Өзен торлары

Өзен торлары

Өзен торларының сипатымен құрылымы құрлық бетіне түсетін судың мөлшері мен қарқындылығын, осы судың ағу жағдайларын жəне құрлықтың төсеніш бетінің шайылуға төзімділігін белгілейтін физикалық-географиялық жағдайлардың күрделі ара-қатынасы арқылы анықталады.

Өзен торларының пландағы конфигурациясы дендриттік типтерге бөлінеді;

1. (ағаш бұтағы тəрізді),
2. параллельді,
3. радиалды,
4. қауырсын тəрізді

Ульяновск аумағындағы Еділ өзені

Өзен торының дендриттік типі біртекті тау жыныстарынан түзілген аудандарда пайда болған. Мұнда өзеннің негізгі арнасымен салалары ретсіз таралған. Мұндай ретсіз таралған өзен торының арасында басты өзенмен оның салаларын ажырату мүмкін емес. Мысалы:Еділ өзені жүйесінің бастауында негізгі өзен арнасын табу қиынға түседі. Ал өзеннің салалары негізгі өзен арнасына екі жақтан бірдей симметриялы құйылса, онда қауырсын тəрізді су торы қалыптасады. Осыған ұқсас су торы қатпарлы жəне куэсты дамыған аймақтарда кездеседі. Кереге көзді немесе ортогональды өзен торының арналарымен салаларының бөлікшелері планда өзара тікбұрышты түзеп, тектоникалық жарылымдар бойына сəйкес келеді. Сөйтіп тектоникалық жарылымдар бойымен қалыптасқан эрозиялық пішіндер олардың бағытын қабылдап, планда ортогональдық сипатталады. Өзен тораптарының осындай түрлері қатпарлы аймақтарда жиі кездеседі (Орал өзеннің бастауында).
Параллельді су торлары бір бағытта немесе қарама-қарсы бағытта ағуымен сипатталады. Олар қатпарлы аймақтардың шеткі жағында, теңіз су деңгейінің астынан жаңадан босап шыққан көлбеу жазықтардың үстінде дамиды. Радиалды ағын сулар орталықтан тепкіш немесе орталық қатартқыш өзен жүйелерін құрады. Мұндай өзен тораптары жанартау аймақтары мен тауаралық ойпаттарға тəн. Шеңбер жəне айыр тəрізді су жүйелері əдетте тұз-күмбезді жоталардың етек жағын жиектейді немесе төзімділігі əркелкі тау жыныстарынан құралған брахиантиклиндық құрылымдар шегінде дамиды.
Гидрографиялық тораптардың беткейлерін зерттеудің практикалық мəні зор. Демек, олар белгілі геологиялық, климаттық жəне басқа табиғи факторлардың əсерінен түзеліп, белгілі ландшафтың қалыптасуында осы факторлардың маңызын анықтайды. Кейбір жағдайларда өзен тораптары бейнесін зерттеу оларды құрастырған аймақтың геологиялық жəне тектоникалық құрылым ерекшеліктерін анықтаудың белгісі болуы мүмкін, яғни қатпарлы құрылымдардың жəне тектоникалық жарылымдар сызықтарының бағытын, тау жыныстары жарықшақтар жүйесінің ара-қатынасын жəне т.б. анықтауға себепші болады.Мысалы, аңғар жүйесінің радиалдық түрі əдетте тұзды күмбездер жəне брахиантиклиндық құрылымдардың, ал кейбір жағдайларда ірі кимберлит құбырлары айналасында дамыған. Тұзды күмбездермен брахиантиклиндар негізінен мұнай жəне газды сиыстырған тектоникалық құрылымдар болып саналады, ал кимберлит құбырлары мен алмастың кен орындары тікелей байланысты.