Апачилер
| апаче, дине, нде, тинде | |
| Апачилер | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
111 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
дәстүрлі нанымдар, христиандық |
Апачилер (апаче, дине, нде, тинде) — Солтүстік Америка үндістерінің бірнеше мәдени туысқан тайпаларының жиынтық атауы. Резервациялар: Сан-Карлос (9,9 мың адам), Форт Апачи (12,4 мың адам), Кэмп-Верде (700 адам), Пэйсон (133 адам), Чирикахуа (Нью-Мексико штатындағы Мескалеро резерваты - 1,1 мың адам, Оклахома штаты - 237 адам). ), мескалеро (Мескалеро резерваты - 5,5 мың адам), Джикарилла (Нью-Мексико штатындағы Джикарилла-Апачи қорығы - 3,1 мың адам), Липан (Мескалеро резерваты - шамамен 50 адам), Кайова Апачи (Оклахома штаты (408 адам) кіреді. Олар сондай-ақ резервациялардан тыс жерде, соның ішінде қалаларда тұрады. «Таза апачилер»дің жалпы саны 57 мың адам, метистер шамамен. 97 мың адам (2000, халық санағы).[1]
Жеті топқа бөлінеді:
- Навахо
- Батыс Апачи (Сан-Карлос резерваты, Форт Апаче, Аризона штаты),
- Кайова апачи,
- Мескалеро (Нью-Мексиканың оңтүстік-шығысындағы резервация),
- Липан (мескакеромен бірге тұрады),
- Чирикахуа (Нью-Мексико және Оклахома штаттары),
- Хикарилья (Нью-Мексиканың солтүстік-батысындағы резервация).[2]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Олар навахо тілінде (диалектілері бар) және кайова немесе кайова-апачи тілінде сөйлейді. Ағылшын тілі де кеңінен таралған. Койотеро немесе Батыс Апачилер ағылшын және батыс апачи тілдерінде сөйлейді, Липан апачтары липан тілінде сөйлейді.[3]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Діни ұстанымдары – христиандар (баптистер, католиктер), кейбіреулері дәстүрлі нанымдарды сақтайды. Апачилердің табиғи ортасымен тығыз байланысты өз діні мен мифологиясы бар. Олар жергілікті рухтарға, жануарлар мен ата-бабаларға сенеді, олар өздерінің әдет-ғұрыптары мен рәсімдерінде маңызды рөл атқарады.[4]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Апачилер Макензи өзенінің бассейнінен оңтүстікке қарай қоныс аударып, 15 ғ. қазіргі оңтүстік-батыс Америка Құрама Штаттары мен Мексиканың солтүстігіндегі аймақтарға жетті. Апачи отаршылдарға ең қатал қарсылық көрсетіп, жалпы еуропалықтармен соғыс екі ғасырға жуық уақытқа созылды. Мұның бәрі 17 ғасырдың басында, испандар Апачи аумағына кірген кезде басталып, 19 ғасырдың екінші жартысында, Джеронимо деген атпен танымал апачи көшбасшысы Гоятлайдың бағынуынан кейін аяқталды. Үндістердің барлығы дерлік қаруын тастап, бейбіт өмір сүрген кезде ол чирикауа апачи тайпасын басқарып, 25 жыл бойы американдықтармен сәтті шайқасты. Бірақ соңында Джеронимо ұсталып, елдің шығысына жер аударылды.[5]
Қазіргі апачилер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі Апачи халықтарына навахо, батыс апачи (Аризона), чирикава (Аризона және Нью-Мексико шекарасы), мескалеро, хикарилья (Нью-Мексико), Липан (оңтүстік-батыс Техас) және жазық апачилері (Кайова-апачи деп те аталады) жатады.
Батыс апачи - бұл Аризонадағы бастапқы аумақтарында әлі де өмір сүріп жатқан осы халықтардың жалғыз өкілі. Бұл ұлт мәдени айырмашылықтары бойынша бірнеше резервацияларға бөлінеді, соның ішінде: Форт Апачи, Сан-Карлос, Явапай Апачи, Тонто Апачи және Форт Макдауэлл Мохаве. Чирикауалар әскери тұтқын мәртебесінен босатылғаннан кейін екі топқа бөлінді. Көбісі Мескалеро резерватына көшіп, Липандармен бірге саяси маңыздырақ Мескалеро ұлтына сіңіп кетті. Басқа чирикауалар Оклахомада қалып, соңында Форт-Силл апачи тайпасын құрады.
Мескалеро Нью-Мексиконың оңтүстік-шығысында, Форт Стэнтонға жақын жерде, резерватта тұрады. Хикарилья Нью-Мексикодағы Рио-Арриба және Сандовал округтеріндегі тайпаның атымен аталған резервацияда. Бүгінгі күні өте аз қалған липандар негізінен мескалеро сияқты қорықта тұрады. Жазық апачилері - Оклахома штатында, негізінен Анадарконың айналасында.
Кейбір апачилер әдеттегі өмір салтын тастап, қалаларға көшті. Ең үлкен қалалық апачи қауымдастықтары қазір Оклахома-Сити, Канзас-Сити, Феникс, Денвер, Сан-Диего және Лос-Анджелесте орналасқан. Кейбір апачилер маусымдық ферма жұмысшылары ретінде жалданады және Калифорнияның оңтүстігіндегі Колорадо өзенінің аңғары, Коачелла және Импириал аңғарлары сияқты ауылшаруашылық аймақтарына көшті, онда қазір ондаған мың апачилер тұрады.[6]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Апачилер аңшылықпен (бизондарға, бұғыларға, қояндарға, т.б. садақпен) және терушілікпен (кактус тұқымдары, т.б.) айналысқан. Навахо, Батыс Апачи, Хикария және Липан суармалы егіншілікпен (жүгері, бұршақ, сквош) айналысты. Олар көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтын жүргізді, көршілес тайпаларға шабуыл жасады. Еуропалықтармен байланыс нәтижесінде жылқы аулау кең тарады.
Қазіргі апачилердің негізгі кәсібі – егіншілік, етті мал шаруашылығы, олар ағаш кесу өнеркәсібінде жұмыс істейді. Хикарияда электроника өнеркәсібі кәсіпорындары бар, ал Мескалеро курорт пен спорттық ғимараттарға ие. Көптеген апачилер қалаларға жұмысқа барады. Қолөнер, дәстүрлі салт-дәстүрлері жаңғырып келеді.[7]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Рулық ұйым әлсіз болды. Жергілікті матрилиндік топтар уақытша қоныстар құрып, оларды ақсақалдар басқарды. Туыстық жүйе ирокездік типте. Көп әйелділік (липаннан басқа), сорорат, әмеңгерлік кең таралған.[8]
Апачилердің тұрғын үйлері үш түрлі болды. Вигвамдар - жазық жерлерде кең таралған. Викиуптар - таулы аймақтарда кең таралған, олардың биіктігі 2,4 м болды, юкка талшықтарымен біріктірілген ағаштан қоршалған және бұталармен жабылған. Егер отбасы мүшелерінің бірі қайтыс болса, викупты өртеп жіберді. Мексиканың солтүстігіндегі апачтар салқындықты сақтау үшін хогандарда өмір сүрді.
Апачилер үшін ең маңызды рәсімдердің бірі - жауынгерлер биі. Бұл би соғысқа дайындық кезінде жауынгерлік рух беру үшін орындалды. Бұл би ерекше құрметті адамдар мен маңызды оқиғалардың құрметіне де орындалды.[9]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/1824142?ysclid=lpcgvhgxh4209916880
- ↑ НАРОДЫ СЕВЕРНОЙ АМЕРИКИ АПАЧИ https://nations.su/northen-amerika/apachi.html?ysclid=lpcfo55v6a240027101
- ↑ Племя Апачи https://www.istmira.com/drugoe-razlichnye-temy/17504-plemja-apachi.html
- ↑ Апачи: история, культура, особенности https://nfs-xgame.ru/faq/apaci-istoriya-kultura-osobennosti?ysclid=lpcqlvnnjx768980718
- ↑ Әлем халықтары. Апачи: үндістердің ең көнбейтін тайпасы
- ↑ Апачи сегодня. Жизнь в резервациях https://proza.ru/2021/12/06/333?ysclid=lpctbh191j647395700
- ↑ Народы и культуры Апачи https://travel-journal.ru/ethno/27/205/
- ↑ народы мира / Апачи http://www.etnolog.ru/people.php?id=APAC
- ↑ Апачи: что это значит и кто они такие? https://psk-group.su/znacheniya/apaci-cto-eto-znacit-i-kto-oni-takie?ysclid=lpcfty1kg6172480048(қолжетпейтін сілтеме)