Өлең өрнектері

Өлең өрнектері. Абай қазақ поэзиясының өлең жүйесін өркендетіп дамытуға орасан зор үлес қосты. Абайдың бұл саладағы еңбегі, өнегесі сөз болғанда көбіне-көп ақынның жаңадан, тыңнан кіргізген дентинніңшумақ, өлшем үлгілері сөз болады. Абайдың жаңашылдығы көзге ұрып, ап-айқын көрініп тұратындықтан оған көбірек назар аударылады, мұның жөні де бар. Дей тұрғанмен Абайдың өлең жүйесін жетілдіру, шыңдауға, өркендетуге жұмсаған еңбегі жекелеген өлшем, өрнектермен шектелмейді. Бұрыннан белгілі 7-7 буынды жыр мен шумақты өлең түрлерін, 11 буынды өлең өлшемін поэзиялық шығармаларында асқан шеберлікпен қолданып, оларды жазбаша поэзияда орнықтыруы да - Абайдың қазақ өлең жүйесін өркендетуге қосқан үлесі. Жыр өлшемін Абай жазба поэзияда, айталық лирикада қаншалықты шебер қолданғанын «Жаз», «Жаздыкүн шілде болғанда...», «Келдік талай жерге енді...» сияқты өлеңдерінен анық байқаймыз. Ал «Татьяна сөзі» («Тәңрі қосқан жар едің сен...»)секілді өлеңдерінде қолданылатын 7-8 буынды өлшемнің 8 буынды тармағы 4 буынды бунақтардан құралатын нұсқасын немесе «Көзімнің қарасы...» секілді өлеңдегі 6 буынды өлшемді алсақ, бұлардан Абайдың қазақ поэзиясында бұрыннан бар үлгіні өзінше ширатып, көп шумақты лирикалық өлеңде қолдана білгенін айқын көре аламыз. Осы өлшем- өрнектердің қайсысын тілге тиек етсек те, ақынның қазақ өлеңінің ырғақтық байлығын шумақ, тармақ, бунақтық жүйесін жақсы меңгергені, өлеңнің әсем әуезділігін, дыбыстық гармониясын жарасымды келістіретін үлкен талғампаздығы, көркемдік шеберлігі ешбір талас тудырмайды. Абай поэзиясындағы өлең өлшемдері, шумақ өрнектері, ұйқас түрлері жайлы сөз қозғағанда алдымен ескеретін жай - Ұлы ақын бұрыннан белгілі, түрлендіріп, мейлінше мол пайдалану жағынан да осы зор өнегелі іс атқарды. Ал Абайдың қазақ поэзиясына тыңнан қосқан өлшемдерін, шумақ өрнектерін айтсақ, олар жаңашылдық сипаты, қазақ өлең қүрылысын жетілдіру, өрістетудегі мән-мағынасы жағынан айрықша құнды. Абай тыңнан кіргізген өлшемдердің айрықша бір өзгешелігі - көлемі әр түрлі тармақтардың шебер қиюласып келетіндігі. Ал бұл қазақ поэзиясындағы өлең жүйесіне мүлде жаңа және өте маңызды сипат әкеліп қосты, өлең өлшемдерінің түзілу тәсілін толықтырып, байыта түсті.

Абайдың қазақ поэзиясына тыңнан қосқан өлшем-өрнектері

Қазақ поэзиясына Абай тыңнан қосқан өлшем-өрнектердің басты-бастыларына тоқталып өтелік.

«Сырмақ қып астына
Байының тоқымын,
Отының басына
Терінің қоқымын.
Бүксітіп, Бықсытып,
Қоксытып келтірді.
Осының бәрімен,
Көңілінде міні жоқ,
Жүзінің нәрі мен
Бойының сыны жоқ.
Бүкшиіп, Сексиіп,
Түксиіп елтірді...»

Осындағы ұзын тармақтар түгелдей 6 буынды болып, 3 буынды қос бунақтан қүралса, қысқа тармақтар да үнемі 3 буынды болып келген. Бұдан біз осы өлең түрінің қазақ өлеңі құрылысының өзгешелік қалпын берік сақтап, поэзияда орныққан өрнектер негізінде өріліп шыққанын көреміз. Қысқа тармақтардың ырғағын айқындай түсу үшін Абай бүксітіп-бықсытып-қоқсытып, бүкшиіп- сексиіп-түксиіп деген сөздерді үйлестіріп, 3 буынды тармақтармен келесі 6 буынды тармақтың бастапқы бунағын да ұйқастырып қойған. Осы көрсетілген етістіктен жасалған сипаттама сөздер өзінің нақтылық мағынасы, әсерлі суреттілігімен де назар аударады. Өлеңдегі ырғақты шығарманың мазмұнына байланысты алып қарасақ, осындағы ұзынырақ (6 буынды) тармақтардың соңында 3 буынды ырғақтың айқын естіліп, оқшауланып шығуы, қайталануы мұндағы айтылатын ойдың кекесін, сықақ, ажуаға толы мәнін ашып көрсетуге әсіресе орайлы.

«Сен мені не етесің...» өлеңінің мысалы

Абайдың өзгеше ырғағы, шумағы, ұйқасы бар өрнек тудырған тағы бір өлеңі «Сен мені не етесің...»

«Сен мені не етесің?
Мені тастап,
Өнер бастап,
Жайыңа
Және алдап,
Арбап,
Өз бетіңмен сен кетесің
Неге әуре етесің?
Қосылыспай,
Басылыспай,
Байыңа
Және жаттан
Бай тап,
Өмір бойы қор етесің..»

Бұл - қазақ поэзиясында да, Абай жасаған өлең өрнектердің ішінде де оқшау тұрған бөлекше туынды. Өлеңді дауыстап айтуға, дауыс толқынының еркін құбылып отыруына мейлінше сәйкестендіріліп құрылған осы өлшемнің басты ерекшелігі - мұнда ұзынды-қысқалы, көлемі жағынан бірінен бірі мүлде алшақ тармақтар бір шумақ шеңберіне түйіскен. Шумақ құрылысы бірінен бірі аумайтын 2 бөлшектен тұратын болғандықтан, алғашқысын талдап көрсе де жеткілікті. Мұнда бір 6 буынды, бір 8 буынды тармақ бар, 4 буынды тармақ - үшеу. Бұларға қоса бірі 3 буынды және бірі 2 буынды 2 тармақ және бар. Осынша әрқайсысы әркелкі тармақтардың бір шумақта қалай жанасып, сыйысып, бірігіп тұрғаны таңғаларлық нәрсе. Осы әр түрлі тармақтардың шашырамай, жымдасып тұруының, шумақтың шұбалаң көрінсе, бас-аяғы жинақы болып, тұтастай айқын сезілуінің сыры неде? Шумақтағы ең көлемді тармақтар - екі 6 буынды тармақ пен екі 8 буынды тармақ - құрылысы жағынан сабақтас: соңғы бунақтары 3 буынды. Осы 4 тармақ бірыңғай үйлесіп және бұлардың ұйқасы шумақтағы ұйқастың негізгі желісін құрап тұр. Мұның да шумақтың бір тұтастығын арттыруға себі бар. Басқа 3 буынды 2 тармақтың осы соңғы бунағы 3 буынды тармақтармен ырғағы жағынан жанасатыны сөзсіз. Ал 4 буынды тармақтар алтау. Қайталанып отыратындықтан, қатар тұрғандары өзара ұйқасатындықтан, олардың ырғағы да күшті сезімді. Мәселе тек олардың көлемі, құрылысы өзгеше тармақтармен орайлас келуінде. Ал енді қалған қос буынды 2 тармақ қана, олар да өз орнын тауып қойылған және бір бірімен, кейде алдындағы 4 буынды тармақпен де ұйқасып отырады. Бұл өрнекті Абай басқа шығармаларында қолданбайды. Тегінде осы тәрізді құрылыс-бітімі бөлекше өлең өрнегі өзінің ретті жерінде ғана пайдалануға лайық, соңдықтан өте сирек кездеседі. Абай поэзияға кіргізген осы өрнек - сөйлеу ырғағына бейімделіп жасалған қазақ әдебиетіндегі алғашқы үлгінің бірі. Тақпақ өлеңдерде, ауыз әдебиетінің кейбір басқа нұсқаларында осыған негіз боларлық ырғақ- өлшемдер кездескенімен, бұл өлең түрінің сонылығы талас туғызбауға тиіс.

«Сегіз аяқ» өлеңінің мысалы

Абайдың қазақ поэзиясына тыңнан қосқан өлең өрнектерінің ішіндегі ең күрделі және келісті жасалғаны - «Сегіз аяқ».

 «Алыстан сермеп,
Жүректен тербеп,
Шымырлап бойға жайылған,
Қиуадан шауып,
Қисынын тауып,
Тағыны жетіп қайырған,
Толғауы тоқсан, қызыл тіл,
Сөйлеймін десең өзің біл...»

Осы келтірілген шумақта 5 буынды тармақтар мен 8 буынды тармақтар белгілі ретпен кезектесіп келіп отыратынын көреміз. Бірақ басқа шумақтарда 8 буынды тармақтың орнына 7 буынды тармақ түсуі де ықтимал. Бунақ кестесі 3 буын + 2 буын + 3 буын болып келетін 8 буынды тармақпен бунақ ернегі 4 буын + 3 буын болып келетін 7 буынды тармақ жыр өлшемінде де, шумақты өлеңдерде де еркін алмасып түсе беретіні белгілі. Ал «Сегіз аяқтағы» 7, 8 буынды тармақтардың бунақтық кестесі де дәл осындай. Мысалы, жырда:

 «Атаңның аты кім болар.
Атаңның аты кім болар?
Айтып кеткін қарағым,
Қандай жаман күн болар...»

Мұнда алғашқы 2 тармақ 2 буын + 2 буын + 3 буын болып құралса, соңғы 2 тармақ 4 буын + 3 буын болып келеді. «Сегіз аяқта»:

 «Толғауы (тоқсан), қызыл тіл,
Сөйлеймін (десең) өзің біл...»
Немесе:
«Бойда қайрат, ойда көз,
Болмаған соң айтпа сөз...»

Мұнда да бастапқы 2 тармақтың кестесі 3 буын + 2 буын + 3 буын болса, кейінгі 2тармақтың құрылысы 4 буын + 3 буын болып келеді. Енді 7, 8 буынды тармақтардың 5 буынды қысқа тармақтармен алмасуына келсек, бұл өлеңнің ырғағын түрлендіре түседі. Бұл жерде біз 2 қысқа тармақтың бір олардан ұзынырақ тармақпен қосылып, үшеуден топтасатынын ескеруіміз керек. Және 2 қысқа тармақтың өзара жанасуы, жымдасуы олардың өзінен ұзынырақ тармақпен жанасып бірігуіне қарағанда әлдеқайда күштірек болатынын түсіну киын емес. Сондықтан шумақтың ырғақтық құрылысы жағынан қарағанда 2 қысқа тармақпен 1 ұзын тармақ қатарласып (қарсы келіп) теңдесу ыңғайы да сезіледі. Оған қосымша себеп - бұл 3 тармақ шумақтың жеке 1 бөлшегін құрайтындықтан, соңғы 8 (не 7) буынды тармақтан кейін дауыс толқынында айқын кідіріс болады. Сонымен бірге, 5 буынды 2 тармақтың 8 буынды тармақпен қосылып келетін көзін алсақ, шумақтың осы бөлшегін ырғақтың ерекшелігі жағынан басқаша қарастырып, түсінудің де реті бар.

Айталық:
«Алыстан/ сермеп,
Жүректен / тербеп,
Шымырлап/ бойға жайылған...»

Яғни бірыңғай келген 5 буынды ырғақтардың қатары 3 буынды қысқа тармақпен келіп тынып тұр деуге болар еді. Немесе, басқа бір қырынан қарасақ, 3 буынды тармақты 8 буынды тармақтың соңғы бунағын алып тастап, қысқартқан шолақ түрі деуге де болар еді. Әрине, 8 буынды тармақ та, 7 буынды тармақта біртұтас өлең жолы, оларды тек шартты түрде демесек, бөлшектеп қарауға болмайды. Мұндай бөлшектеп қарастыру олардың құрылыс-бітіміндегі бірлік-ұқсастықты, жалғастықты түсініп білу үшін ғана қажет. «Сегіз аяқтың» шумағындағы тармақтарды өзіндік дербестік сипаты бар 3 топқа бөлуге болады.

«Ауырмай тәнім,
Ауырды жаным,
Қаңғыртты, қысты басымды.
Тарылды көкірек,
Қысылды жүрек,
Ағызды сығып жасымды.
Сүйеніп күлкі, тоқтықта,
Тартыпты өнер жоқтыққа...»

Алғашқы 3 тармақ бөлектеніп тұрғанымен, ырғағы дауыс толқынының өзгеру, тынуы жағынан алғанда толық тиянақты емес. Тек осы алғашқы 3 тармақтың құрылысын, ретін айнытпай қайталайтын келесі 3 тармақтың соңында ғана ырғақ, үйлесім тиянақты болатынын көреміз. Осы 2 топтағы үш тармақтан құралған шумақтың 2 бөлшегінің арасын ажыратып тұрған да, оларды жақындастырып тұрған да - ырғақтың құрылыс- өрнегінің толық ұқсас болып, бірін-бірі түгелдей қайталайтындығы. Соңғы 2 тармақтың шумақ өрнегін толықтырып, түрлендіруде. Мұндағы 7, 8 буынды тармақтар алдыңғы 2 топтағы соңғы тармақтардың құрылыс-өрнегін қайталап, олардан өріліп шығатыны байқалады. Бірақ бұл 2 тармақ шумаққа мүлде жаңаша сипат береді. Бұл соңғы бөлшексіз тек бірін-бірі қайталайтын 3 тармақты топтардың тізбегі қатарласып келе беретін болар еді. Ал бастапқы қос 3 тармақты топтың өзі арасы жымдасып бөлшектеніп тұрар еді. Онда оларды жалғастырып, біріктіру міндетін атқаратын ұйқас қана болар еді. Соңғы 2 тармақтың дербестік сипатын арттыратын нәрсе - олардың синтаксистік құрылысы, мағынасы жағынан бөлектеніп тұрғандығы. Мұнда көбінесе шумақтағы ойды түйіндеп, қорытындылайтын, нақыл сөз секілді, өткір, тұжырым пікір айтылып отырады.

Мысалы:
«Бойда қайрат, ойда көз
Болмаған соң айтпа сөз...»
«Еңбек қылсаң ерінбей –
Тояды қарның тіленбей...»
«Ойнасшыл қатын болса қар,
Аңдыған ерде қала ма ар?..»
«Баяғы жартас - бір жартас,
Қаңқ етер, түкті байқамас...»
«Моласындай бақсының
Жалғыз калдым - тап шыным!»

Бұлардың мағынасы жағынан дербес, тиянақтылығын олардың көбі мақал, нақыл сөз түрінде кең тарап кеткенінен де айқын байқауға болады. Жалпы алғанда «Сегіз аяқтың» өте шебер өрнектелген ырғақтық құрылысы терең ойлы лирикалық өлеңге лайықталып жасалған. Шумақтың ырғағына, дауыс толқынының өзгеру ретіне ұйқас та бірден- бір сәйкес келіп отырады. Ұйқас кестесі -а, -а, -б, -в, -в,.. -б, -г, -г. Шумақта 4 түрлі үйлесім белгілі ретпен араласып келіп отырады. Және үйлестен тыс қалатын бірде-бір тармақ жоқ. Осының өзінен-ақ ақынның ұйқасқа, оны түрлендіріп, шумақ өрнегін ұстартып, жетілдіре түсудегі аса қажет құрал етіп пайдалануға қаншалық зор мән бергенін аңғарамыз. Мұндай 1 шумақта 4 үйлесім қатар алынатын өрнек қазақ поэзиясында Абайдан бұрын болған емес. Бірақ, ұйқастың әр түрлі келіп, сан жағынан көп болуын, әрине, айтумен ғана бітпейді. Олардың шумақтағы кезектесу реті ұтымды екенін ерекше атап кету де қажет. Қатар келетін қысқа тармақтар егіз ұйқаспен үйлеседі. Бұл олардың ырғақ жағынан көбірек кірігіп, жымдасып тұруына орайлас. Екі қысқа тармақтың қосыла келіп 1 ұзынырақ тармақпен сәйкес келуіне және ыңғайлас. Бірақ қысқа тармақтардың егіз ұйқасы шумақтың алғашқы бөлшегінде бір түрлі де, екінші бөлшегінде екінші түрлі. Бұл да орынды. 3 тармақты 2 бөлшекті жанастырып, біріктіру үшін соңғы тармақтардың үйлесуі әбден жеткілікті. Қысқа тармақтардағы егіз ұйқастың екінші рет қайталанбауы ырғақ, үйлесімді барынша оралымды, икемді ету талабынан туған. Соңғы 2 тармақтың үйлесімі - егіз ұйқас, жеке алғанда, бұл - қарапайым-ақ үйлесім. Бірақ бұл шумақта ұзын тармақтар бұдан бүрын басқаша үйлесіп келген. Сондықтан бұл ұйқас та жаңаша сипат алады. Сөйтіп, шумақта әр түрлі ұйқастар қатарласып, өріліп келгендіктен ол да әсерлі болып шығады. Ұйқас туралы айтқанда оның үнділігі, сапалық жағы ескерілуі керек. «Сегіз аяқта» қысқа тармақтарда үнемі 2 буынды ұйқас, ұзын тармақтарда көбінесе 3 буынды ұйқас қолданылады. Яғни қазақ өлеңінде ұйқас тармақтағы соңғы бунақты түгелдей қамти алатын болса, ақын осы мүмкіншілікті неғұрлым толық пайдалануға ұмтылған. «Сегіз аяқтың» өлең өрнегі - ырғағы, шумағы, ұйқасы - өлеңнің мазмұнына, ондағы ой-сезім өзгешелігі мейлінше сәйкес келеді. Өлең ырғағының әуезділігі, оралымдылығы, өзгеріп, түрленіп отыруға бейімділігі көркем түрдің мазмұн байлығы, ой тереңдігін үйлестіре білу шеберлігінен туған. «Сегіз аяқтың» өлең түріне тән жарасымдылық, асқан көркемдік зор ақындық қуатты, асқан шеберлікті танытады. «Сегіз аяқ» өлеңінің өлшемін Шәкерім, Ахмет Байтұрсынұлы т. б. ақындар өз өлеңдерінде қолданып, оның қазақ поэзиясында орнығуына үлес қосты.