Османлы түрік тілі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
ш r2.7.2+) (Боттың түзеткені: tr:Osmanlıca
ш r2.7.2+) (Боттың түзеткені: es:Idioma turco otomano
276-жол: 276-жол:
[[en:Ottoman Turkish language]]
[[en:Ottoman Turkish language]]
[[eo:Osmanida turka lingvo]]
[[eo:Osmanida turka lingvo]]
[[es:Turco otomano]]
[[es:Idioma turco otomano]]
[[fa:زبان ترکی عثمانی]]
[[fa:زبان ترکی عثمانی]]
[[fi:Osmanin kieli]]
[[fi:Osmanin kieli]]

19:09, 2012 ж. тамыздың 10 кезіндегі нұсқа

Османлы түрікшесі
لسان عثمانىlisân-ı Osmânî
Сөйлеу орны: Османлы империясы
Тіл жоғалуы: Реформа нәтижесінде 1928 жылдан бері қазіргі түрік тілі ретінде белгілі
Тіл ұясы: Алтай[1] (даулы)
 Түркі
  Батыс түркі
   Оғыз
    Османлы түрікшесі 
Жазу әдісі: Османлы түрік әліпбиі (1928 жылдан бері қолданылмайды)
Тіл белгілері
ISO 639-1: ешқандай
ISO 639-2: ota
ISO 639-3: ota

 

Османлы түрікшесі (түр. Osmanlıca немесе Osmanlı Türkçesi, осман: لسان عثمانی lisân-ı Osmânî) — Османлы империясының әкімшілік және әдеби тілі ретінде қолданылған түрік тілінің бір түрі. Оның құрамында араб және парсы тілдерінен енген кірме сөздердің саны өте қомақты. Соның салдарынан османлы түрікшесі елдің білім деңгейі төменірек азаматтарына онша түсінікті болмады. Алайда біртіндеп түрік сөйлеу тілі османлы түрікшесінің қатты ықпалына шалдықты

Құрылымы

Османлы түрікшесіндегі арабшадан енген сөздер оған тікелей арабшадан емес, парсы тілі арқылы енгені сол сөздердің фонологиялық қасиеттерінен көрінеді. Яғни араб сөздерін көптеп сіңірген парсы тілі түркі тайпаларының түркі тіліне олар солтүстік-шығыс Иранда көшіп жүрген кезінде, олардың батысқа, қазіргі Анатолия түбегіне қарай көшуінен бұрынғы кезеңде әсер еткен. Араб тілімен қатынастары азырақ түркі тілдерінде, мысалы татар тіліндегі араб сөздерінде парсы фонетикасының ықпалы байқалатындығы осының тағы бір дәлелі бола алады.

Әлеуметтік және прагматикалық мағынада османлы түрікшесін мына үш түрге бөлуге болады:

  • Fasih Türkçe (әдеби түрікше): әкімшілік пен поэзия тілі.
  • Orta Türkçe (орта түрікше): жоғарғы таптар мен сауда-саттықтың тілі.
  • Kaba Türkçe (қарапайым түрікше): төменгі таптардың тілі.

Түрік тілін қолданушы осы варианттардың әрқайсысын түрлі мақсаттарда қолданылатын. Мысалы, хатшы болып істейтін адам ресми құжат жазғанда бал деген ұғымды білдіру үшін арабтың asel (عسل) сөзін қолданатын да, сол балды базарда сатып алғанда түріктің bal сөзін қолданатын.

Тарихы

Османлы түрікшесінің тарихын үш кезеңге бөлуге болады

  • Eski Osmanlı Türkçesi (Көне османлы түрікшесі): 16-шы ғасырға дейін қолданылған. Ол салжұқтар және Анатолия түрік бейліктері қолданған түрік тіліне өте жақын. Оларды біріктіріп кейде Eski Anadolu Türkçesi (Көне Анатолия түрікшесі) деп атайды.
  • Orta Osmanlı Türkçesi (Орта османлы түрікшесі) немесе Klasik Osmanlıca (Классикалық османлы түрікшесі): 16-шы ғасырдан бастап Танзимат реформаларына дейін қолданыста болған әдебиет және әкімшілік тілі. Османлы түрікшесі дегенде көпшілік жағдайда осы кезеңнің тілі туралы сөз болады.
  • Yeni Osmanlı Türkçesi (Жаңа османлы түрікшесі): мерзімді баспа және батысшыл әдебиеттің ықпалымен 1850-ші жылдардан бастап 20-шы ғасырға дейін қалыптасты.

Тіл реформасы

Бұл тақырып туралы егжей-тегжейлерін көбірек Turkish language бетінен қараңыз.

Османлы империясы Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін құлағаннан кейін және Түрік республикасы орнағаннан кейін 1928 жылы тіл реформасы жүргізіліп, тілдегі көптеген араб және парсы кірме сөздері түрік баламаларымен алмастырылды. Араб әліпбиінің орнына толықтырылған латын әліпбиі енгізілді. Бұл реформа Мұстафа Кәмәл Ататүрік жүргізген Ататүрік реформаларының бір бөлігі болатын. Бұл өзгерістердің басты мақсаты — әдеби түрік тілінің ауызекі тілге жақынырақ түрін қалыптастырып, Түркияның Османлы империясының орнына пайда болған ұлттық мемлекет ретіндегі сана-сезімін баянды ету болды.

Төменде түрік тіліндегі алмастырылған сөздердің тізімінен алынған үш мысал келтірілген. Османлы түрікшесіндегі үш парсы сөзінің қазіргі түрікшеде қандай сөздермен алмастырылғаны көрсетілген:

Қазақша Османлыша Қазіргі түрікше
керекті واجب vâcib zorunlu
қиындық مشکل müşkül güçlük, zorluk
қала/кент شهر şehir kent/şehir

Тарихи ықпалы

Тарихи тұрғыдан алғанда, османлы түрікшесін қазіргі түрік тілінің ізашары деп атау дұрыс емес. Керісінше, қазіргі түрік тілін латын әліпбиімен жазылатын, көптеген неологизмдер енгізілген «жаңа османлы түрікшесі» деп атауға болады. Османлы түрікшесі мен қазіргі түрік тіліндегі ең басты айырмашылық — қазіргі тілде араб және парсы тілдерінің ережелері бойынша құрама сөздер жасалмайды. Ондай сөздер тілде әлі де бар, бірақ олардың қолданылу аясы шектеулі; тек ғылыми, философиялық немесе діни контекстерде ғана қолданылады. Мысалы сөзбе-сөз аударғанда «құдайлық тағдыр» дегенді, ал мағынасы «құдайдың жазмышы» дегенді білдіретін takdîr-i ilâhî деген изафет құрылымы қазір де қолданылады. Егер осы сөз тіркесін қазіргі түрік тілінің ережелерімен құрастырғанда, ол ilâhî takdîr («құдайлық жазмыш») деген түрде болар еді.

Әліпби

Османлы түрікшесі негізінен Османлы түрік тілінің әліпбиімен (الفبا elifbâ) жазылатын. Олд әліпби парсы әліпбиінің ықпалына ұшыраған араб әліпбиінің бір түрі болатын. Бірақ османлы түрікшесінің әрмен жазуымен жазылған кездері де болған: мысалы, Османлы империясында жазылған алғашқы роман Акаби романын 1851 жылы Вартан паша әрмен әріптерімен жазған. Сол сияқты, Абдұлмәжид сұлтанның кезінде османлының теңгесін соғумен айналысқан әрмен ұлтынан шыққан Дүзоғлылар әулеті өз жазбаларын османлы түрікшесінде, бірақ әрмен әліпбиімен жүргізген. Басқа жазу жүйелері де қолданылған, мысалы грек әліпбиін, еврей әліпбиінің Раши хатын мұсылман-емес топтар қолданған, себебі араб әліпбиі исләм дінімен байланысты болған. Керісінше жағдайлар да болған. Мысалы, грекше сөйлейтін мұсылмандар османлы түрік әліпбиін қолданып, грек тілінде жаза алатын болған.

Сөздегі орны бойынша жазылу түрлері Аты ALA-LC
траслитерациясы
қазіргі
түрікшеде
дара аяғында ортада басында
elif a, â a, e
hemze ˀ ', a, e, i, u, ü
be b, p b
pe p p
te t t
se s s
cim c, ç c
çim ç ç
ha h
h
dal d d
zel z z
re r r
ze z z
je j j
sin s s
şın ş ş
sat, sad s
ﺿ dat, dad ż, d, z
t
z
ayın ʿ ', h
gayın ġ g, ğ
fe f f
kaf k
kef k, g, ñ k, g, ğ, n
gef¹ g g, ğ
nef, sağır kef ñ n
lam l l
mim m m
nun n n
vav v, o, ô, ö, u, û, ü v, o, ö, u, ü
he h, e, a h, e, a
lamelif la
ye y, ı, i, î y, ı, i

1gef әрпінің дұрыс түрінде ﻙ-ның кіші кафы және گ-ның қосарланған сызығы болуы тиіс. Қазіргі қаріптерде сирек кехздеседі.

Османлы түрік тілін үйрену мүмкіндіктері осында тізіп жатуға тым көп. Мұнда солардың ең бастылары келтірілген.

Османлы түрік тілін үйрену мүмкіндіктері

Бүгіндері дүние жүзінде Османлы түрік әдебиетінің мыңдаған курстары ұсынылады. Тарихи маңызы зор классикалық тіл ретінде османылы түрікшесін Түркияның жалғыз өзінде отыз мыңнан астам студент зерттеуде[2].

Түркия университеттеріндегі курстар

  • Sabanci University
     — Бастауыш және орташа деңгейдегі үйренушілерге арналған османлы түрікшесі
  • Bogazci Universiti
     — Ерте кезеңнен бастап 19-шы ғасырға дейінгі түрлі тақырыптардағы мәтіндерді зерттеу
  • Beykent University
     — Османлы түрік тілі бойынша курс туралы
  • Baskent University
     — Османлы түрік тілі мен диуан әдебиеті.
  • Mersin UniversityТүрік тілі мен әдебиетінің факультеті.


Ғаламтордағы курстар

Ғаламтордағы османлы түрік ресурстары

Османлы түрік сөздіктері мен құралдары

Тағы қараңыз

Әдебиеттер

Түсініктемелер

  1. «[1] Ethnologue»

Сыртқы сілтемелер

Үлгі:Incubator

Үлгі:Altaic languages Үлгі:Turkic languages

Үлгі:Link FA