Нидерланд буржуазиялық революциясы

Нидерландиядағы буржуазиялық революция – Европадағы алғашқы буржуазиялық ревалюциялардың бірі болғандықтан және басқа ревалюцияларға ұқсамайтындығымен маңызды. Сондықтан ревалюцияға әсер еткен әлеуметтік және экономикалық себептерді қарастыру маңызды. Революцияның дәстүрлі ғылымда «буржуазиялық» деп аталу себебі рволюцияға халықтың қалталы бөлігі белсенді араласып, жеңісіне мүдделі болды. Көтерілісшілер үкіметтік жүйеге, нақтырақ айтқанда абсолюттік билікті құлатып, республикалық үкімет орнатуды алдарына мақсат етіп қоймады. Себебі көтеріліске қатысушылардың басым көпшілігі ақсүйектер болғандықтан Англия мен Франциядағыдай таптық бөліністі жою туралы, азаматтық теңдікті қамтамасыз ететін Конституция жасау туралы ой да болмады. Нидерландияда жалпы халықтың көзқарасын айтатын Локк, Вольтер, Руссо секілді ойшылдар, Лильберн секілді: «Барлық адам табиғатынан тең жаратылған. Олардың ешқайсысына жаратылғанда басқаларға билік ету құқығы бірге берілмеген. Жаратылысқа қарсы шығып өзіне берілмеген күш пен билікке иелік ету ақылға сыймайтын әділетсіздік болар еді» деп ойын ашық айтатын тұлғалар болмады. Олай болған себебі көтерілісті қалталы ақсүйектер бастады және ол бүкіл халықтық сипат алды. Тағы бір Нидерланд буржуазиялық революциясына тән көрініс ол жарты ғасырға созылса да көтерісшілерге рухани күш беретін идеологтардың болмауы. Шын мәнінде көтерісшілердің барлығының мақсаты: 1) өздерінің тұрмыстық жағдайларын көтеру, экономиалық қанаудан құтылу. Нақтырақ айтқанда шарулар ақсүйектердің емес, бүкіл нидерланд қоғамы жат жерлік испан каролінің қанауынан құтылуды мақсат етті; 2) көтерілісші шаруалар мен қала кедейлері діни сенім бостандығын қалады. өйткені испандықтар өздері католик болғандықтан кольвинизмге рұқсат бермеді; 3) басқару аппаратындағы өндірістік-сауда буржуазиясы мен дәтүрлі ақсүйектер арасындағы табиғи тепе-теңдік орнату;

XVI ғасырдың алғашқы жартысындағы Нидерландияның саяси-экономикалық дамуы

XІV - XV ғасырларда Европа аумағында Бургундия герцоктігі күшейіп халықаралық саяси жүйеде үлкен ықпалға ие болды. Бургундияның қарамағына Европаның оңтүстігінен солтүстігіне дейінгі Франция мен Германияның аралығы бағынды. Оның солтүстігін Шельд, Маас және Рейн өзендерінің төменгі ағысында орналасқан провинциялардан құралған Нидерландия жері құрады. XV ғасырдағы Нидерландияға жеріне қазіргі Нидерландия (Голландия), Бельгия, Люксембург және Францияның солтүстік-шығысындағы біршама аудандар кірді. Бұл аймақ ол кезде 17 провинцияға бөлінді, ең ірілері: Фландрия, Брабант, Голландия, Зеландия, Фрисландия, Артуа және Геннегау болды. Бургундия герцоктігінің бір бөлігі бола тұрып Нидерландия 1519 жылдан бастап Карл V-нің империясына қосылды. Бұл кезде Бургундия герцоктігінің өзі Карл V-нің империясының вассалы болып есептелетін. Нидерландияның империя құрамына кіруінен саяси жинақтала бастағынын көруге болады. Нидерландияның тарихи даму ерекшелігіне байланысты өзіне тән мемлекеттік құрылымы қалыптасты. XІV - XV ғасырлардың өзінде Нидерландияда ақша-тауар қатнасы және қолөнер өте жоғарғы дәрежеде дамыды. Ең алғашқы капиталистік мануфактуралар пайда болды. Бұл қаларға дербестік пен үлкен саяси-экономикалық күш берді. Габсбургтердің орталықтандырылған бюрократиялық аппарат жүйесін жасаудағы жетістіктерге қарамастан, XVІ ғасырда Нидерландия ескі еркіндік пен артықшылықтарын сақтап қалған шағын графтықтар мен герцогтықтардың федерациясы болып есептелді. Нидерландияда негізінен орталықтандырылған үкіметтік аппарат жұмыс істеді. Бірақ шын мәнінде билік император өкілінің (наместник), ал 1556 жылы Карл V-нің империясы құлағаннан кейін Испания каролі өкілінің қолында болды. Өкілмен бірге белгілі адамдардың өкілдерінен құралған мемлекеттік кеңес және құрамына дворяндардың, қала буржуазиясының, карол легистерінің (заңгерлер) өкілдері кіретін қаржы және құпия кеңес жұмыс жасады. Гаубсбургтерің карольдік өкіметтік орталығымен қатар сословиелік өкілетті басқарушы мекеме жұмыс жасады. Бұл мекеменің Генералды штаты орталықта және әр провинцияларда провинциялық штаттар болды. Штаттарға салықтарды белгілеу құқығы берілді. Сонымен қатар, қалаларда және елді мекендерде ақсүйектер мен бюргерлік басшылардың жергілікті басқару органдары болса, ал 17 провинция мен ірі қалалардың өзіндік еркіндіктері болды. Нақтырақ айтқанда Нидерландияда карольдік үкіметтің билігі шектеулі болды. Карл V Нидерландия жерін өте құнды аймақ ретінде бағалады. Кароль аймақты қаржыландыруға қатты көңіл бөлген. Мысалы: 1552 ылдың өзінде 6692 мың ливр берді. Өйткені бұл аймақ Карл V үшін Францияға және неміс княздерінің арасындағы карольдің жауларынан қорған болатын маңызды әскери-стратегиялық плацдарм болатын. Карл V империясына тікелей бағынудың Нидерландия үшінде көптеген пайдалы жақтары болды. Болашақ Европаның экономикасы дамыған мемлекет ретінде ол испан калониясымен арадағы сауданы және кейін Нидерландия экономикасының дамуына жақсы әсерін тигізген империяның маңызды сауда жолдары мен қаржы айналымының басым көпшілігін өз бақылауларына алды. Карл V мен Гаубсбургтердің арасындағы келіспеушіліктер мен қақтығыстар халықтың наразылығын тудырды. Әр әр жерлерде көтерілістер бола бастыды. Халықтың арасында католик дініне қарама-қайшы пікірдегі лютерандық, кальвинистік, анабаптизм және т.б. осы сыяқты діни ілімдер тарай бастады. Үкімет 1525 жылдан бастап Плакат деп аталатын дінге жаңалық енгізуші еретиктерге қарсы қатал заң жүйелерін қабылдай бастыды. Бірақ бұл қақтығыстардың бастылуының себептері дінде немесе экономикалық қолайсыздықта емес, негізінен Нидерландияның әлеуметтік-экономикалық даму жағдайы оның жеке мемлекет ретінде қалыптасып келе жатқанында еді. Ревалюцияның алғышарттары Енді, ревалюцияның экономикалық және әлеуметтік себептерінен бұрын, революцияның ең негізгі, Мотлей айтқандай «бүкіл халықты көтеріліске итермелеген» - тарихи себептеріне тоқталған жөн болар. Ревалюцияның алғы шарты XVI ғасыр бойына қалыптасы. Бургундия герцоктігінің билеушілерінің бірі Мария Бургундская XV ғасырдың аяғында құдіретті Максимилиан Габсбургпен некеге тұрды. Бұл неке оның әлсіреп тұрған билігін күшейтті. Осыдан кейін Нидерланд жері династиялық Гаубсбургтерге бағынышты болды. Бұл ортағасырлық саяси жүйеде айтарлықтай елең еткізерлік жаңалық болмағанмен, кейін жаңа замандың қоғамдық қатнастары қалыптаса бастағанда Нидерлендияға үлкен зиян келтірді. Нидерланд жері Испанияның провинциясына айналды және испан шенеуніктері тағайындаған штатгальтерлер арқылы басқарылды. Сырттай қарағанда тек саяси орталық ауысқандай болғанмен, шындығында мәселе тереңде жатыр еді. Карла V Габсбургтың (1500 – 1558 жж.) билігі кезінде 1548 жылы Аугсбург келісімі бойынша және 1549 жылы Прагматика санкциясы кезінде Нидерландияның 17 облысы, оның ішінде Фландрия, Голландия, Зеландия, Фрисландия және Утрехт бір тұтас мұрагерлік аймақ ретінде заңды түрде Габсбург империясына қосылды. Нидерландияның оңай қосылуы жай жасалған шешім емес еді. Нидерлан жерінің Габсбургтер құрған одақ құрамына кіруі үлкен пайда берді, нақтырақ айтқанда империя салығында жеңілдіктерге ие болды. 1555 жылы империя тарағаннан кейін, Нидерландықтар Филипп ІІ-нің билігіне өтті. Филипп патша Нидерланд буржуазиялық ревалюциясының көтерілуіне негізгі себепші болған адам. Оның қорғанысы әлсіз, бірақ бай Нидерландықтарды тонауға бағыталған саясаты халықты қарулы көтеріліс жасауға мәжбүр етті. Филипптің бүкіл саясаты байлыққа болашақта бағынышты аймақтардан салық салу арқылы баюды көздеген ақсүйектер мен патша қаржыгерлерінің жоспарларына негізделген болатын. Оның үстіне Испанияның тоқыраған өз ішкі экономикасы Нидерландия балығын тонауына агрессивті сипат берді. Испанияның Нидерланд жерін түрлі жолдармен тонауы оның экономикалық және әлеуметтік жағдайын бірден көтерді. Жалпы ипандықтар кез-келген өзге тілді өлкені шелек салып алтын ала беруге болатын ешкімнің иелігіне кірмейтін қорғаусы құдық секілді қабылдады. Бірақ XVI ғасырда Испанияға бағынатын жерлерде Нидердандия секілді сауда арқылы экономикасы жоғары дәрежеде дамып келе жатқан өлке жоқ болғандықтан, қажетті қаржылардың барлық ауыртпалығы осы жерге салынды. Филипп аталмыш өлкеден қолы жеткеннің бәрін алуды мақсат етті. Сондықтан, темірдей тәртіп орнату қажеттілігі туған уақыттарды пайдаланып, өз ойларын жүзеге асырып отырды. Ол Нидерланд жеріне Францияға қарсы соғыс кезінде кіргізілген әскерді қалдырды. Осы әскер арқылы бағынышты өлкедегі Мемлекеттік кеңес құрамындағы өз адамдарына биліктің бар мүмкіншіліктерін жасап берді. Бұл салықтар мен баж салығын көтеруге кедергілердің барлығын жойды. Нақтырақ айтқанда, Испанияға Нидерландияны тонудың барлық жолы ашылды. Аймақта Испан әскерінің тұрақты орналасуы Филипп ІІ үкіметіне кез-келген жоспарларын жүзеге асыруға мүмкіндік жасады. Бірақ ол Нидерландияның ұлттық қорына қол салды. Барлығын заң жүзінде жасады: Филипп нидерланд қаржыгерлерінен бірнеше жылға жобамен айтқанда 3 млн. гульдендей ақша қарызға алды . Бұл ақшаның барлығы қайтаруға мәжбүр болған Филипптің шет елдегі қарыздарына төленді. Бірақ алған қарызды нидерландтың қаржыгерлерге де қайтару керек болатын. Испан каролі ақшаны қайтармау жоспарымен 1557 жылы испан мемлекетін банкрот болды деп жариялады. Бұл нидерланд қаржыгерлеріне үлкен шығын алып келді. Негізі саудасы мен өнеркәсібі жаңа дамып келе жатқан ел үшін ақшаның ел ішінде айналымда болуы үлкен маңызға ие. Ақша біріншіден, саудада керек. Сауда айналымын тоқтатпай жүргізіп отыру және жаңа сауда орындарын ашу ақшаға бағынышты әрекеттер. Ал ол кезде мұндай қолайсыз кезеңдерге арнап сақталған ақша жоқ болатын. Бұл әрекеттер өз кезегінде экономикаға серпін береді. Әр түрлі көлемдегі өндріс орындарын ашып, дамыту үшінде нақты ақшаның қолда болғаны керек. Эконмака саласындағы сауда мен өнеркәсіптің дамуы кедей халықты өз жағдайларын жасауға мүмкіндік жасайтын жұмыс орнымен қамтамасыз етеді. Айналымдағы еркін ақшаның сыртқа қайтарымсыз кетуі нидерланд экономикасын аппатты жағдайға алып келді. Шаруалардың кедейленгені соншалық тамақ тауып жеу үшін үйі мен дүниесін сатып, қаңғып кетті . Ол ақша экономикалық жүйеде садан кейін екінші орын алатын мануфактураның кең қанат жаюуына да мүмкіндік жасайтын . Дегенмен, XIV ғасырдан бері экономикалық даму жүйесі кең ауқымды даму арнасына түсіп алғандықтан, Нидерландия біраз есеңгіреп қалғанмен, көп ұзамай есін жинады. Бүкіл қаражатынан бір күнде айырылған қиын жағдайдан шығу нидерландияның мүмкіндіктерін айқындап берді. Филипп ІІ өзінің бұрынғы саясатын жалғастырды. 1560 жылы Испания жүн импортының баж салығын 40% көтерді. Осыған байланысты Нидерландияда импорт екі есеге қысқарды. Бұл нидерландықтардықтарға жасалған қанаушылық әрекеттердің бірі еді. Сонымен бірге, испандықтар нидерландықтар бұған қалай әсер берер екен деген сыни әрекет десе де болады. Бұл сын нидерландықтарды естен тандырарлық жағдайда қалдырды. Бұл жерде мата шығаратын мануфактуралар көп пайда беретін. Енді жоғарыдағы испан қанаушыларының туғызған қиындықтарынан кейін матаға қажетті шикізат өнімдерін өздерінде өндіруде көп қиындықтар туғызды. Сондықтан мануфактуралар қажетті жүнді Испаниядан ала бастады. Нидерландықтардың басқа жолы қалмағандықтан не үлкен экономикалық аппатпен өндірісін жабады, не кез-келген шартқа келісетіндігін испандықтар өте жақсы білді. өйткені Англия мен басқа еуропалық мемлекеттер ол уақытта нидерландияны қажетті шикізатпен қамтамасыз ете алмайтын еді. Бұл Нидерланд экономикасына үлкен соққы болып тиді. Қалыптасқан жағдай осы жерде XIV ғасырдағы Француз каролі Филипп IV-тің Фландрияны көтеріліске алып келген жағдайға ұқсас. өндірістік қалаларға карольдің ауыр салықтар салуы халықтың наразылығын тудырған. Карол Фландрия арқылы Англияға зиан жасамақ болған. Нақтырақ айтқанда ол Фландрия саясатына ықпал ете отырып жауына қарсы пайдаланғысы келді. Бірақ Филиппен арадағы саясы қатынасқа қарағанда Англиямен арадағы экономикалық қатынас күштірек болып кішкентай Фландрия Француз патшасынан қорықпай ашық қақтығысқа шықты. өкінішке орай фландриялықтардың батыл әрекеті француз әскерінің қатты соққысымен басылды. Жеңістен кейін Филипп патша Фландрияның теңіз жағалауындағы бөлігін өз қарауында ұстап, Франциядан сырт жерлерден шикізат алуға тыйым салды. Бұл Нидерланд саудасының XIV ғасырдың өзінде сыртқы ипорт-экспортқа тәуелді болғанын көрсетеді. XVІ ғасырда өндірістің дамына және сауданың көлеміне байланысты бұл тәуелділік экономикалық құрылыстың негізі болып қалды. Испан каролі Филип ІІ баж салығын көтергендіктен сыртан алынатын шикізатқа тиым салмады. Бірақ нидерландық саудагерлерге испан колонияларына баруға рұқсат бермеді. Ал англо-испан қақтығыстары Англиямен арадағы саудаға зиянын тигізді. Нидерландияның шет елдермен саудасның кең дамығандығын бұл жере ешқашан болып көрмеген, флоренцииялық дипломат және тарихшы Людовико Гвиччардини: «Нидерландияда шет елдік саудагерлар әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда, барлық жерде еркін жүреді екен» деп жазғандығынан аңғаруға болады. Сол заманның көзі ашық адамының айтқан сөзі XVІ ғасырда нидерланд жерінде сауда орындары экономикалық жүйеде үлкен орынға ие болғанына дәлел болады. Мұндағы сауданың дамуымен бірге Филиппке осы аймақтан жылына 2 млн. флорин табыс тұрақты түсіп отырды. Бұл қаржы Испанияға бағынышты өлкелерден түсетін барлық табыстың тең жартысы еді. Мысалы: Испанияға Италиядан жылына 1 млн., Жаңа Әлемнен 0,5 млн., Испанияның өзінен 0,5 млн. салық жиналған. Кішкентай Нидерланд жері үшін бұл өте үлкен соққы болды. Филипп ІІ нің жоғарыда көрсеткен қысымдарының барлығы халық арасында үлкен наразылық тудырды. Сонымен қатар, кальвинистер мен анабаптистер өндірістік ірі қалаларда, Фландрия, Брабант, Голландия, Фрисландия және басқада провинциялардың елді мекендері мен тұрақтарында өз идеяларын жеткізуде үлкен жетістіктерге жетіп, халықтың қолдауына ие болды. олар енді өз ойларын халық көп жиналған алаңдарда ашық насихаттай алатын дәрежеге жетті. 1561 жылы Валансьеде жаңашыл идеалистердің насихатынан кейін жандармерия мен магистрат мүшелерін қуып, өртегелі жатқан екі еретикті босатып алды. Ерестіктердің орталығы болған Антверпенде 1564 жылы монах Кристоф Фабрициюсті өлім жазасына кесу кезінде халық пен сақшылар арасында қақтығыс болды.

1566 жылы Нидерлан ревалюциясының бастамасы болып есептелетін діни сипаттағы, Иконаға қарсы болған көтеріліске алып келді. 

Иконаға қарсы болған көтеріліске қатысушылар испан қанаушылығынан әбден титықтаған шаруалар мен қала кедейлері болатын. Өйткені, салықтың ауырлығнан байлардың өзі қиналып жатқанда, кедейлер мүлде далада қлған еді. Көптеген адамдар тұрғылықты мекендерінен кетіп, жат жерлік басқыншыларға қарсы соғыс бастады. Бірақ бұл көтеріліс біріншіден, көтеріліс қатарында қоғамның барлық өкілі болмады; екіншіден, қозғалыс бүкіл қоғамдық сипатқа ие болмады; үшіншіден, барлығын топтастырып, ұйымдастыратын талантты қол басшылар болмады. Осныдай әлсіздітері көп көтеріліс бір жылдан кейін оңай басылды. Көтерілісшілер не істеді? дегенге келер болсақ. Бақылаудан шығып кеткен көтерілісшілер иконалар мен католик шіркеулерін бұзды. Бұл нидерлан жеріндегі Испан қанаушыларына қарсы алғашқы көтеріліс болғандықтан, буржуазиялық ревалюцияның алғы шарттары толық қамтылмай қалады. Сондықтан, көтеріліске жалпы шолу жасау маңызды. Көтерілісаймақтың әр жеріндпе әр түрлі сипатқа ие болды. Мысалы: Антверпен қаласында көтеріліске қол өнер шеберлері мен ұала кедейлері шықты. Турн қаласында қалалықтар көтерілісшілерге кальвинистік консисторилардың бастауымен шаруаларда қосылды. Бұл бас көтерулер дәстүрлі ортағасырлық қоғамнан ерекше бұқаралық және уақыт өткен сайын агрессиялық сипатқа ие болды. Сонымен бірге Турнда ең алдымен қаржылық құжаттар және жер асты шіркеулер мен ғибадатханалар өртелді. Влансье, Дендермонд, Мехельн, Ауденард, Гент қалаларында да жағдай осыған ұқсас болды. Мидделбюрхте иконаға қарсы көтерілісшілер байлар мен бірнеші магистраттарды өртеп жіберді және үкіметті еретиктерді босатуға мәжбүр етті. Ал Утрехте көтерілістің экономикалықтан көрі саяси-әлеуметтік белгілері басым болды. Сол жердің наместникі Маргарита Пармская онда болған тәртіпсіздікті былай сипаттады: «католик діні құлатылды, сот ісін жүргізетін және барлық саяси тәртіп жойылды». Көріп отырғанымыздай ревалюцияда анархиялық белгілер басым болды. Бірақ ең негізгісі олар буржуазияға немесе ақсүйектерге қарсы төңкерістік ұғымға ие болмай, нақты қалыптасқан жағдайға физиологиялық әсерде болды. Көтерілістің негізгі орталықтары Англиямен арадаға сауданың тоқтауынан зиян шеккен Брабант, Зеландия, Турне, Голландия, Утрехт провинцияларында болды. Ал ауыл шаруашылығымен айналысатын өлкелерді жекелеген бас көтерулер аудандарда ғана көрініс берді. Ақсүйектер белгілі бір уақытқа дейін көтеріліске шыққан «низдардың» өкілдерімен бір мақсаттары бір болды, ал бірден көтерілген әлеуметтік қақтығыстардан кейін олар райларынан қайтып, бастарын иіп Пармскаямен келісімге келді. Ақсүйектердің басшылары граф Эгмонт пен ханзада Оранский иконаға қарсы көтерілушілердің ізіне түсті. Нәтижесінде 1567 жылы көтеріліс басылды. Шындығында бұл қозғалысты ревалюция деп айтуға болмайтын еді. өйткені мұндай салыққа қарсы қарулы, бірақ жүйесіз бас көтерлер үнемі болып тұратын. Жалпы Европа халқы үшін мұндай салыққа қарсы болатын көтерілістер таңсық емес. Мысалы: 1548 жылғы Франциядағы салыққа қарсы көтерілген шаруалардың қарулы қозғалысын еске түсірейікші. Қозғалыс өте кең ауқымды қамтыды. Фаранцияның бүкіл оңтүстігі бұқаралық қозғалысқа қосылды. Мұнда негізгі нысанда негізінен салық жинаушылар мен өсімқорлар тұрса, Нидерландиядағы қозғалыста испан символы ретінде тұрған католик шіркеулері мен испандық ақсүйектер және салық жинаушылар болды. Қарсы шығушылардың әрекетіне Испан каролі Филипп ІІ таңданбады, бірақ ашуланды және ашуын өндіріс иелерінен ала бастады. Әрине бұл қате шешім болды. 1567 жылы тамызда Нидерланд жеріндегі карательдік әскердің басшылығына тарихта герцог Альба деген атаумен аты қалған Фернандо Альварес де Толедо келді. Ол саясат пен экономиканы жақсы білмегенмен өте қабілетті және католиктік идеяға берік қолбасшы болды. Еретиктерге қарсы бағдарламасын ол былай түсіндірді: «шайтан мен оған дем беруші еретиктердің қолындағы дамыған Нидерландыны көргенше, кедей қайыршы түрінде құдай мен Мемлекет карольінің назарында болғаны дұрыс». Герцог Альбаның қарамағында 54 500 жаяу әскері мен 4 780 атты әскері болды. Оның басым бөлігін стратегиялық маңызды қалалардың бекінісіне орналастырды. Герцоктың жоспарының басым бағыты Филип ІІ нің алдында қолдау тапқан испан қазынасын байыту мақсатын көтерілісші еретиктедің мүлкін тәркілеу және салықты ұлғайту болды. Филипп патша оған осындай маңызды тапсырманы орындағаны үшін және кароль мен католик шіркеуіне адал болғандығы үшін еретиктерден тартып алынған жерлерді беруге уәде етті. 1567 жылы қыркүйекте герцог Альба көтерілісшілерді жазалайтын «көтеріліс туралы Кеңес» құрды. Аталмыш кеңес оған көтерісшілер мен еретиктерді жазалауда шексіз еркіндікпен қамтамасыз етті. Нәтижесінде бүкіл елді қамтыған жазалау әрекеттері жүрді. Жазалау шараларына ақсүйектер де енді. Мысалы: 1568 жылы маусымда граф Эгмонт пен адмирал Горн өлім жазасына кесілді. Сонымен бірге Альба жылжымайтын мүлік үшін – 1%, жылжымайтын мүлікті сатқанда – 5%, жеке меншікке – 10% салық және кез келген мүлікті сатуға алькбалу енгізді. Кез келген мүлікті сатуда алынатын алькбаланы ол 1571 жылдан бастап жинаймын деді, бірақ қалғандарын бірден жинай бастады. Халықтың шыдамы шегіне жеттті. Өйткені, нақты мәліметтерге қарасақ 1542 және 1558 жылдар аралығында нидерланд проинцияларынан жиналған салық 2,5 нан 7 млн. гульденге дейін өскен еді. 1571 жылы жоғарыда айтқан алькабалу салығы алына бастады. Бұл жағдайды одан әрі қиындатты. Сауда келісімдері бұзылды, банктер банкротқа ұшырады, өмірі саудамен тығыз байланысты адамдар кете бастады. Бұған қарап отырып жағдайды бізге жаткізушілердің бір асыра сілтеп жібермеді ме екен деген ой туады. Қолда бар мәліметтерде «салық туралы жарлық шыққанда қала ішінде күңіренген дауыстардан құлақ тұнып, не істерлерін білмей абыржыған адамдар апырылысып кетті». Бұл салық өте ауыр болды және аймақ ерекшелігіне қауіп төндірді. Нидерландтта тауар сатып алушының қолына жету үшін ондаған алыпсатарлардың қолынан өтетін. Осы кездегі халық қарсылығын ханзада Вильгельм Филипп ІІ ге жазған хатында былай көрсетті: «Біздің қалалар кез келген шабуылдан соңғы демдері қалғанша қорғануға және Альбаны қыспағына көніп бағынғанша өз үйлерін өртеп, үй мен бірге өртеніп кетуге серттесуде» деп халық наразылығын басқыншы патшаға жеткізді. Бұл қарама-қарсы келген екі жақтың қақтығысына қаншалықты жақын қалғанын көрсетеді. Егер ханзада көтерісшілер алдында тұрып Филипп патшаға осылай айтқан болса әлгілер оны тыңдады. Ал Альба бұған жауап ретінде, көтеріліске шыққан салық төлеушілерге қарсы нәтижелі әрекет «ешкімді тірі қалдырмай бәрін қыру» деп шешім қабылдады. Елдегі аштық ревалюцияның басталуын жеделдетті. Мұнан кейінгі оқиғалардың барлығы шаруалардың кедейленіп үйі, мекені, тұрақты жұмысы жоқ қаңғыбас пауперлердің көбеюуімен ұштасты. Уақытым мен ойын бөлетін барлық тұрмыстық ортасынан айырылған адамдар испандықтармен астыртын күрес жүргізуші сарбаздардың, «гездердің» қатарын толықтырды. Енді равалюцияның басталуына себепші әлуметтік себептерге тоқтала кетейік. Нидерланд буржуазиялық ревалюциясында әлеметтік қақтығыстар қосымша құбылыстар ретінде қарастырамыз. өйткені Нидерланд буржуазиялық ревалюциясының негізіндегі әлеуметтік сұрақтар көп талас тудырады. Барлық оқиғалар Нидерландиядағы урбанизация процесінмен байланысты болды. XVI ғасырда жер көлемі шағын аймақтағы 300 қала мен 6500 елді мекенде 3 млн. адам өмір сүрді. Өндіріс күшті дамыды, бірақ корпоративтік сауда мен цехтық қолөнер құлдырады. Ауылдарда буржуазиялық-фермерлік шарушылықтар пайда болды. Халықтың тұрмыстық іс әрекеттері барлы жағынан ірі қалаларға жинақталды. Мысалы: Фландрия мен брабант мануфактураларынан шыққан өнімдердің басым бөлігі Антверпен арқылы өтті. Антверпен, сонымен бірге Флиссинген, Бриль сияқты ірі порттық қалалар қиын күндер туғанда барлық саяси жағдайды бақылауда ұстауда болатын орталық бола алатын. 1572 жылы кқтерілісшілердің Брильді басып алуы бүкіл халықтық қозғалысқа ұласты. Сонымен қатар көтеріліс Феер, Арнемёнден, Энкхейзен секілді орталықтарды да қамтыды. Ол жерлерде шаруалар испан ақсүйектерін өз қалағандарынша жазалады. Жұмыс ісеп тұрған үкіметтік орындар жаңа құрамға өзгертілді. Қарамақтарына өткен қалаларды басқаруды көтерілісті ұйымдастырған және бастап шыққан ақсүйек кальвинисттер өз қолдарына алды. Олар қаланы басқаруда үлкен маңызға ие соттық-әкімшілік міндеттерді атқарды. Нидерландиядағы буржуазиялық ревалюция ереше бөлек болды. Олай дейтініміз, «бүкіл халықтық көтерілісті» жоспарлы мақсатта біріккен адамдардан құралған топ жүзеге асырды. Бірақ басшылыұпен буржуазия өкілдері айналысты. Дайындықтан өткен кедейлерге әскери қызметі үшін ақша төленді. Филипп өз саясатының зардаптарын ойламастан нидерланд қоғамының әр бір әлеуметтік ұйымына қысым көрсетті. Мысалы: 1559 жылы епископ болып тек университеттік білімі бар діндар ғана сайланады деп түсіндірілген жарлық шықты. Аталмыш жарлық арқылы ақша төленетін, яғни пайда түсетін қызметке Испаниядан әкелінген өз адамын орналастыру туралы ойн жүзеге асырды және пайдалы рухани билік орны эпископттық қызметті жергілікті ақсүйектерден алып қойды. әрине жергілікті ақсүйектердің арнайы университеттік діни білімдері жоқ еді. Испан патшасының бұл әрекеті вельмож (Мемлекеттік Кеңес) жетекшілігіндегі Ханзада Вильгельма Оранского, граф Эгмонт және адмирал Горн секілді ақсүйектердің оппазиция қатарына өтуіне себепкер болды. Парламенттегі жергілікті ақсүйектердің өкілдері енді еретиктерге қарсы қабылданған ерекше заң «плакаттың» күшін жоюды және ел еркіндігін қалпына келтіруді, сонымен қатар, Гранвеллді орнынан алу және жергілікті үкіметтің қалтасына өте қатты қымбатқа түсіп отырған Испан әскерін ел аумағынан шығаруды талап ете бастады . Ақсүйектер оппазициясы өз талаптарының бірнешеуіне ғана қол жеткізді. Атап айтар болсақ, 1564 жылы Гранвелл орнынан алынып, Испан әскерінің кейбір бөлімшелері Нидерланд жерінен шығарылды. Бірақ Филипп ІІ «плакаттардың» ұдайы қатаң орындалуын қатаң қадағалады және Нидерландықтардың экономикалық және саяси қажеттіліктеріне немқұрайлықпен қарады. Сондықтан басқыншы үкіметке қарсы протестанттардың үгіт-насихаттары одан әрі күшейді. Қысқаша айтқанда испан басқыншыларын кедей ме, бай ма қызықтырмады. Ақшасы бар нидерландық па болды одан бір есебін тауып қалтаға қаржы түсіру керек. Оларды әсіресе жеке тұлғалардың табысы қатты қызықтырды. Мұны біз Альбаның патша Филипп ІІ ге жазған хатынан көреміз: «жеке тұлғалардан өте көп қаржы сығып алыну керек. Сонымен қатар, Генералдық шататтан үнемі алынатын салыққа рұқсат алу керек». Ревалюция барысы 1567 жылы 22 тамызда герцог Альба бастаған испан әскері Брюсельге басып кіргенде халық арасында үрей туды. Альбаның қысымы мен жазасынан құтылу үшін Нидерландық ақсүйектердің біразы шет елге кетуге мәжбүр болды. Олардың арасында Вильгельм Оранскийде болды. Нидерландияда болып жатқан оқиғаларды Франция, Англия сынды ірі державалар бақылап отырған еді. Осы ірі державалардың басшылығымен байланыс орнатқан ханзада Оранский 1568 жылдан бастап орман және теңіз гездарына жан-жақты көмектесу арқылы Буржуазиялық ревалюцияны бастады. Орман гездары елдің оңтүстігіндегі ормандарды мекендесе, теңіз гездары азық-түлікпен және қару-жарақпен ағылшын портары арқылы қамтамасыз етіліп отырды. Бірақ Оранскийдің 1568 – 1572 жылдар арасында жүргізген әскери операциялары сәтсіз аяқталды. Өйткені Ханзада бастаған ақсүйек эмигранттар испандықтардың басқыншылығына қарсы күресте негізінен жергілікті халық пен отан үшін топтасқан «орман гездарына» сенбей, тек баюды көздеген жалдамалыларға арқа сүйеді. 1572 жылы ақпанда испандықтардың қысымынан кейін Елизавета І нидерландық теңіз гездарын ағылшын портарына келуге тиым салды. Бұл көтерілісшілерге өте ауыр соққы болып тигенмен, олардың батыл шешім қабылдауларына себепкер болды. Нәтижесінде, 1572 жылы 1 сәуірде граф де ла Марк бастаған гёздер Брил қаласын басып алды. Бұл хабар бүкіл Нидерланд халқының көтерілуіне себепкер болды. Брилдегі жеңіске жігерленген Флиссинген қаласының халқы 5 сәуірде орман гездарына қала қақпасын ашып берді. Осыдан кейін Феер, Арнемёйден, Энкхейзен және басқа да қалаларда халық бірден көтерілді. Шаруалар өз елді мекендерін испан жалдамалыларынан қорғады. Теңіз және орман гездары көтерілген шаруаларға көмектесіп, шаруалармен бірлесе испандықтардың елдің түпкір түпкіріндегі билеушілерін орынан түсірді. Болашақ Біріккен Өлкелер Республикасының құрылуына кепіл болатын Нидерланд буржуазиялық ревалюциясының екінші кезеңі осылай бастылды. Осыны пайдаланып көмеке ұмтылып Франция мен Германия аумағында орналасқан ханзада Вильгельм мен оның інісі Людовик Нассауский протестанттық әскері шабуылға шыққан. Бірақ бұлардың шабуылын Альба тойтарды. «Ханзада Оранский үшін бүкіл халықтың көтерілгені ұнамды. Бұл көтеріліс оның билікке келуіне кедергі келтіреді деп ойлады» - деп жазды сол заманның куәгері Гуго Гроций өзінің «Анналдарында». Сондықтан ол аймақтағы өз ықпалын күшейткісі келген ірі державалардың көмегімен және жалдамалылардың күшімен Испандықтарды елден шығарып билікке келгісі келген. Бірақ оның бұл жоспары жүзеге аспады. Өз әрекетінің екінші рет жеңіліске ұшырауынан кейін ол амалсыз солтүстіктен бастап күшейіп келе жатқан халықтық әскер мен кальвинистік кансисторилармен бірігуіне тура келді. Өйткені ревалюциялық және антииспандық бағытта теңіз гездары, жарулар мен қолөнершілерден қайта құрылған қала жасағы, кальвинистік консисторлардың бірігуі үшлкен күшке ие ықпалды орталықты қалыптастырған еді. Испандықтарға қарсы ақсүйек-калвинистер көтерісшіл қарулы жасақтар құрып іскеи қимылдар жүргізді. Олар қала магистраттарын орнынан түсіріп, қала билігіне араласа бастады. шаруалар шіркеулер мен Испандарға жақтасқан байлардың тұрақтарын тонады, жерлерін тартып алды, шіркеу салығын төлеуден бас тартты. Бірақ бұл көтеріліс әрекеттерінің барлығы заңға, тәртіпке негізделмеген аппатты түрде жүргізілді. Халықтың жеңісіне жүйелі түрде басшылық жасап пайдаға асыратын тұлға болмағандықтан, бай саудагерлер мен ақсүйектер қала магистраттары мен провинция штаттарындағы билеуші орындарды өз қолдарына алды. Осындай маңызды қадамдардың бірін жасаған ханзада Оранский 1572 жылы жазда Голландия мен Зеландияның статхаудері болып сайланды. Нақтырақ айтсақ статхаудер Оранский енді аталмыш екі провинциядағы жоғарғы әскери басшылық, жоғарғы атқарушы билік және барлық өзінен кейінге жоғағы билік қызметіндегі тұлғаларды тағайындау және ауыстыру құқығына ие болды. 1572 – 1575 жылдар аралығы көтерілісшілер үшін өте ауыр болды. Өзінің қателігін түсінген герцог Альба көтерілісті басу мақсатында бар күшін салып әскери операциялар ұйымдастырды. 1573 жылы шілдеде ол 7 айлық қоршаудан кейін Хаарлем қаласын алды. Қала халқын қатты қинаған аштық қана тізе бүгуге мәжбүр етті. 1574 жылы 4 қазанда Лейденді қоршау кезінде испан әскері жеңіліп кейін шегінуге мәжбүр болды. Филипп ІІ Нидерландия жерін ұстап тұруға енді герцлг Альбаның күші жетпейтінін біліп, оны кейін шақырып алды. Жаңа тағайындалған наместник Дон Луис Рекезенс әскери әрекеттерді жалғастырып 1575 жылға дейін біраз жетістіктерге қол жеткізді. Бірақ көп ұзамай ақшаның жоқтығынан қиын жағдайға тап болды. Өйткені жылдап жалақы алмаған және көтерілісші халықтың батыл қарсылықтарынан қаймыққан жалдамалылар соғысудан бас тартты. 1576 жылы 5 наурызда Рекезенстің кенеттен қайтыс болуынан кейін биліктің жағдайды білмейтін мемлекеттік кеңестің қолына өтуі Испандықтарды тығырыққа тіреді. Оның үстіне 1576 жазда Алос, Гент, Антверпен қалаларында жалдамлылар жалақы талап етіп көтерілді. Олар қала орталығын басып алып халықты тонады. Бұл Нидерландияның орталық және оңтүстік аймақтарының көтерілуіне себепкер болды. 1576 жылы 4 қыркүйекте Брюсселде Вильгельм Оранскийді жақтаушы қалалық тәртіп сақшылардың офицерлері қала халқының қолдауымен Мемлекеттік Кеңестің Испандық Бас штат өкілдерін тұтқындады. Бұл Нидерланд жеріндегі Испан басқыншыларының билігіне нүкте қойды. лып жергілікті фламандық ақсүйектер Гентаға бас штаттың отырысына шақырылды. 1577 жылы бас шатат Фландрияныңң жаңа тағайындалған испандық наместникімен «Мәңгілік эдиктке» қол қойды. 1578 жылы 31 қаңтардағы Жамбл маңындағы соғыс. 1578 жылы ақпанда Фландриядағы испандықтардыңсоңғы бекінісі Амстердамның тізе бүгуі. 1579 Арра униясы және 23 қаңтардағы Утрехт униясының қабылдануы. Сонымен қатар азат етілген Фланд провинциясының басшылығына Эркюль Франсуа де Валуа отыруы. 1584 жылы Вильгельма Оранскийдің өлтірілуі және испан басқыншыларының қайта шабуылға шығуы. 22 мамырда Брюгге және 17 қыркүйекте Гент испандықтардың қолына өтті. 1585 жылы 17 тамызда испан әскері Брюссель мен Антверпенді басып алды. Протестанттық Англияның көтерілісшілерге жақтасуы. Графа Лейстер бастаған шет ел әскерінің араласуы. 1588 жылы Гравелиндағы испандықтар мен ағылшындардың соғысы. 1607 жылы Нидерланд теңіз әскері Гибралтар маңында испан теңіз әскерін жеңіліске ұшыратты. 1609—1621 жылдардағы 12 жылдық уақытша бітімі. Қорыта келе – ревалюция не пайда берді дегенге келер болсақ. Нидерланд буржуазиялық ревалюциясы жеңіске жетті. Біріккен провинциялар Республикасы құрылып, аймақта жаңа басқару формасы қалыптасты. Бірақ 1579 жылы Утрехт униясымен кепіл берілген жаңа құрылыстағы буржуазиялық-демократиялық мемлекет 1789 жылдан кейінгі Франциядағыда толыққанды республикалық келбетке өте алмады. Жоғарғы билеу құзіреті жаңа салық енгізу, заң шығару, соғыс және бейбітшілік мәселелерін шешу секілді сұрақтарды жөнге салатын билік орны – Генералдық штатқа берілді. Ондағы провинциялардың делегациялары бір дауысқа ие болды. бірақ олардың шешімі барлығы бірдей дауыс бергенде ғана күшңне енді. Голландияда басшылықпен тек ақсүйектер айналысты. Тек Фрисландияда ғана ақсүйектермен қатар қалалықтарда дауыс беруге қатысып тұрды. Теңіз жолдары арқылы өзге жерлермен тығыз қарым-қатнастың орнауынан экономикасы мен мәдениетінде қарқынды дамулар болған Біріккен Нидерланд провинциялары Республикасы шамалы уақыттың ішінде сол заманғы Европадағы ықпалды мемлекеттердің қатарына кірді. Соғыс 1648 жылы 30 қаңтарда Отыз жылдық соғыстың аяқталуына негіз болған Вестфальского бейбітшілігінің ішіне енген Мюнстер келісімімен аяқталды. Ревалюцияның тарихи маңызы Осылайша, Нидерландияның азаттық қозғалысының ерешелігі мен маңызын айтпас бұрын, зерттеу аймағын анықтап алған орынды болар еді. Нидерландиядағы буржуазиялы ревалюциясы тек испан қанаушылығына қарсы азаттық қозғалыс қана болып тоқтамай, одан әрі тереңдеп кедейленген шаруалардың өндірістік өнеркәсіптерге иелік ететін байларға қарсы сипат алып кетуі мүмкіндігі болды. Олай дейтініміз, 1566 жылғы егістіктің шықпай қалуынаң азық-түліктің қымбаттауы кедей шаруалардың ашу-ызасын тудырды. Шаруалар мен мануфактура жұмысшылары алдымен белгілі бір ақсүйектерді, кейін қала магистраттары мен католик діндарларын тонай бастады. Халықтың бұл қозғалысы осы бойы жалғасып кете берсе күшейіп қаржы иелеріне қолайсыз жағдай тудыратын еді. Бірақ, бұл қозғалыстың әлеметтік тақылыптағы ұрандары болғанмен жүйесіз және басшысыз болғандықтан бүкіл халықтық көтеріліске ұласпады. Нидерландия буржуазиялық көтерілісінің Европа тарихындағы ерекшеліктерінін бірі, мұндағы шаруалар мен қала кедейлері саяси-әлеуметтік төңкерістің қажетсінбеді. Өлкедегі экономикалық ахуалдың отбасындағы тұрмыстық жағдайға әсер етпегенін қалады. Өйткені, олардың орта ғасырлық көзқарастары жаңа заман талабына сай кальвинистік әдептер негізінде қалыптасқан болатын. Көтерілістің Англия мен Франциядағы буржуазиялық көтерілістерісен ұқсастықтары да болды. Мысалы: буржуазияның жеңіске жетуі. Ревалюция «елдегі өнеркәсіптің кедергісіз дамуы үшін күрес» болды. Бірақ оның әлеуметтік аспектісі бұл ұқсастықтардан қатты ерекшеленді: нидерланд радикал топтарының, яғни «гездердің» әрекеті құрғақта және теңізде испандықтарға қарсы, еш жоспарланбастан тек жат жерлік жауларына шығын келтіру мақсатында партизандық соғыс түрінде жүрді.