Әлеуметтік бағыт

Әлеуметтік бағыт ( орыс. социологическое направление) — тілді ең алдымен әлеуметтік құбылыс, адамдардың қоғамдық жағдайы, қызметі, білімімен тағы басқа байланысты қарым-қатынас құралы деп түсіндіретің ағымдар мен мектептердің, жеке көзқарастардың жиынтығы. Осы тұрғыда әлеуметтік тіл білімі әлеуметтік бағытка қатысты болып келеді. бірақ "Әлеуметтік бағыт" термині көбінесе жас грамматизмнің индивидуалды психологизміне, сондай-ак идеалистік неофилологияға қарама-қарсы әлеуметтік құбылыс ретінде шетел тіл білімінде қолданылған (К. Фосслер тағы басқа). Тілдің әлеуметтік табиғатын бұрын Джон Локк, Дж. Вико, В. Гумбольдт, Г. Штейнталь тағы басқа атап керсеткеніне қарамастан, әлеуметтік бағыт 19—20 ғасырлар шеқарасында қалыптасты. Марксизм-ленинизм классиктері тілдің қоғамдық мәніне тарихи-материалистік тұрғыдан қарады. Әлеуметтік бағыт Францияда (сондағы әлеуметтік мектепте), Швецияда (Женева мектебінде), Америкада (У. Д. Уитни, Э. Сепир тағы басқа) пайда болған. Әлеуметтік бағыт өкілдері тілдің жүйелік, таңбалық сипатын мойындай отырып, онын қарым-қатынастық кызметін негізгі деп санайды. Тілді әлеуметтік құбылыстарға жаткыза отырып, Франциядағы әлеуметтік бағытты жақтаушылар әлеуметтік құбылыстарды алғашында қоғамнан жоғары тұрып онын мүшелеріне зорлап танылған құбылыстар деп қарады (Э. Дюркгейм). Тілдік өзгерістердің себебі қоғамдағы өзгерістердің нәтижесі деп түсіндірілді (А. Мейе). Америкада тіл материалдық мәдениет қалыптасқанға дейін болған, онымен ілесе дамыған тарихи ұжымдык мұра деп түсіндірілді. Бұл идея кейін этнолингвистика, антропологиялық лингвистика теориясының негізіне жатты. Тілдін қарым-қатынас құралы, әлеуметтік табиғаты туралы көзқарастарды орыс тіл мамандары да колдады (М. В. Ломоносов, Л. В. Щерба, Б. А. Ларин, В. М. Жирмунский, Р. О. Шор тағы басқа). Әлеуметтік бағыт өкілдерінің кейбір идеяларын "Тіл туралы жана ілім" (Н. Я. Марр) сын көзімен қарамай қабылдап, ірі қателіктерге ұшырады (тілдін таптығы, тіл тоғысуы тіл дамуының негізгі факторы деп қарау тағы басқа). Шетелдік әлеуметтік бағыт өкілдері жергілікті және әлеуметтік диалектілерді, олардың жалпы ұлттық тілмен байланысың зерттеуге айрықша мән берді. Сонын нәтижесінде диалектология мен лингвистикалық географиянын негізі қаланды да, әлеуметтік диалектілер кейін әлеуметтік тіл білімінің зерттеу объектісіне айналды.