Өлімге қатысты қазақ салт-дәстүрі

Сыйыт дәстүрі

Ежелгі дәстүрде қайтыс болған адамның тұтынған киімдерін оның сүйегін жууға кірген, яғни халық тілімен айтсақ «өлікке түскен» (немесе басына, ортасына, аяғына түскен) адамдарға – марқұмның атынан киім үлестіреді: бас жағына түскенге баскиімін, ортасына түскенге шапанын, аяғына түскенге етігін (шұлғауымен) атап, таза, тұтынылмаған киімді үлестіретін салт болған. Бұған қосымша өзі қатарлас адамдарға басқадай ұсақ киім, көйлек және басқа кәде қоса ұсынады. Өлік әйел адам болса, әйел киімін, еркек болса ер адам киімін үлестіреді және бұл айтылғандар шартты түрде орындалатын ереже қатарында. Егер киімі берілмей үй-іші қараулық жасаса, аруақ жалаңаш жүреді деген ұғым бар.

Су құю дәстүрі

Ал су құйған төртінші кісіге арнап бір шаршы ақтық байлайды. Бұған қоса шымылдық ұстаған, көр қазған, жаназа шығарған, талқы оқыған, дұға бағыштаған дегендерге міндетті түрде киім үлестіру заңдылық емес Сырдың төменгі бойында бұл ғұрыпты «сандық ашу» деп атайды. Үлестірген киімді алған адамдар «қабыл болсын», «тие берсін» деп ниеттерін білдіреді. Моңғолиядағы қазақтар арасында сақталған архаикалық салттың бірі – өлген ер адамды жерлеген кезде оның «құба тон» деп аталатын ең сыртқы киімі бейіт басына апарғанша оң жамылдырылып, ал көрге түсірілген соң теріс айналдырылады. Мәйітті жер қойнауына бергеннен кейін зират басында марқұмға себі тиетін ғұрып «атасының киітін тарату», яғни киім, зат үлестіру ғұрпы өткізіледі. Ертеде Қазақстанның кей өлкесінде айталық Жетісуда әрбір рудың өкілдеріне бір-бірден шапан үлестірген. Бұл ғұрып қазіргі күні өңірдегі үш тайпаның немесе үш рудың, кейде үш жүзге деп арнап үш шапанды үлестірумен ауысқан. Онда ортаға атап үш шапан тастайды және оны аталған топтың ең сыйлы адамдарының бірі алады. Кеңінгі уақыттарда қоғамдық даму заңдылықтарына байланысты шаршы шыт, беторамал, ақша үлестіріліп жүр. Оның мәні марқұмның тіріде біреуге артық-ауыс кеткен қарызының өтеуі десе, ғұрыптың ертедегі мәні оның аты айтып тұрғандай ата жолымен киіт, киім үлестіру марқұмның артында қалған затын, киімін үлестіру екендігін байқауға болады. Ұзақ жасап, бақытты тұрмыс кешкен балалары ауқатты адам өлсе, ондайда тиын ақшаларды шашу етіп шашқан. Қасиетті адамның өзі киген киімімен тәбәрік деп ырымдап бір-бір беторамалдан кем еместейін қырқып алуға әркім тырысқан.