Адыгея
Координаттар: 44°39′ с. е. 40°00′ ш. б. / 44.650° с. е. 40.000° ш. б. (G) (O) (Я)
| Ресей Федерациясының субъектісі | |||||
|
Адыгея Республикасы | |||||
| |||||
|
| |||||
|
Елордасы |
Майкоп | ||||
| 80-ші | |||||
|
Барлығы |
|||||
|
Барлығы |
▲442 451 (2012) 56.78 адам/км² | ||||
|
Барлығы, ағым. баға |
46,1 млрд руб. (2010) 84,2 мың руб. | ||||
| Оңтүстік | |||||
| Солтүстік Кавказ | |||||
| Адыгейше, Орысша | |||||
|
Республика басшысы |
Аслан Тхакушинов | ||||
|
Премьер-министр |
Мурат Кумпилов | ||||
|
Хасэ мемл. кеңесінің төрағасы |
Мухамед Ашев | ||||
| 01 | |||||
| RU-AD | |||||
| MSK (UTC+4) | |||||
|
Марапаттары: |
| ||||
|
Ресми сайты: |
http://www.adygheya.ru/ | ||||
.svg)
Адыгея Республикасы (адыг. Адыгэ Республик) — Ресей Федерациясының құрамындағы республика. 1922 ж. 27 шілдеде құрылған. Кавказдың солтүстік-батыс бөлігінде, Кубань және Лаба өзендерінің сол жағалауын бойлай орналасқан. Жері 7,6 мың км². Халқы 442,4 мың (2012). 6 аудан, 1 қала, 4 қала типтес ауыл бар. Орталығы — Майкоп қаласы.
Табиғаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Облыстың солтүстігін аласа белесті Кубань жазығы, одтүстігінде Үлкен Кавказдың тау етектері 2 (300 м) мен биік таулары (облыс жеріндегі ең биігі — Чугуш 3238 м) алып жатыр. Климаты қоңыржай жылы, Q ылғалды. Қаңтардың орта температурасы — 1,6° С, шілдеде 22,2° С. Жылдық — жауын-шашын мөлшері 700 мм. Өзендері Кубань алабына жатады, ірілері: Лаба, Белая, Псекупс. Кубань бойында Тщик, Шапсуг, Октябрь, Шинжий су қоймалары салынған. Жері қара І топырақты келеді. Территориясының 39,2%-і орман (емеп, шырша, бал қарағай). Краснодар өлкесі дайындайтын барлық ағаштың 25%-ін Адыгей береді. Кавказ қорығының негізгі бөлегі осы облыстың жерінде.
Халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Адыгейлер (негізінен облыстың батысында, шығысында және ш солт.шығысында), орыстар т. б. халықтар тұрады. Орта тығызд. 1км² 50 адам. Қала халқы 40% (1970).
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Б. з. б. 1-мың жылдықтың ортасында қазіргі адыгейлердің аталары меоттар. синдтер, керкеттер т. б. деп аталған. Шамамен 13 ғ-дан оастап батыс адыге тайпаларынан адыгей халқы қалыптаса бастады. Бірақ көп кешікпей олардың жерлері Алтын Ордаға бағынды. 16 ғ-дан бастап түріктер меп қырым хандарының шапқыншылығына үнемі ұшырап отырғаи адыгейлер 1555—57 ж. өз еріктерімен Ресейге қосылды. Ұлы Октябрь соц. революциясы қарсаңында Адыгей жартылай феод.патриархтық ел болды. 1918 ж. қаңтарда Майкопта Кеңес өкіметі жарияланып, мамырда Адыгей Кубань-Қара теңіз Кеңес республикасының құрамына енді. 1922 ж. 27 шілдеде адыгейлер мекендеген 3 округ біріктіріліп, автономды облыс құрылды. Алғашқыда ол Черкес АО, 1928 ж. шілдеде Адыгей АО деп аталды. Кеңес өкіметі тұсында Адыгей индустриялы-аграрлы облысқа айналды. Ұлы Отан соғысы кезінде неміс басқыншыларының қол астында қалып, 1943 ж. 30 қаңтарда түгелдей азат етілді. Жауға қарсы күресте облыстың 35 адамға, оның ішінде 7 адыгейге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді, 4 мың адыгей ордендермен, медальдармен марапатталды. Соғыстан кейінгі кезеңде облыстың шаруашылығы қалпына келтіріліп, өнеркәсіп соғыстан бұрынғы дәрежеден бірнеше есе асып түсті. 1957 ж. халық жетістіктері үшін А. Ленин орденімен наградталды.
Шаруашылығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Халық шаруашылығында өнеркәсіп басты орын алады, оның негізгі салалары: тамақ өнеркәсібі, газ өндіру, ағаш өңдеу, машина жасау. Гидроэнергия қорына бай Белая өзені бойында 2 СЭС салынған. 1968 ж. 443 млн. кВm/сағ электр энергиясы өндірілді. Тамақ өнеркәсібі облыстағы бүкіл өнеркәсіп өнімінің жартысын береді. Консервілеу (1968 ж. 144 млн. банка), май шайқау, шарап жасау, темекі-ферментапиялау, эфир және күнбағыс майын өндіру дамыған. Өнеркәсіп орталығы Майкоп қаласында ет, сүт комбинаттары, «Дружба» мебель, ағаш өңдеу фирмасы, «Дубитель» ағаш өндірістік бірлестігі, целлюлоза-картон комбинаты, «Станконормаль», Фрунзе атындағы станок және машина жасау зауыттары, Гиагинскаяда қант, Натырбовода эфир майы зауыттары бар. Адыгей шарушылығының негізгі бағыты — астық дақылдарын егу. 1968 ж. 41 колхоз, 19 совхоз болды. Облыс аумағының 47,2%-і а. ш. жері, оның 73%-і егістік, 23,9%-і шабындық пен жайылым, 1,5%-і жүзімдік. Егістіктің 50%-не астық (оның 78%-і бидай мен жүгері), 16%-не техникалық, 34,5%-не жем-шөп дақылдары, 2,3%-не көкөніс пен бақша егілді. Күріш суару жүйелері, Краснодар су қоймасы салынған. Мал шаруашылығында етті, сүтті ірі қара өсіру басым. 1968 ж. ірі қара саны 154,4 мыңға, қой 119,4 мыңға, шошқа 117,3 мыңға жетті. Омарта және құс шаруашылығы дамыған. Облыс аумағынан Новороссийск — Краснодар, Армавир — Туапсе, Белореченск — Хаджох т. жолдары өтеді. Майкоп қаласынан солт. Кавказдың көптеген қалаларына тұрақты автобус қатынайды. Кубань өзенінде кеме жүзеді. Облыс орталығы әуе жолы арқылы көптеген қалалармен байланысады.
Денсаулық сақтау және халық ағарту ісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1969 ж. 1 қаңтарда 688 дәрігер, ауруханаларда 3208 орын болды. Арасан суы негізінде «Горячий ключ» курорты жұмыс істейді. 1968/69 оқу жылында облыс мектептерінде 79 мың, 6 арнаулы орта оқу орнында 5,3 мың оқушы және Адыгей пед. институтында 4 мың студент оқыды. Тарихи-өлке тану музейі (Майкоп), 168 көпшілік кітапханасы. 171 клуб және 303 кино қондырғы бар. 1926 жылдан «Соцпа-листческа Адыгей», 1922 жылдап «Адыгейская правда» газеттері шығады. Телевизия орталығы бар.
Әдебиеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазан революциясына дейін өз жазуы болмаған адыгей халқының әдебиеті ауызша дамып келді. Адыгей жазуы тек 1918 ж. жасалды. Сов. өкіметі жылдарында халық поэзиясынан нәр алған көркем әдебиеті қалыптасты. Адыгей халық ақыны Ц. Теучеждің (1855—1940), жазба поэзияның негізін қалаушылардың бірі А. Хатковтың (1901—1937) өлеңдері мен поэмалары, Т. Керашевтің (1902 ж. т.) әңгімелері мен романдары («Бақыт жолы» романы үшін 1948 ж. КСРО Мемл. сыйлығын алған), А. Евтых (1915 ж. т.), М. Паранук (1912 ж. т.), 10. Тлюстен (1913 ж. т.), К. Жанэнің (1919 ж. т.) шығармалары көпке мәлім. Ұлы Отан соғысы кезінде ақын-жазушылар X. Андрухаев (1921 —1941), А. Уджуху (1912-1943), X. Уд-жуху (1917—942), Д. Тугуз (1918—1942) Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды. 50 жылдары адыгей әдебиетіне X. Ашинов (1926 ж. т.), А. Гадагатль (1922 ж. т.), С. Яхутль (1914 ж. т.) т. б. сияқты жаңа күш келіп қосылды.[2]
Музыкасы мен театры[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Халық музыкасы диатоникалық мажор және минор әуендеріне негізделген. Кварта, квинта, октава интервалдары арқылы жасалатын екі дауыстылық (двухго-лосие) — адыгей халқының эн шығармашылығына тән нәрсе. Оред (ерлер әиі) атты ән жанры халық арасына кең тараған. Халық аспаптары: камытл, шипчепшин, пхачич. 19 ғ-дан бастап сүйемелші аспап ретінде гармонь орын алды. Адыгей билерінің иегізгі түрлері: удж, зафак, загатлят. Облыста халықтық ән-би ансамблі бар. 1941 ж. Майкоп қ-сында А. С. Пушкин атынд. драма театры ашылды, 1958 ж. оның жанынан адыгей труппасы құрылды. Театр және музыка қайраткерлері: М. С. Ахеджа-ков. Н. Схакумидова, У. Тхабисимов, 3. Чичева т. б.[3]
Адыгей тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Адыгей халқының тілі. Иберий-Кавказ тілдерінің абхаз-адыгей тобына жатады. КСРО-да Адыгей тілінде 80 мыңдай (1959) адам сөйлейді. Адыгейлер Ресейдің Адыгей. Карачай-Черкес АО-тары мен Краснодар өлкесінің кейбір аудандарында және шетелдерде тұрады. 1918 ж. араб графикасы негізінде адыгей әліппесі жасалды. Адыгей халқы 1927 жылдая 1938 ж. орыс графикасына көшкенге дейін латын алфавитін қолданды. Адыгей тілі 4 диалектіге (абадзех, бжедуг, т миргой, шаисуг) бөлінеді.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b Министерство экономического развития Российской Федерации. Федеральное агентство кадастра объектов недвижимости. Государственный (национальный) доклад о состоянии и использовании земель в Российской Федерации в 2008 ж. // М., 2009. — С. 188
- ↑ Майкоп, 1967; Очерки истории Адыгеи, т. 1. Майкоп. 1957; Писатели Адыгеи. (Биографический справочник), Краснодар — Майкоп, 1965.
- ↑ Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы, 1-том.