Мәрмәр шүрегей

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
(Marmaronetta angustirostris бетінен бағытталды)
Навигацияға өту Іздеуге өту
Мәрмәр шүрегей

Амандық күйі

Vulnerable (IUCN3.1)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар
Жамағаты: Хордалылар
Табы: Құстар
Сабы: Қазтәрізділер
Тұқымдасы: Үйрек
Кіші тұқымдасы: Сүңгуір үйректер
Тегі: Marmaronetta
Reichenbach, 1853
Түрі: M. angustirostris
Екі-есімді атауы
Marmaronetta angustirostris
(Menetries, 1832)
Marmaronetta angustirostris

Мәрмәр шүрегей (лат. Marmaronetta angustirostris) — қазтәрізділерге жататын өзен үйрегі.


Салмағы 400—600 г, қоразы мен мекиенінің реңі бірдей. Мәрмәр шүрегейлер кейде ағаш бұтағына қонақтайды. Жерге, кейде су жағалауындағы ағаш куысына немесе бұтақтарға ұя салады. Әдетте 7— 9 (кейде 12) жүмыртқа салады, ал балапандары 25—27 күнде қанаттанады. Тіршілігі толық зерттелмеген, қорегі суда және құрлыкта өсетін өсімдіктер. Мәрмәр шүрегей — жыл құсы. Негізгі қыстайтын жерлері Солтүстік Африка, Оңтүстік Азия аймағы. Бұрын 1930— 60 жылы Сырдария бойында жиі ұшырасқан. Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген (1996).[1]

Статусы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1-ші санат. Жойылып бара жатқан түр, КСРО Қызыл кітабына (1984 ж.) тіркелген. Қазақстанда 1963 жылдан 1999 жылға дейін кездеспеген. 2000-2003 жылдары бұл түрдің бірнеше рет кездесуі оның Қазақстанның оңтүстік облыстарының жеке суқоймаларында ұялауының қайтадан қалпына келгендігін айтуға негіз болады [2].

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Монотиптік түр, Қазақстанда таралу аймағының солтүстік-шығыс шекарасы өтеді.

Таралуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Таралу аймағы тар шөлді аймақтан шықпайтын Жерортатеңіздік түр. Жерорта, Каспий және Қара теңіздерге құятын өзендерде қыстайды[3]. Қазақстанда XX ғасырдың бірінші жартысында ұялауы Сырдария мен Жайық өзендерінің алаптарында [4], екінші жартысында тек бір рет қана есепке алынған [5]. Ұзақ үзілістен соң – 2000 жылы (жалғыз) және 2003 жылы (жұп) Оңтүстік Қазақстанда Қызылкөл көлінде табылған [2][6]. Оның бұл жерде пайда болуы мәрмәр шүрегейдің өзбекстандық популяциясының санының артуына және оның солтүстікке қарай қоныс аударуына байланысты болып табылады [7][8].

Мекендейтін жерлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Түбі лай және қалың қамыс өскен тұщы және аздап кермек сулы суқоймалары; ұясын жағаға не аралдарға салады, қопақтарға жоламайды [8][9]. Қазақстанда тұщы, жиі жағалауларында бұталар және суүсті өсімдіктері өскен көлемі үлкен емес жағалауы тіктеу көлдерде мекендейді [4].

Саны[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қазақстанда белгісіз. Әлемде қазіргі саны 15 мыңдай деп бағаланады [10]. Қазақстанмен көршілес Өзбекстан территориясында қазір 100-200 бас мәрмәр шүрегей мекендейді [8][9].

Негізгі әсер ететін факторлар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Түрдің саны негізгі таралу аймағында (Пәкістан, Иран, Түркия және Жерорта теңізі елдері) гидрорежимнің тұрақтылығына тәуелді [11]. Саны өскенде шүрегейлердің бір бөлігі солтүстікке қарай ығысып, Қазақстанның оңтүстік және батыс облыстарына енеді. Саны депрессияға ұшырағанда бұл керісінше жүреді.

Биологиялық ерекшеліктері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аз зерттелген. Сәуірдің ортасында ұшып келеді, ұялауға басқа өзен үйректерінен кеш түседі. Өзбекстан жағдайында ұяда 7-9 (сирек 12) жұмыртқа болады, мамық басқан балапандарын мамырдың аяғы – маусымның басында кездестіруге болады, қанаттарына маусымның аяғы – шілденің басында қонады, ұяда бұл кезде 5-7 балапан болады. Қыстауға ұшар алдында, басқа үйректер сияқты, біршама, бірнеше жүздеген құс, жиналады [8][9].

Қолда өсіру[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Европаның хайуанаттар парктері мен құс питомниктерде көбейеді, Қазақстанда өсірілмейді.

Қабылданған қорғау шаралары.[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аулауға тиым салынған.

Қажетті қорғау шаралары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Дайындалмаған. Кездейсоқ атып алудың алдын алу үшін түрді қорғау жайында үгіт жүргізу.

Зерттеу жөніндегі ұсыныстар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Таралу аймағы шегінде таралуы жайында деректер жинау. Қазақстанда бұрында ұялаған жерлерін тексеру.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
  2. a b Книстаутас, 2001;
  3. Дементьев, 1952;
  4. a b Долгушин, 1960;
  5. Шевченко и др., 1993.,
  6. Гаврилов, Колбинцев,
  7. [6,7] Крейцберг-Мухина, 2003;
  8. a b c d Кашкаров, 2007.
  9. a b c Крейцберг-Мухина, 2003;
  10. Delany, Scott, 2002.
  11. Cramp & Simmons, 1977.