Өлшемдердің метрлік жүйесі

Өлшемдердің метрлік жүйесі

1. Физикалық шамалардың өлшем бірліктері бірден айқындалған жоқ. Бүгінгі қолданылып жүрген бірліктер - тарихи дамудың жемісі.

Ертеде әр ел әр түрлі өлшемдер қолданып келді. Мысалы, қазақтар ұзындықты өлшеу үшін: қарыс, елі, сүйем, табан, құлаш, шақырым сияқты бірліктерді пайдаланды. Сондай-ақ орыстың 1 верста аралығы 500 құлашқа (саженъ) тең. АҚШ пен Англияда осы уақытқа дейін ұзындықтың миля, ярд, фут, дюйм деген бірліктері қолданылады. Өлшем бірліктердің осындай ала-құлалығы бір өлшемнен екінші өлшемдерге өтуді қиындатып, ұзақ есептеулерді талап етеді.

2. Өлшем бірліктердегі жүйесіздік халықтар арасындағы сауда-саттықты қиындатып, өнеркәсіптің дамуына нұқсан келтірді. Міне, осыған байланысты 1793 жылы Францияда өткен Конвенцияда "Өлшемдердің метрлік жүйесін енгізу туралы аса маңызды шешім қабылданды. Оның негізіне ұзындықтың бірлігі метр алынды. Метр эталонында: Барлық уақытта, барлық халықтар үшін! деген сөз қашап жазылды. Кейінірек (1875) өлшемдердің метрлік жүйесін көптеген елдер қабылдады. Оның негізінде өлшеулердің барлық салаларын қамтитын Халықаралық бірліктер жүйесі жасалды (1960). Ол қысқаша SI (фр. Systeme International) деп белгіленеді. Халықаралық бірліктер жүйесінде (SI) жеті негізгі бірлік, солардың ішінде ұзындық бірлігі - метр (м), масса бірлігі - килограмм (кг), уақыт бірлігі - секунд (с) бар. Басқа бірліктер бұлардан шыққан туынды бірліктер болып табылады. Мысалы, аудан бірлігіне - [[квадрат метр]] (м2); көлем бірлігіне - куб метр (м3) алынады.

3. Өлшемдердің метрлік жүйесінің негізіне барлық халықтардың санау тәсілдеріне ортақ ондық принциптің алынуы - оның ең басты артықшылығы. Расында да, ондық принцип" бойынша барлық еселенетін немесе бөлінетін бірліктер негізгі бірліктерді 10 санына көбейту немесе бөлу арқылы алынады.

Осыған байланысты тіркес сөздердің ондық жүйесі жасалған. Мысалы, кило тіркесі мыңды білдіретін болғандықтан:

• 1 километр (км) = 1000 метр (м);
• 1 килограмм (кг) = 1000 грамм (г);
• 1 киловольт (кВ)=1000 вольт (В) деп жазамыз.

Сол сияқты милли тіркемесі мың бөліктің бір бөлігін білдіреді:

• 1 миллиграмм - 1 граммның мыңнан бір бөлігі;
• 1 миллиметр - 1 метрдің мыңнан бір бөлігі;
• 1 миллилитр - литрдің мыңнан бір бөлігі, т.с.с.

Өлшемдердің метрлік жүйесі бір өлшемнен екінші өлшемге өтуді, соның ішінде квадраттық және кубтық бірліктерге ауысуды жеңілдетеді. Мысалы,

1 м =100 сантиметр (см) болғандықтан,

1 м² =100² см² =10 000 см², сондай-ақ

1 см = 10 миллиметр(мм) немесе 1 мм=1 см: 10=0,1 см болғандықтан,

1 мм³ = (0,1 см)³=0,1³ см³ = 0,001 см³.