Әндіжансай
| Әндіжансай өзб. Andijonsoy | |
 | |
| Әндіжан қаласындағы Әндіжансай | |
| Орналасуы | |
| Ел |  Өзбекстан |
| Аймақ | Әндіжан облысы |
| Сипаттамасы | |
| Ұзындығы | 76,7 км |
| Су шығыны | 45 м³/с |
| Су ағысы | |
| Бастауы | Қарадария |
| · Бастауының орны | Кемпірабат бөгені |
| · Бастауының биіктігі | шам. 800 м |
| 40°45′48″ с. е. 73°02′47″ ш. б. / 40.76333° с. е. 73.04639° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Сағасы | Үлкен Ферғана арнасы |
| · Сағасының орны | Қарадария жолының басына жақын жерде |
| · Сағасының биіктігі | шам. 460 м |
| 40°50′36″ с. е. 72°18′50″ ш. б. / 40.8433° с. е. 72.3139° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 40°50′36″ с. е. 72°18′50″ ш. б. / 40.8433° с. е. 72.3139° ш. б. (G) (O) (Я) | |
 — бастауы,  — сағасы | |
 Әндіжансай Ортаққорда | |
Әндіжансай (өзб. Andijonsoy/Андижонсой) — Өзбекстандағы Әндіжан облысының Қорғантепе, Жалаңқұдық және Әндіжан аудандарындағы арна[1]. Көбінесе өзен деп аталады, географ А.Л.Рингард Әндіжансайды (Шаһрихансаймен бірге) оған арналған арнаның жасалуына байланысты жасанды түрде пайда болған өзен ретінде сипаттайды[2].
Қарадария өзенінің суымен қоректенеді.
Гидрографиялық сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Әндіжансайдың жалпы ұзындығы 76,7 км, өткізу қабілеті 45,0 м³/с. Әндіжан-Оңтүстік теміржол вокзалы аймағындағы ағыс жылдамдығы 0,5 м/с.
Әндіжансай — көне арна, оның салынуы б.з.б. II мыңжылдыққа жатады. Әндіжан адырларын көлденеңнен кесіп өтетін аңғар арқылы өтеді. С.Богатырев арналар атауындағы -сай түбірінің ескі өзендердің және құрғақ өзен арналарының негізінде құрылысты білдіретінін көрсетеді[3]. Қазіргі Әндіжансай алқабының аумағы арқылы бұрын табиғи Ақбура өзені ағып өтетін, кейін өзен арнасы Әндіжансайға қосыла бастаған (қазіргі уақытта Ақбура ағыстан жоғары қарай сарқылуда). Су ағыны болған кездегі тектоникалық көтеріліске байланысты Әндіжансайда үш террасалы алқап игерілді.
Сағаға дейінгі аумақта Әндіжансай Қарадарияға кішкене ғана тәуелді дербес өзенге айналады. Мұнда Әндіжансай негізгі құрылыстың шлюзі жабық болса да құрғамайды және ешқашан қатпайды (Қарадарияның өзінде жағалауда қысқа мерзімді мұз түзілуі мүмкін).
Арна ағысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Әндіжансай шамамен 800 м биіктікте Әндіжан суқоймасының пайда болуымен Қарадария өзенін бөгеп тұратын Кемпірабат бөгенінен бастау алады.
Арна жалпы батыс бағытта ағады, Әндіжан қаласынан жоғары солтүстік-батысқа бұрылып, одан әрі солтүстік бағытта қала аумағы арқылы өтеді. Қаладан төменірек қайтадан батысқа бағытталады, арнада қалған су көп ұзамай Үлкен Ферғана арнасына, шамамен 460 м биіктікте құйылады.
Шаруашылықта пайдалану[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Әндіжансай Әндіжан облысының Қорғантепе, Жалаңқұдық, Әндіжан және Алтынкөл аудандарындағы егінді сумен қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, Әндіжан қаласында арнаның суы Әндіжан биохимиялық зауытының қажеттіліктеріне және гүлзарларды суаруға пайдаланылады.
Салыстырмалы түрде Әндіжансайдан 10-ға жуық ірі арналар Ишқал, Жұрабай, Диқан, Жаңақұтарма, Қатартал, Көккүмбез, Хотан, Қосарық, Деривационный және 30-ға жуық шағын арналар басталады. Ағыс бойымен 6 ірі суүлестіргіш нысан салынды, оның үшеуі телемеханикалық жүйемен жабдықталған. Егінді суару үшін, соның ішінде Әндіжан қаласының аумағында (Жаманадыр жиымы) су алуға бірқатар сорғылар жұмыс істейді.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Әндіжан облысы. Анықтамалық саяси-әкімшілік карта. Масштаб 1: 200 000 — Ташкент: Госкомгеодезкадастр, 2007. — ISBN 978-9943-15-054-6.
- ↑ Рыжков О. А. Ферғанадағы соңғы және заманауи тектоникалық қозғалыстар // Труды комиссии по изучению четвертичного периода. — Мәскеу: Издательство АН СССР, 1957. — Т. XIII. — б. 218.
- ↑ Мурзаев Э. М. Таңдамалы түркі географиялық лексикасы / Мурзаев Э. М. және т.б. // Ономастика Востока. — Издательство «Наука». Главная редакция восточной литературы, 1980. — б. 81.