VI—VII ғасырдағы қалалық тұрғын үй

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Араб халифаты Али мен Омейяд әулеттерінің билігі


VI—VII Қалалық тұрғын үй. Қазба жұмыстары Оңтүстік Қазақстанның ертедегі орта ғасырлардағы қалалық тұрғын үйі туралы түсінік алуға мүмкіндік берді. VI—VII ғасырлардың бірінші жартысына үйлердің екі үлгісі тән. Бірінші үлгідегі үй - бір бөлмелі, тік бұрышты жоспармен салынған. Осындай көлемі 43 шаршы метр болатын үйлердің бірінде ұзындығы 4 метрлік иілген дәліз бар. Кіреберісі тамбур пішіндес. Батыс және солтүстік қабырғаларын бойлай ортасына қарай шығыңқы келген сөрелі сокілер орнатылған. Сәкілердің ені 1 м, шығыңқы жері — 1,2 м, биіктігі 40-45 см. Кіреберістің қарсы алдынан ортаға ернеулері балшықпен сыланған көлемі 1x1,5 м болатын тік бұрышты жер ошақ қазылған. Кіреберістің сол жағында, тамбурда қалыңдығы 0,3 м қабырғада көлемі 0,2x0,2 м болатын екі камин (қабырғадағы ошақ) орналасқан. Оңтүстік-шығыс бұрышы саз қалқамен бөлінген, бүл — шаруа- шьшық бөлімі, өзінше бір ас пісіретін алаң. Жайдың еденінен тік бұрышты төрт шұңқыр — тіреуіш бағаналардың орны тазартылды. Төбесінен, жарық түсетін әрі түтін шығатын тесік жасалған болса керек. Сонымен бірге түтін есіктен де шыққан, сондықтан да ошақ пен каминдер есікке жақын тұр.

Бұл үлгідегі үйлердің сәкілері: екі қабырғада «Г» тәрізді және үш қабырғаны жағалата «П» тәрізді етіп салынуымен ерекше; орталығында екі сатылы шығыңқы жері бар. Жер ошақтың түрі тік бұрышты, сопақ немесе алдыңғы жағы дөңгелек болып келеді. Ошақтардың шет жағы қышпен қала- нып қоршалған. Тұрғын үйді жылыту үшін де, тамақ асу үшін де пайдаланылған ашық үлгідегі ошақтар Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның орта ғасырлардағы тұрғын үйінде кен таралған. Каминдер қабырғаларға ойып жасалған сфералық қуыс болып табылады, олардың түбіне ернеуі аласа тұтқалы табалар қойылған. Жер ошақтар мен каминдердің атқаратын міндеті әр түрлі: біріншілері — үйді жылыту және ас пісіру үшін, екіншілері нан пісіру үшін пайдаланылған. Үйлерде ұн тартуға арналған жалпақ диірмендер бар. Азық-түлік қорларын сақтауға арналған кеспектер мен көзелер бұрыштарға қойылған сәкілердің үстінде тұр. Сонымен бірге күйдірілмеген балшықтан жасалған кеспек тәрізді және астау тәрізді ыдыстар қойма ретінде пайдаланылған.

Әрбір үйде мінажат орны кезікті. Әдетте ол кіреберіске қарама-қарсы, сазбалшықтан жапсырып жасалған сопақша медальонды бұрыш болып келеді. Оның астында кішкене бұрышты тақыт — күл қабаты жапқан мехрап орналасқан. Үйлердің көлемі 12 шаршы метрден 45 шаршы метрге дейін өзгеріп отырады. Төбені жабу сипаты үйдің көлеміне байланысты болған. Үлкен үйлердің төбесі төрт бағанмен тірелген, орташаларында бір баған тіреуіш ретінде пайдаланылып, оған ұзынынан бір немесе айқасқан екі діңгек тірелген. Көлемі кішкене үйлердін төбесін қабырғалар ғана ұстап тұрған.

Екінші үлгідегі үйлер — тізбектеле салынған екі бөлмелі. Екінші бөлме - қойма — бастапқы бөлмеден мықты қабырға арқылы сегменттеу жолымен бөлінген. Қойма үйдің артқы, алдыңғы жақтарында, кейде бүйір жақында болуы мүмкін. Қоймалардың көлемі 8 шаршы метрден аспайды. Тұрғын үйлердің екі үлгісі де VI — VII ғасырлардағы Оңтүстік Қазақстан үшін дәстүрге айналған, олардың алдыңғы үлгілері б. з. б. I мыңжылдықтың аяғынан бастап аңғарылады. VII ғасырдың екінші жартысы — VIII ғасырдын алғашқы жартысындағы тұрғын үйлер Құйрықтөбе қаласының орнын қазу жұмыстарынан мәлім. Көлемі 63,8 шаршы метр болатын бір бөлмелі үй аршылды. Оған деңгейі еденнен жоғары сырттан кіретіндіктен кіреберісі жалпақ пандус түрінде жасалынған. Есік қуысында есік пен табалдырықтық жақтауы сақталып қалған. Кірер есік үйден «көрініп тұратын қабырғамен» бөлінген. Бөлменін үш жағына биіктігі 0,4 метрдей сәкілер салынған. Оңтүстік және батыс қабыр- ғалары жағындағы сәкілердің ені — 1 м, солтүстік жағындағысы — 0,7 м. Батыстағы қабырғаның ортасында шығыңқы белдеуі бар, оның ұзындығы 2,4 м, ені 1,35 м. Екі белмелі үйлер қосымша бөлмесі болуымен сипатталады, ол, қойма болса керек. Махалладағы осындай бір үйдіңтұрғын жайының көлемі 28шаршы метр, қоймасы 16,8шаршы метр болады. Тұрғын жайдың оңтүстік жағындағы қабырғасында ені 1,7 м сәкі бар. Бөлменің ортасында жер ошақтың күйген орны сақталған. Қойманың ішкі көрінісі сақталмаған, бірақ онда, Көк-Мардандағы үйлердің қоймаларындағы сияқты, астық қорын сақтауға арналған орындар мен ыдыстар болса керек. Қазақстанның оңтүстігіндегі ертедегі ортағасырлық тұрғын үй сан ғасырлық дамудың нәтижесі болып табылады. Оларды көрші аудандармен салыстырғанда оларға тән бірқатар ұқсастықтар байқалады. Оған VII — VIII ғасырлардағы соғдылардың Гарадани-Хисор қонысындағы бір және екі бөлмелі үйлер жақын. Пенджикент үйлеріндегі төрт тіреулі жайлардың жоспарлануы Көк-Мардандағы төрт тіреулі, ал сәкілері шығыңқы белдеулерімен ерекшеленетін үйге ұқсас келеді. Көк-Мардандағы тұрғын үйді оңтүстік-батыс Ферғанадағы тұрғын үйлермен, Хорезмнің афригидтік үйлерімен салыстырғанда белгілі бір ұқсастық байқалады. Этнографиялық жағынан осыған ұқсас тұрғын үйлер Памирде сақталған. Дегенмен де, Орта Азияның солтүстік аудандарының ертедегі орта ғасырларындағы тұрғын үйлермен ұқсастығына қарамастан, Оңтүстік Қазақстанның тұрғын үйінде б. з. б. I мыңжылдықтың бірінші жартысындағы Сырдария мәдениетінің дәстүрлі белгілері сақталады. Бұлар — Қазақстанның оңтүстігінде мейлінше таралған тізбектеп жоспарлау, тік бұрышты және сопақша ашық ошақтар, нан пісіру үшін пайдаланылған арнаулы шаруашылық аландары, астына мехрап жасалған мінажат орындары. Бұдан кейін үйлердщ салынуы мен ішкі көрінісі түрін өзгерте отырып, одан әрі сақталды және Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырлардағы қалаларының үйлерінде дамытыла түсті.

Қоныстар әзірше жеткілікті зертгелген жоқ. Жетісуда Құлан өңірінде (Луговое қала жұрты) бірнеше жайлардан, тұрғын үйлер мен қора-қопсылардан, сондай-ақ жүзім шырынынан шарап пен тәтті тағамдар өндіретін шеберхана кешенінен тұратын аула ішінара қазып-аршылды. Ауланың қабырғалары күйдірілген балшық блоктармен ұзын шикі кірпіштерден қаланған.

Қорғаныс құрылыстары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Әзірше олар да жеткіліксіз зерттелген. Оңтүстік Қазақстанда Құйрықтөбе қамалының бекіністі дуалын зерттегенде оның күйдірілген балшық блоктарынан қаланып, ені 2,7 м болғанын көрсетті. Оның бұрыштарына ішкі жағында шағын орындары бар жартылай дөңгелендіріп мұнаралар салынған. Зерттеушілердің пікірінше, алдынғы орта ғасырлардағы замоктар мен қалалардың дуалдары қабырға ішінде жоғарғы жағынан қалқалап жабылған алаңкайды алмастыратын галереялары жоқ іргелі ғимараттар болған. Құйрықтөбе сарайындағы салтанат залының ішкі көрінісі бейнеленген күйдіріп өрнектелген тақтада замок дуалы нақ солай көрінеді. Жетісудың оңтүстік-батысындағы Қызылөзен қаласы орнының бекінісі мейлінше ерекше. Шахристанға да, қамалға да, зиратқа да бекініс тұрғызылған. Дуалдарға мұнаралар мен қағпалардың алдына құрылыстар салынған.

Шахристанды сыртқы жағынан ені 50 метрге дейін жететін ор қоршап жатыр. Шахристанның бекініс дуалын көлденеңінен қазғанда мынадай құрылым анықталды: сазбалшықты түғырға биіктігі 2,5 м болатын күйдірілген балшық блоктан дуал тұрғызылған. Оның ені — 2,5 м, биіктігі 5 м етіп қа- ланған жері сақталған. Ішкі жақтағы бекіністі дуал алдында құрылыс салынбаған бос алаң қалдырылған.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3