Өзеннің ұзына бойы жармасы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Өзеннің ұзына бойы жармасы — өзеннің ұзына бойы жармасы, өзен табаны және су бетінің еңістігі ағыстың ұзына бойына өзгеруін сипаттайтын шартты ұғым.

Өзен бастауы1) мен сағасының (һ2) немесе кез келген екі нүктесінің арасындағы су деңгейлерінің биіктік көрсеткіштерінің арасындағы айырманы (Δһ = һ1—һ2) құлама, ал құламаның (Δһ) өзеннің ұзындығына (L) қатынасы өзеннің еңістігі деп аталады. jө = (һ1 - һ2)/L = Δһ/L. Өзен еңістігі өлшемсіз шама және ондық бөлшек немесе промилле (мыңнан бір бөлік) түрінде беріледі.

Өзен табанының ұзына бойы жармасы, әдетте, оның аңғарының ұзына бойы жармасына жақындайды әрі толқын тәрізді болып келеді. Өзен арнасында иірімдер мен қайраңдар кезектесіп келіп отырады, ал су бетінің ұзына бойы жармасы бірыңғай өзгереді. Өзен табанының ұзына бойы жармасы өзінің даму процесінде бірқатар кезендерден өтеді. Өзеннің ұзына бойы жармасы жеткілікті дұрежеде қалыптаспаған кезде, жолында қатты тау жыныстар кездескен тұстарда иректі ағыстар жиі байқалады.

Мұндай шұғыл өзгеріске ұшыраған жерлерде келесі құрылымдар көрініс береді:

  1. шоңғал — өзеннің үлкен құламалы қысқа үлескісі, ағысы қатты; буырқанып ағады. Шоңғал өзеннің жартасты немесе қатты таужыныстар жер бетіне шығып ағысты бөгеп жатқан тұстарда пайда болады;
  2. шоңғалдық үлескі немесе долы ағыс — шоңғалдардың бірінен соң бірінің кезектесіп келуі. Шоңғалдық үлескілердегі өзен құламасы әр километр сайын ондаған метрге жетуі мүмкін;
  3. сарқырама суының өзен арнасының тік жартасты биік бөлігінен төменге құлауы. Оның биіктігі кейде бірнеше жүздеген метрге жетуі мүмкін.

Кавказ және Орта Азия тауларында су құламалар көптеп кездеседі. Өзендер уақыт өткен сайын өз жармасын біртіндеп өзгертіп отырады. Мұндай өзгеріс су ағысына жасалатын табиғи қарсылықты азайтады. Бұл процесс кезінде өзеннің эрозия базисі үлкен рөл атқарады.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.