Өзбек тілі
| Өзбек тілі | |
 Өзбек тілінің таралу аумағы: Көпшіліктің тілі Азшылықтың тілі | |
| Өз атауы: |
Оʻzbek tili, Oʻzbekcha, ئۇزبېك تیلى |
|---|---|
| Елдер: | |
| Ресми күйі: |
|
| Реттейтін мекеме: |
Әлішер Науаи атындағы Ташкент мемлекеттік өзбек тілі мен әдебиеті университеті |
| Сөйлеушілер саны: |
45 миллион (2021) |
| Рейтинг: |
47 орын |
| Классификация | |
| Санаты: | |
|
Алтай тілдері (күмәнді)
| |
| Жазуы: | |
| Тіл коды | |
| МЕСТ 7.75–97: |
узб 710 |
| ISO 639-1: |
uz |
| ISO 639-2: |
uzb |
| ISO 639-3: |
uzb |
| Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика | |
Өзбек тілі (өз атауы — Оʻzbek tili, Ўзбек тили немесе Оʻzbekcha, Ўзбекча) — өзбектердің ұлттық және Өзбекстанның мемлекеттік тілі, түрік тілінен кейін сөйлеушілер саны ең көп түркі тілі. Дүние жүзі бойынша сөйлеушілер саны 45 миллионнан көп (2022).
Көне жазба әдеби тілі XIV-XVI ғасырда қалыптасқан. Қазіргі әдеби тілі Қазан төңкерісінен кейін Ташкент-Ферғана диалектісі негізінде дамыды.
Өзбек тілі басқа туыстас түркі тілдерінен сөз басында “й” дыбысын (йол – жол, йіп – жіп), сөздің ортасы мен соңында “ғ”, “г” дыбыстарын (тағ – тау, ағыз – ауыз) қолдану, сондай-ақ морфологиялық тұрғыдан көптік жалғауының тек “-лар” түрінде (сизлар, дафтарлар), ілік септігінің “-нинг”, табыс септігінің “-ни”, жатыс септігінің “-да”, шығыс септігінің “-дан” үлгілері негізінде бір ғана фонет. нұсқада қолданылуымен ерекшеленеді. А әрпі өзбек тілінде ә- дыбысын береді. Ал жалпы түркі тілдеріндегі а-ға өзбек тілінде о әріпі берілген. Дыбысталуы а мен о-ның арасындағы бір дыбыс. Өзбек тілінде ә әрпінің үңдестігі жақсы сақталған albatta - әлбәттә.
Өзбек тіліне үндестік заңы (сингармонизм, мысалы дауыстыларды жуан-жіңішке деп бөлу) тән емес, лексикалық жағынан араб, парсы тілдерінен ауысқан сөздер көп кездеседі, грамматикалық құрылымы тұрғысынан жалғамалы (агглютинативті) тілге жатады.[1]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Диалектілері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Өзбек тілі 3 этнос негізінде құралған 3 диалекттен тұрады: қарлұқ, қыпшақ, оғыз диалекттері.
Қарлұқ диалектісі Ташкент, Бұхара маңында орналасқан және ол стандартты өзбек тілінің негізіне алынған.
Қыпшақ диалектісі Өзбекстанның батысында табылады. Бұл диалект қарақалпақ, қазақ тілдеріне жақын.
Оғыз диалектісі оңтүстік-батысты мекендеген оғыз тайпасының тілдік ерекшелігіне байланысты пайда болған.
Фонетикалық ерекшелігі жағынан бұл аталған диалектілер, "о"-мен сөйлеушілер, "а"-мен сөйлеушілер деп екіге бөлінеді (охшом–ахшам).
Әліпбиі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1927 жылға дейін араб, одан кейінгі он жылдықта Яңалифке негізделген латын (1927–1938), 1939 жылдан кирилл әліпбиін қолданса, қазіргі жазуы қайтадан, жаңартылған латын әліпбиіне көшті (1994).
| Ресми Латын әліпбиі | Кириллица | Араб жазуы | ХФӘ транскрипциясы | Қазақша аудармасы |
| Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari ila birodarlarcha muomala qilishlari zarur. | Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари ила биродарларча муомала қилишлари зарур. | برچه آدملر ایرکن، قدرقمت وحقوقلرده تيڭ بولب توغیلدیلر. اولر عقل و وجدان صاحبیدرلر و بربرلری ایله برادرلرچه معامله قلشلری ضرور | [bærˈtʃæ ɒd̪æmˈlær erˈkɪn qæd̪r̩ qɨmˈmæt̪ ʋæ huquqlærˈd̪æ t̪em‿bɵˈlɨp t̪uʁɨlæd̪ɨˈlær uˈlær æql̩ ʋæ ʋɪdʒˈd̪ɒn sɒhɨbɨdɨrˈlær ʋæ bɨr bɨrlæˈrɨ iˈlæ bɨrɒdærlærˈtʃæ mu.ɒmæˈlæ qɨlɨʃlæˈrɨ zæˈrur] | Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс. |
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Қазақ энциклопедиясы, 7том
| ||||||||||||||||||||||||||||||
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |