Өркениет және модернизация

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Өркениет және модернизация (жаһандану аясында) - қазіргі жаһанданушы әлемде әлемдік және жалпы планеталық дамудың басым үрдістері айқындалуда. Бұған қатарласа әрі бір мезгілде өздерінің әлеуметтік- экономикалық және технологиялық дамуында артта қалушылықтан арылуға талпынатын көптеген елдерді және тұтастай аймақтарды қамтитын, модернизация процесі жүруде. Жағдайдың шынайы бағытында бұл екі процессте - модернизация мен жаһандану - оншалықты астасып, қабысып кетті, бүгінгі күні олар өзара біртұтас, ортақ процесс ретінде танылуда. Модернизацияның қорытындылары мен мазмұны болашақ ғаламдық әлемнің бағыты мен қалыптасу қисынын анықтайды. Өз кезегінде, қарқынды жаһандану модернизациялық процестің классикалық үлгісінің бейнесін өзгерте отырып, оған елеулі түзетулер енгізуде. Екі феномен де үдеп бара жатқан өзара тәуелділікпен ғана емес, сонымен қатар, әлемдік қауымдастықты адамзат жасаған өркениетті сақтап, үкілеуге ұйыстыратын идеясымен өзара тығыз байланысты.

Өркениет деп түсініледі:
1) "тектік" мағынада - жабайылықтың орнын басқан, адамзат дамуының жоғарырақ кезеңі;
2) тар, "түр-тұқымдық" мағынада - ішкі және сыртқы ықпалдарға қарамай, белгілі бір көлемді уақыт мөлшерінде өзіндік ерекшеліктерін, тұтастығын сақтаған қандай да бір елдердің, адамдардың тұрақты мәдени-әлеуметтік қауымдастығы (Ф. Бродель - "ұзақ мерзімді бойлық", П. Сорокин - "ірі мәдени супержүйелер"). Ғылыми әдебиеттерде және публицистикада "өркениет" ұғымы қазіргі әлемде бар алуан түрлі өркениеттік құрылымдар мен құрылғылардың (жалпы "әлемдік қауымдастық" синонимі ретінде), сондай-ақ жер шарын мекендеуші әлемдік әлеуметтің қаншалықты бірлігін құрайтын шағын және аймақтық "әлемдердің" атауы ретінде кеңінен қолданылады.

Кейбір зерттеушілер өркениеттен қандай да бір адамдар қауымдастығының, тіпті, тұтас дәуірдің құндылықтар, дәстүрлер, символдар, ділдік және өмір салтының жиынтығы ретінде мәдениеттің синонимін көреді (мысалы, А. Тойнби). Бұдан өзге де, екі түсінікті қатаң әрі қатал талқылайтын дәстүр де қалыптасқан, онда өркениет ретінде мәдениеттің "рухына" қатысты қоғамның әлеуметтік "тәні" түсініледі. Бұл ұғымдардың байланыстылығы күмән тудырмайды, дегенмен, оларды теңдестіруге де, қарсы қоюға да болмайды. Мәдениет рухани негізді қалыптастырады, адам өмірінің кез келген саласының мәнін айқындайды, оның ішінде материалдық (шаруашылық, экономикалық, техникалық және т.б.), ал, өркениет қоғамдық қатынастарды затқа айналдыру, бекіту тетіктері мен құралдарын және қандай да бір қауымдастықтың мәдени-әлеуметтік қызметін қалыптастырады. Бұрынғыдай бүгінгі күні де, дәл осы өркениеттер арасындағы мәдени-әлеуметтік айырмашылықтар оларды боямалап, модернизацияның да, жаһанданудың да процестерін белгілейді, өйткені ол тек қақтығыстың ғана емес, диалогтың, өзара ықпалдасудың, тиімді әріптестіктің келешегін жинақтайды.Модернизация ретінде әлеуметтік- экономикалық және саяси тұрғыда дамыған, "ілгері кеткен" елдер мен аймақтардың ассимиляциялануы негізінде қоғамның жаңару процесін түсіну қалыптасқан. Кең тарихи тұрғыда Батыста бес ғасыр бұрын басталып, біздің дәуірімізге қарай "Модерн жобасы" аталған өзгерістер мен қайта құрулар процесі аталады. XX ғ. модернизация процесі көптеген елдерді, аймақтарды, тіпті, тұтас құрлықтарды қамтыды, әртүрлі ұрандармен, идеялық "белгілермен" (либерализмнің, социализмнің, национализмнің) жүргізілді, бірақ түпкі мәні индустриялық, ғылыми-техникалық және әлеуметтік тұрғыда артта қалушылықты жеңуге талпынысты білдіреді. Бүгінгі танда "вестернизация", "қуып жетуші модернизация" аталатын түсінік тарихи тұрғыда тек жеке жағдайлар, елдер мен халықтардың бүгінгі талабына сай болуға, нақтырақ айтсақ, - "постқазіргі" қоғамға енуге талпынысының көрінісі болып табылады.Батыстық және Батыстық емес елдер де бірдей модернизациялануға мүқтаж. Батыс Еуропа мен АҚШ-та модернизация басым көпшілігінде эндогенді мазмұнда, ал Орталық және Шығыс Еуропада, Азияда және Латын Америкасында сыртқы қысым мен ықпалдың нәтижесінде жүзеге асырылуда. Бұл модернизация міндетті түрде ғасырлар бойы ұлы өркениеттер аясында өмір сүрген тарихи мәдениеттердегі плюрализмді тықсыруға әкеледі деген сөз емес. Модернизацияның классикалық тұжырымдамасы әлеуметтің торапты дамуына дәстүрлі қоғамнан - әмбебап мән мен құндылыққа айналудан дәмелі батыстық жаңалықтар мен жетістіктерге сүйенген қазіргі қоғамға өтуге негізделді. Бүгінгі таңда бұл көзқарас өзгеріп, мәнін жоғалтуда және модернизация аса күрделі, қарама-қайшылықты, көп өлшемді және көп нұсқалы процесс ретінде түсініледі. Ол тек шеттен алып пайдаланумен, таза еліктеуден, мейлі, ол аса жетілген болса да, "қалыптасқан" бейнелерге сүйену емес (С.Хантингтон: "Модернизация деген - вестернизация емес!"), ол дәстүрлік пен қазіргі элементтердің синтезін табу. Бұл жерде мәселе әркімнің өз "ерекше жолын" іздестіруінде емес, мәселе прогресс пен регресстің бұрынғы критерийлерінің бүгінгі күннің талабына сай келмеуінде.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3