырылып және бұл жүйені басқару деңгейін арттыруға бағытталады. Бюджеттік құрамдас бөлік 2005-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында денсаулық сақтауды реформалау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасын, Қазақстан Республикасында кардиологиялық және кардиохирургиялық көмекті дамытудың 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасын, Қазақстан Республикасында ЖҚТБ індетіне қарсы іс-әрекет жөніндегі 2006-2010 жылдарға арналған бағдарламаны «Салауатты өмір салты» бағдарламасын іске асыруға құрылады.
Денсаулық сақтаудың мемлекеттік ұйымдарын қаржылық ңамтамасыз ету мына көздер есебінен жүзеге асырылады: мемлекеттік бюджет қаражаттары; медициналық сақтандыру қаражаттары; ақылы негізде медициналық қызмет көрсеткені үшін алынған қаражаттар; Қазақстан Республикасы заңнамасына қайшы келмейтін өзге көздер. Денсаулыц сақтаудың мемлекеттік емес ұйымдарын қаржылық қамтамасыз ету ақысыз медициналық жәрдемнің кепілденілген көлемін көрсеткені үшін мемлекеттік бюджет қаражаттары, медициналық сактандыру қаражаттары, ақылы негізде медициналық қызмет көрсеткені үшін алынган қаражаттар, Қазақстан Республикасы заңнамасына кайшы келмейтін өзге көздер есебінен жүзеге асырылады. Тегін медициналық жәрдемнің кепілденілген көлемін көрсетуге жұмсалатын шығындарды қаржыландыру. Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады. Медициналық ұйымдарды қаржыландыру мына нысандарда жүзеге асырылады: мемлекеттік медициналық мекемелер-қаржыландырудың дара жоспарлары бойынша; мемлекеттік мекемелерді қоспағанда,денсаулық сактау ұйымдары - үкімет анықтайтын ны- сандар бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшілерімен келісімшарттық негізде; алғашқы медициналық-санитарльж жәрдем көрсететін және бекітіліп берілгенхалқы бар ұйымдар-жанбасылық нормативтер бойынша. Денсаулық сақтау жүйесінің қаржылық қаражаттары мыналарга бағытталады: медициналық жәрдемнің ақысыз кепілденілген көлемін көрсету бойынша шығындарды өтеуге; денсаулық сақтау саласындағы бағдарламаларды іске асыруға; денсаулық сақтау ұйымдарын материалдық-техникалық жарақтандыруға; өміршеңдік маңызды дәрілік құралдарды, канды және оның компоненттерін, вакциналарды және басқа иммунобиологиялық медициналық препараттарды, сонымен бірге медициналық техника мен медицинапық арналым бұйымдарын сатып алуға; жұкпалы аурулар жағдайлары мен міндеттерін жоюға; медициналық және фармацептикалық кадрларды даярлауға және біліктілігін арттыруға; медициналық ғылымды дамытуға және оның жетістіктерін енгізуге және т.б. Медициналық жәрдемнің ақысыз кепілденілген көлемін көрсету бойынша шығындарды өтеу көрсетілген медициналық жәрдемнің сапасы мен көлемін медициналық қызметтер сферасында бақылау жөніндегі мемлекеттік орган заңнамамен анықталған тәртіппен жүзеге асыратын бақылау нәтижерәрін ескере отырып жүргізіледі.
Дене шынықтыру мен спортқа жұмсалатын шығыстар мемлекеттік бюджеттің қаражаттары, кәсіподақ ұйымдарының қаражаттары, шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістері, спорітық қоғамдардың меншікті қаражаттары есебінен.қаржыландырылады. Стадиондар мен басқа спорт ғимараттарына жұмсалаты күрделі жұмсалымдар, спорт ұйымдарының аппаратын ұстау, оқу-жаттығу жиыңдары мен жарыстарды өткізуге бөлінетін қаржылар мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Шығыстардың бір бөлігін ұйымдар демеушілер, әдеттегідей, жарнамалық максаттарда өтейді.