Әулиеата қаласы

Әулиеата бекінісі. 1904 жылғы суреті

Қазақ хандығы 1462 жылы Жетісуда Қордай мен Қозыбасы аудандарында құрылды. Сырдария аймағының оңтүстік бөлігіне қазақ хандарының билігінің таралуы олардың Моғолстан билеушілермен, ал, кейіннен Мәуереннахр билеушілермен Түркістандағы саяси билік үшін болған кескілескен күресі нәтижесі болды. 1512 ж. қазақтардың билеушісі Қасым хан (1511-1521) орта азиялық шейбанилік билеушілеріне қарсы Сырдария бойына бірқатар сәтті жорықтар жасады, нәтижесінде Қаратау жотасының солтүстік тау етектеріндегі және Шу мен Талас өзендерінің орта ағысындағы қалалар оның билігіне өтті. Алайда, Қасым қайтыс болған соң билеуші сұлтан әулеттері арасында ішкідинастиялық қайшылықтар ушығып, жоғарғы билік әлсіреді, ол өз кезегінде қазақ хандарының Сырдария аймағында позициясының әлсіреуіне және Шу-Талас өзедерінің арасындағы көштерін уақытша жоғалтуына әкеліп соқты.

Талас алқабына Қазақ хандығының билігі жеткен жаңа кезең Тәуекел ханның (1583 кейін-1598) билікке келуімен байланысты. Оның Сырдария аймағы үшін Бұхара ханы Абдаллахпен (1583-1598) болған көпжылғы күресі орта Сырдария қалаларының Тәуекел билігіне өтетігіндігі жөнінде келісім-шартқа қол қоюмен сәтті аяқталды.

17 ғ. бірінші ширегінде Шу-Талас өзендері аралығындағы түрлі учаскелердегі билік қазақ хандары мен бұхара ханы Имамқұлы (1611-1642) арасында қолдан қолға өтіп тұрды. Нәтижесінде 1627 ж. Сырдария аймағы мен Шу-Талас аралығындағы билік түбегейлі қазақтардың ұлы ханы Есімнің (1598-1613/14, 1627-1628) қолына өтті. Шу-Талас аралығы Қазақ хандығының ажырамас бөлігі болып қалды және ғасыр бойы оның әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірінде маңызды рөл атқарды. 17-18 ғғ. Қазақ хандығының шекаралас аймақтарына көршілес Жоңғар хандығы көз алартты. 1723-1725 жж. жоңғарлардың жорығының ауырпалығы көп болды. Бұл қазақ халқының тарихында «Ақтабан шұбырынды» деген атпен қалды. Шу-Талас аралығының территориясында, Оңтүстік Қазақстанның басқа аудандары сияқты жоңғарлар әскері жаулап алды. Онда көшіп қонып жүрген қазақ рулары өзінің құнарлы жерлерін тастап Ташкенттің арғы жағына Ходжентке, Ферғана аймағы мен Самарқандқа кетті. Шу-Талас аралығындағы территорияда жоңғарлармен кескілескен ұрыстарды қазақ әскерлері Кіші жүз ханы Әбілқайырдың қолбасшылығымен 1728 –1730 жж. кезеңінде жүргізді, және 1731 ж. көкегінде жоңғарларды бұл аймақтан толық қуып шықты. Алайда, 1734 – 1735 жж. оңтүстіктегі жерлерді жоңғарлар қайтып басып алып, 18 ғ. 50-ші жылдардың ортасына дейін олардың билігінде болды. Шу-Талас аралығындағы қазақ хандарының билігі тек Қытай Жоңғарияны басып алғаннан кейін қалпына келтірілді және 19 ғ. екінші онжылдығына дейін сақталды.

1815-1858 жж. Талас алқабының жоғарғы жағын Қоқан хандығы жаулап алып, өз құрамына кіргізді. Өз иеліктерін көшпелі қазақтар мен қырғыздардан қорғау үшін және жаулап алған жерлердің тұрғындарын бақылау үшін қоқан билеушілері көне Мерке, Тараз қирандыларында бірқатар қамалдар мен бекіністер салды. Тараз қирандылары орнында Наманган-Көше қамалы мен мекені салынды, кейіннен ол Әулиеата атауын алды. Қаланың бірінші коменданты Аданыбек 50-ші жылдардың басында цитадель, қорғаныс қабырғасы са¬лынды.

Қала цитадель, қамал мен мекеннен тұрды. Сібірден Батыс Қытайға апаратын керуен жолдарының қиылысында орналасқан Әулиеата қаласы Қазақстан тұрғындарының өмірінде сауда-экономикалық маңызға ие болды. Ол ресей және шығыс саудагерлердің транзитті сауда пункті болды. 19 ғ. 40-50 жж. Шу-Талас аралығын мекенде¬ген қазақтар қолына қару алып Қоқан хандарына қарсы көтерілді. Кенесары Қасымұлының Қоқандтың оңтүстік қазақ жеріне экспансиясына және Қазақстанның солтүстік және орталық бөлігінде Ресейдің отарлау билігіне қарсы күресіне (1846-1847) Ұлы жүз батырлары Байсейіт Тошыбекұлы, Байзақ датқа Мәмбетұлы (1789-1864), Жауке, Сұраншы, Сыпатай Әлібекұлы (1781-1868) және басқалары қосылды. 60-шы жж. бірінші жартысы – Ресейдің Қоқан хандығымен оңтүстік қазақ жерлері үшін күрес кезеңі. 1863 ж. қоқан бекінісі Мерке алынды, ал, 1864 ж. Әулиеата қаласы да шабуылмен алынды. Бұл әскери кампа¬ния нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік жерлері, оның ішінде Шу-Талас аралығы да Ресей империясына кірді.

Қоқанд кезеңі ең алдымен бекіністер салумен байланысты. Ең ірі бекініс Әулиеата қаласы болды. 1856 ж. Әулиеата қала болып есептеліп, оның тұрғындарының саны көшпелі қазақтардың отырықшылыққа өтуі арқылы көбейді.Аймақта көптеген қазақ қыстаулары, ирригациялық құрылыстар, кесенелер сақталып қалды. Тараз қаласының суландыру каналдарының аттарында көшпелі рулардың аттары сақталған: Қаңлы, Аққойлы, Түйте. Көшпелі жартылай көшпелі тұрғындардың басты баспанасы киіз үй болып қала берді. Көшпелілердің тұрғынжайлары (қыстау) жеркепе не тереңдігі 1,5 м жартылай жертөле түрінде болды, төбесі конус түрінде қамыспен жабылатын. Сыртынан олар сазбен сыланатын. Отырықшылықтың дамуымен қатар, тұрақты құрылыстар типі қалыптасты – біркамералы кесектен тұрғызылған тұрғынжай төбесі жайдақ жабылған. Тал мен шөппен жабылып, саздың қалың қабатымен сыланатын. Жақын маңда мал қора салынатын. Кейінірек екі камералы үй пайда болды. Ол аласа іргетаста, кесектен тұрғызылып, төбесі қиғаш жабылды.

20 ғ. қарай дәстүрлі үйдің жоспары өзгерді, мал қора үйден бөлінді. Үй тас іргетаста салынып, екі жаққа қарай жабылды; аула ке¬сек қабырғамен қоршалды. «Қоржын» типтес үйлер кеңінен таралды. Ол асүй немесе айванмен бөлінген екі тұрғын бөлмеден тұрды. Барлық есіктер мен терезелер аулаға қаратылған, жер едендер сазбен сыланатын, бай үйлердегі едендер тақтайдан болды. 19 ғ. 60-шы жж. басында оңтүстік-батыс Жетісу Ресейге қосылғаннан кейін қоқан бекіністері бұзылмады, оның орнына шекаралық бекініске, «форштад» типіндегі әскери мекендерге айналдырылды. Қамал қабырғаларының маңында орыс «слободкалары» пайда бола бастады. 1864 ж. орыстар Әулиеата қаласына келгенде 2,5 мың тұрғын болатын.

1865 ж. Әулиеата мен айналасындағы аймақ Орынбор генерал-губернаторлығының Түркістан облысына кірді, сосын 1867 ж. орталығы Ташкент қаласы болып құрылған Түркістан генерал-губернаторлығының Сырдария облысына кірді. Патшаның отарлау саясатына қарамастан Ресей¬ге қосылу аймақтың дамуында тарихи прогрессивті рөл атқарды. Аймақтың экономикалық көтерілуі Ресей жер аударушылары есебінен тұрғындардың санының көбеюімен, және көшпелі қазақтардың жайылымдықтардың қысқаруынан отырықшылыққа өтуімен байланысты.70-90-шы жж. Ресейдің еуропалық бөлігінен алғашқы қоныстанушылар келді.

80-ші жж. аяғында Әулиеата уезінде 25 қоныстанушылар мекені: Қарабалты, Дмитриевка, Шалдауар, Андреевка, Михайловское (Сарыкемер), Меркенское, Головачевка (Айшабибі), Кузьминка (Сарымолдаево), Бурное, Гродеково, Георгиевка (Қордай), Ровное (Бурыл), Луговое (Құлан), Подгорное (Құмарык), Каменка (Қарақыстақ) пайда болды. Қоныстанушылар мекенін салуда жергілікті дәстүрлер мен материалдар пайдаланылды. Басты магистраль болған кең көше бойына бетін көшеге қаратып тұрғын үйлер салынды, аула жағынан үйіргелік учаскелер жапсарласты, үй алдында бақша болды. Үйлер қам кесектен салынып, биік терезелері, екі не төртжақты төбежабыны алғашында қамыстан, кейін тақтай немесе темірден жабылды. Аулалар дуалмен қоршалды, көше бойы¬мен арықтар жүргізіліп, ағаштар отырғызылды. Құрылыстың басты элементі шіркеу мен шіркеу мектебі болды, олар күйдірілген қыштан тұрғызылып, темір шатырмен жабылатын. Шіркеулердің көпшілігі кеңес билігі кезінде түгелдей қайта салынды немесе бұзылды. Басқа да қоғамдық құрылыстардан Мерке ауылының ескі трактында 20 ғ. басында тұрғызылған пошта стансасы сақталып қалды.

Жетісу темір жолының құрылысы жалғасты, ол 1914 ж. Бурное стансасына бейін жетті. Стансаларда вокзал мен мектеп, тұрғын үйлер салынды. Құрылыс бірінші дүниежүзілік соғыс салдарынын тоқтап қалды. Әулиеата қаласының көлемдік-кеңістік және архитектуралық-жоспарлық структурасы өзгерді. 70-ші жж. басында құрылыс-жоспарлау жұмыстарды әскери инженерлер, тарихи қалыптасқан қаланы ескермей салды. Бұл қаланы бір-бірімен байланыспайтын жаңа және ескі бөліктерге бөлді. Қала және ауыл құрылысында дәстүрлі тұрғын жай салуда жаңа техникалық және құрылым тәсілдері таралды. Құрылыста капиталды материалдар: күйген кірпіш, шыны, интерьерде – жылыту жүйесі, ағаш едендер, фанер төбелер, сырлау, әктеу (қаланың тарихи бөлігінің тұрғын орамдары, Наманган-Көше тұрғын ауданы) пайдаланылды. Ғимараттардың жаңа типтері номеклатурасы кеңейді: мектептер, қалалық училищелер, кірісті үйлер, ауруханалар, банкілер, қоғамдық құрылыстар. 19 ғ. екінші жартысынан - 20 ғ. басында құрылыстың жаңа типімен қатар, халық шеберлері мен архитек¬торлары жергілікті және аймақтық архитектураның өздеріне белгілі дәстүрлі тәсілдермен құрылыстар салуды жалғастыра берді. Әулиеатада күмбезді моншалар – Барат-хан, Кәрімбай, Расулхан, Қали Жүніс моншалары; ағаштан айванды мешіттер: Ахрар, Шүкір, Әбдіқадыр, Әулиеата, Нәметбай мешіттер салынды. Аталған ғимараттардан тек Қали Жүніс моншасы, Әулиеата, Әбдіқадыр фраменттері, Нәметбай мешіті сақталып қалды. Бұрын бұзылған кесененің орнында Қараханның жаңа кесенесі тұрғызылды. Порталды-күмбезді ғимарат фигуралы кірпіш қалағымен безендірілген фасадының декоративті бейнесімен ерекшеленеді. Талас ауданындағы Қарақожа мен Абдулла ишан мешіттері, Ақтөбе, Ноғай ишан кесенесі, Сарысу ауданындағы Шоқай датқа кесенесі өзінің көлемі мен архитектуралық келбетімен осы типтегі қалалық құрылыстардың көпшілігінен асып түседі. Конструкциялық тәсіл мен көлемді- кеңістікті композицияда аймақтық архитектура элементтері – айван мен порталдардың аркалы жабыны, күмбездер мен үшкір аркалар қолданылды. 20 ғ. басына қарай Шу-Талас аралығында культтық ғимараттардың белгілі бір локалды аймақтары шоғырланды. Олардың ішіндегі ең көбі – кесенелер.

Ортағасыр дәуірінде қалыптасқан олардың архитектуралық формалары мен конструкциялық тәсілдері 20 ғ. басына дейін сақталды. Далалы жартылай шөлейтті жерлерге культты ғимараттарды негізінен қам кесектен салу тән. Қазірге дейін сақталған кесек кесенелер композициялық типтерінің алуандығымен ерекшеленеді. Олардың негізгілері: күмбезді біркамералы, жоспарда шаршы кесенелер (Ботабай, Оңғарбай, Төкен Айғораев, Өтелбай); жоспарда дөңгелек (Байзақ ауданындағы Ақмола; Мойынқұм ауданындағы Қоскүмбез қорымындағы Айса мен Диделбай, Бибатыржарма, Бұралқы), сегізқырлы (Шу ауданындағы Айдын, Мойынқұмдағы Төлеубек), екікамералы көлденең-өсті композициялы (Айжігіт-қалпе, Исақ), кеңістікті құрылған композициялы кешендер (Қалпе қорымы, Ақпас пен Аралбай «төртқұлақтары»). Қазан төңкерісінен кейін Әулиеата уезінде, жалпы Түркістан аймағындағыдай 1917 ж. кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік соғыз кезінде үзіліп қалған Жетісу темір жолының құрылысы жалғастырылды. 1920 ж. қарашасында темір жол Әулиеата стансасына жетті. 1930 ж. Түрксібтің құрылыс аяқталғаннан кейін темір жолдар Әулиеатаны республиканың және Орталық Ресейдің өндіріс орталықтарымен байланыстырды. 1924 ж. Орта Азияны ұлттық межелеудің нәтижесінде Сырдария облысы Әулиеата уезімен бірге Қазақ Автономиялы республикасының құрамына кірді. Облыс губернияға айналдырылды, 1928 ж. уезд – орталығы Әулиеата қаласы болған Әулиеата ауданы болды. Әулиеата ауданның дамыған әкімшілік, өндірістік және мәдени орталығына айналды. 1926 ж. тұрғындар саны 16,3 мың адамды, 1939 ж. - 63,7 мыңды құрады. 1939 ж. Жамбыл облысы құрылды. Архитектура мен құрылыс өнері дамуының жаңа кезеңін кеңес дәуірімен байланысты, онда 1920 – 40-шы жж., 1940 - 60-шы ж. басы және 1960 – 80-ші жж. бөлуге болады.