Адмирал Нельсон
| Vice-Admiral The Viscount Nelson | |
|---|---|
| 29 September 1758 –
1805 ж. қазанның 21 (47 жаста) | |
 Vice Admiral Horatio Lord Nelson, by Lemuel Francis Abbott | |
| Place of birth | Burnham Thorpe, Norfolk, England |
| Place of death | Cape Trafalgar, Spain |
| Allegiance | United Kingdom of Great Britain and Ireland |
| Service/branch | Royal Navy |
| Years of service | 1771–1805 |
| Rank | Vice Admiral of the White |
| Battles/wars | Battle of Cape St Vincent Battle of the Nile Battle of Santa Cruz de Tenerife Battle of Copenhagen Battle of Trafalgar |
| Awards | Several (see below) |
Горацио Нельсон (ағылш. Horatio Nelson; 29 қыркүйек 1758, Бернем-Торп, Норфолк графтығы — 21 қазан 1805, Трафальгар, Испания)- британдық адмирал. Норфолк графтығындағы Бернем-Торп деревнясында священник Эдмунд Нельсонның көп балалы отбасында 1758 жылғы 29 қыркүйекте дүниеге келген Горацио Нельсон 12 жасында өзінің нағашысы капитан Морис Саклингтің кемесіне теңізшілікке қабылданып, 6 жыл бойы тулаған толқындармен тайталаста жүреді, тіпті Арктика экспедициясына да қатысады, Кариб теңізінде британ кемелерін күзетіседі, шхунаға билік етіп, адмирал Паркердің “Бристоль” кораблінде бірінші лейтенант лауазымына дейін өседі. 1778 жылдың желтоқсанында коммандор атағын алған Нельсон 20 жасында “Бэджер” бригінің командирлігіне тағайындалады.
Адмирал Нельсон – соғыс тарихына алтын әріптермен жазылатын есім. Британия флоты дегенде біздің аузымызға алдымен Нельсонның аты түседі. Күні бүгінге дейін теңіз романтикасы санаға жаппай сіңе қоймаған, құрлықтың қақ ортасындағы Қазақстан сияқты елдердің өзінде “Адмирал Нельсон” атауы ресторан, кафе, барларға қойылып жатады, өйткені, Нельсон есімі бүкіл әлемде еркіндіктің бір белгісіндей болып, бүгінгі тілмен айтсақ, брэндке айналып кеткен. Оның Ямайкадағы, Багам аралдарындағы, Вест-Индиядағы, Никарагуадағы, Америка Құрама Штаттарымен соғыс кезіндегі қолданған тактикалық жаңалықтары соғыс-теңіз шайқасының классикалық үлгілері қатарында қаралады.
Нельсон қатысқан шайқастардың ұзын саны… 124! Бұл әлемдік флотилиядағы рекордтық көрсеткіш саналады. Адмиралдың асқан ақылы, алпыс екі айлалы шалымдылығы ағылшын эскадраларын талай тығырықтан алып шыққан, талай жерде жарқын жеңіске жеткізген. Жүрек жібітер жан жомарттығы (бірде жағадан ұзап кеткен фрегатты кері қайырып, гардемариндердің біріне ата-анасының жазған хатын аяқтап шығуына мүмкіндік бергені бар) жан түршіктірер қатыгездігімен (кемеде бүлік бастауға әрекет еткендерді мачтаға дарға астырып қойған кезі де бар) адмиралдың ержүректігі, шыдамдылығы, төзімділігі, қайсарлығы, шын мәнінде, қайран қалдырарлықтай. Шайқастардың бірінде картечь оғы сол қолын тұтасымен жұлып әкеткен кезде дәрігерлер шынтақтан білезік буынға дейін анестиктер қолданбай кесіп тастауға мәжбүр болады, сонда сабазың әлгіндей азапқа үн шығармай төзіп жатады. Тағы бір шайқаста снарядтың жарықшағы көзін ойып түскенде де бар уайымы осы кемістігіме байланысты флоттан кетуге тура келер ме екен деген ой ғана болады. Айтқандай, оның осы соқыр көзіне байланысты мынандай да оқиға бар. Бір шайқас барысында алдыңғы шептегі корабльден ұрысты тоқтатып, кері шегіну жөнінде шартты белгі беріледі. Қарамағындағылар ол белгі жайында Нельсонға мәлімдейді. “Ұрыстан шығыңдар деп жатыр ма?” – деп сұрайды командир. “Иә, ұрыстан шығыңдар деп жатыр”. “Кімнен, қайдан түсіп жатыр ол белгі?”. “Ана жақтан, сенбесеңіз өзіңіз көріңізші”. Сөйтеді де орынбасары Нельсонға дүрбі ұсынады. Нельсон дүрбіні соқыр көзіне тақап: “Ешқандай белгі көріп тұрған жоқпын! Ұрысты жалғастырамыз!”, дейді… Сол шайқас ақыры ағылшын флотилиясының жеңісімен бітеді. Бұйрықты орындамағаны үшін әскери соттың алдынан табылуға тиіс Нельсонға тосын да батыл шешімі үшін контр-адмирал атағы беріліп, кеудесіне орден тағылады. “Жеңімпаздарға жаза жүрмейді” (“Победителей не судят”) деген қанатты сөз сол шайқастан кейін тараған.
Тарих соғыстың екі данышпанын – Наполеон мен Нельсонды бір заманда дүниеге келтірді. Олар бір-біріне өлердей өш болды, бойға біткен бар дарынын бір-бірінің көзін құртуға жұмсады. Англия мен Францияның арасындағы соғыстың ең айтулы шайқастарының бірінде Нельсон Наполеон флотын тас-талқан етіп, оның бүкіл Египет компаниясының бағыт-бағдарын өзгертуге тура келеді. Нілдің сағасындағы Абукир бұғазында 1798 жылғы 1 тамызда болған ол шайқас нәтижесінде ағылшындар 13 француз кемесінің 11-ін суға батырған, өздерінің шығыны жоққа жуық. Абукир шайқасынан кейін Нельсон ұлттық батырға айналды. Ұлыбритания халқы апта бойы тойлап, шіркеулерде Нельсонның атын атап мінәжат етіп жатты.
Нельсонға пэр атағы, лорд даңқтамасы берілді, Британия парламенті оның өзін былай қойғанда, айналасындағы жамағайындарына да өмір бойғы зейнетақы белгіледі, түрік сұлтаны өзінің асыл тастармен безендірілген сәлдесін сыйлап, орыс императоры жақұттармен көмкерілген суретін жолдап жатты. Нельсонда енді бәрі дерлік бар еді. Бәрі дерлік…
Махаббаттан басқаның бәрі.[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1785 жылы Горацио Нельсон Фанни Нисбетпен некелескен. Ол өзі Англияның Кариб теңізі маңындағы колонияларында дәрігер болған бір кісінің жесірі еді. Үйленуін үйленгенімен, Горацио мен Фаннидің жандары жараспай-ақ қойған. Сөйтіп жүргенде адмирал Нельсон біз айтқан бір шайқаста оң көзінен айырылады да, емделу үшін Неаполь қаласына кемесімен қайырлайды. Ол соғыста Италия Францияны жақтады ғой, дұшпанының портына барып емделіп жүргені қалай деп қалмаңыз, бұл кезде Неаполь бөлек корольдік болатын. Нельсон Англияның Неаполь корольдігіндегі елшісінің жұбайы леди Гамильтонмен осылай танысқан.
Леди Гамильтонның Нельсон өмірінде алар орны теңіз шайқастарынан еш кем емес. Цезарь мен Клеопатрадан кейін бір де бір жұп әлем тарихына дәл Горацио Нельсон мен Эмма Гамильтондай ықпал жасаған жоқ деген сөздің жаны бар. Басқасын былай қойғанда, Неаполь корольдігінің осыншама уақыт Римнен тәуелсіз тұруы, өз бетінше саясат жүргізуі ең алдымен Нельсон арқылы Англия тарапынан жасалған қолдаудың арқасы еді. Цезарь – Цезарь ғой. Ал Клеопатра – Клеопатра. Біреуі – император. Біреуі – патшайым… Нельсон – Нельсон ғой дейік.
Адмирал Нельсонды әлем тарихындағы ұлы қолбасшылар қатарына қоятын атақты Трафальгар шайқасы екені, оның 1805 жылдың 21 қазанында болғаны баршаға белгілі. Бұл кезде өз өмірінің 35 жылын теңіз төсінде өткізіп, мақаланың бас жағында жазғанымыздай, 124 шайқасты бастан кешіп, қажыған адмирал отставкаға шығуды ойластыра бастаған еді. Оның үстіне 1801 жылғы Амьен бейбіт шарты ағылшын-француз соғысын тоқтатқан болатын. Нельсон демалысқа шығып, Эммаға деп сатып алған имениені абаттандыруды қолға алған-ды. Алайда, жан-жағына соқтығып, соғыссырап тұратын Наполеон Альбион еліне тыным таптыруды ойлаған да жоқ еді. Француздар екі жылдай есін жиып, Англияға қайтадан қатер төндіре бастаған тұста Адмиралтейство Нельсонға дұшпан флотының алдынан шығып, бетін қайтару жөнінде ұсыныс жасайды. Бұған Эмма қалай қарар екен? Жас та келді, денсаулық та сыр бере бастады, оң қол болса анау, оң көз болса мынау… Адмирал ғұмырбаяншыларының бірі олардың соңғы жүздесуін былай баяндайды: “Эмма серпіліп сала берді: “Сен тамаша жеңіске жетесің, жеңістен кейін маған ораласың да бақытты дәурен сүресің!” – Ол Эммаға қарады, жанарына жас үйірілді. “Ержүрек Эмма! – деді ол. – Асыл Эмма! Өмірде Эммалар көп болса, Нельсондар да көп болар еді…”.
Трафальгар шайқасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Трафальгар шайқасы – ағылшын флотының, бүкіл Англия қуат-күшінің триумфы. Адмирал Нельсонның тактикалық данышпандығының арқасында ол шайқаста біріккен француз-испан флоты күл-талқаны шыға қиратылды. Нельсон жолбасшы корабльдің маңдай алдында, мундиріне барлық наградаларын тағып алып тұрып шайқасқа басшылық жасады. Екі жақтың кемелері бір-біріне жақындаған шақта Нельсон өзінің өсиет хатын жазып, отаны мен корольден Эмма мен қызы Горацияға қамқор болуды сұрайды. “Менің ең қымбаттым, ең аяулым Эмма, менің ең жақын досым… Соғыс құдайы бізге жар бола көрсін! Қайткенде де мен өзімнің есімім саған және Горацияға, өмірімнен де артық көретін жандардың бәріне лайықты есте сақталуы үшін қолымнан келгеннің бәрін де жасаймын…”, деп жазады ол соңғы хатында. Адмиралдың жүрегі жамандықты сезген екен. Шайқастың нағыз қызған шағында француздың “Редутабль” кораблінің мергені Нельсонды дәл көздеп атып түсіреді. Оқ оң иықтан өтіп, омыртқаға жетеді.
Шайқас біткен кезде адмиралдың ақтық демі шығар сәт те жеткен еді. Француздар суға батқаны бар, қолға түскені бар 20 кемесінен айырылып, еліне қарай қашты. Трафальгар шайқасын ағылшындардың айрықша ардақтайтын себебі – Британия флоты әлем мұхиттарындағы даусыз басымдығына дәл осы шайқастан кейін қол жеткізген, Наполеон тұманды Альбион аралын басып алсам деген ойынан осы шайқастан кейін біржолата бас тартқан. Уинстон Черчилльдің: “Трафальгар шайқасында Нельсон Англияны Наполеон басқыншылығынан кеудесін тосып тұрып қорғап қалды”, деп айтқаны бар.
Омыртқасын опырып жіберген дұшпан оғынан жаны аман қалғанның өзінде ғұмыр бойы қозғалмай жататынын білген соң Нельсон енді өмірмен қоштаса бастайды. Ол соңғы сөздерін сүйіктісі Эммаға арнаған. 16 сағат 30 минөтте “Виктория” мичманы кеме журналына тарих фактісіне айналған мына сөздерді жазды: “Ардақты лорд, виконт Нельсонға біз жеңіске жеткенімізді хабарлаған сәтте ол жарақаттан көз жұмды”…
Қаза тапқан адмиралдың мәйітін коньяк құйылған ағаш бейітке салып Англияға алып келгенде мұнда зар жыламаған адам қалмайды. Нельсонды Қасиетті Павел соборына жерлейді. Лондонның қақ ортасынан жаңа алаң салып, оған асқақ мұнара орнатады, ұшар басына Нельсонның биіктігі 5 метрлік ескерткіші қойылады.