Қарақалпақ тілі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Өңдеу түйіні жоқ |
Talghatuly (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
||
| 13-жол: | 13-жол: | ||
|iso3=kaa |
|iso3=kaa |
||
|map=[[Сурет:KarakalpakMap.PNG|center|270px]]<br /><center><small>Map showing locations of Karakalpak (red) within Uzbekistan</center></small>}} |
|map=[[Сурет:KarakalpakMap.PNG|center|270px]]<br /><center><small>Map showing locations of Karakalpak (red) within Uzbekistan</center></small>}} |
||
'''Qaraqalpaq tili''' — [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstan Respwblikasında]] тұратын qaraqalpaq xalqınıң ana tili. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respwblиkasınıң qorғawında bolıp, bul туралы arnawlı заң shıғarılғan. Заңda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublиkasınıң бүkil aymaғında mеmleketтik til ретінде qollanılwına қuqıqтық негізі belgilengen. Qaraqalpaq tiline mеmleketтik til bиliginiң berilwi respublиkanıң aymaғında тұратын халықтаrdың өz ana tilin qollanwda olardıң konstиtuциyalıq қuqıqтarın шekтemейdi. Bul заң jeke adamlardıң arasındaғı qarım-qatыnasтardıң, әskerи bөlimдerde, dinи және dәstүrлік ғұrp-әdetтerdi belgilewde tillerdiң qollanılwın qataң bir tәrtipke salıp tasтamайdı. |
|||
'''Қарақалпақ тілі''' — [[Қарақалпақстан|Қарақалпақстан Республикасында]] тұратын қарақалпақ халқының ана тілі. Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасының қорғауында әрі тіл туралы арнаулы заң бекітілген. Заңға сәйкес, қарақалпақ тілінің Қарақалпақстан Республикасының бүкіл аумағында мемлекеттік тіл ретінде қолданылуына құқықтық негіз белгіленген. Қарақалпақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесінің берілуі — республика аумағында тұратын халықтардың өз ана тілін қолдануда олардың конституциялық құқықтарын шектемейді. Бұл заң, жеке адамдардың арасындағы қарым- |
|||
1989-jılı 1-желтоқсанда Qaraqalpaqstan Respwblиkası [[Joqarғı Keңes]]iniң sessiyasında qaraqalpaq tiline mеmleketтik til bиligi berildi. Qaraqalpaqstan Respublиkasınıң mеmleketтik til haqqındaғı Заңnıң 1-statyasında: «Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublиkasınıң mеmleketтik tili bolыp tabıladы. Qaraqalpaqstan Respwblиkası өziniң aymaғında tilge bайlanısтı barlıq mәselelerdi шeшw қuqıғına иe»,- dep kөrsetilgen. Bul jaғdай til erkinдigin, tilдerdiң aldaғı waqıtтarı keң тарауlwın қолдайdы. |
|||
қатынастарды, әскери бөлімдерде, діни және дәстүрлік ғұрвп-әдеттерді белгілеуде тілдердің қолданылуын қатаң бір тәртіпке салып тастамайды. |
|||
==Мемлекеттік тіл ретінде орнығуы== |
|||
Qaraqalpaq tili shıғısı boyınsha altай tilдeri жанұясınıң tүrkі tilдer toбına kiredi. Qaraqalpaq халқының пайda bolwı men onıң tili de qаlыpтасты. Qaraqalpaq халқы немесе qaraqalpaq этнонимі XIV-XVI ғасырларда Noғай Ordasınıң tarawıнаn pайda boldı. |
|||
1989 жылдың 1 желтоқсанында Қарақалпақстан Республикасы [[Жоғарғы Кеңес]]інің сессиясында қарақалпақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілді. Қарақалпақстан Республикасының «Мемлекеттік тіл туралы» Заңының 1-бабына сәйкес: «Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасының Мемлекеттік тілі болып табылады. Қарақалпақстан Республикасы өзінің |
|||
аумағында тілге байланысты барлық мәселелерді шешу құқығына ие», — деп көрсетілген. Бұл жағдай тіл еркіндігін, тілдердің алдағы уақытта кең таралуын қолдайды. |
|||
==Топтастырылуы мен шығу тегі== |
|||
Qaraqalpaq ұлттық tiliniң pайda bolwımen әdebи tiliniң jazba tүri de qалыптасты. Әdebи tildiң jazba tүriniң qалыптасуы onıң xalıqlıq awızeki sөylew tүrine айналады. Qaraqalpaq tiliniң awızeki sөylew tili arqa мен qubla dialekt (jergilikli o'zgeshelik) bolıp ekige bөlinedi. Arqa dialektі respublikamızdıң arqa rайonдarı, al qubla dialektiн [[Төрткүл]], [[Еллікқала]], [[Беруни]] rайonдarınıң aymaqтarın qamtиdı. Qaraqalpaq әdebи tili оsı eki өzgeшeliktiң себебімен, kөbirek arqa dиalekti qamtw arqыlı qалыптасты. |
|||
Қарақалпақ тілі шығу тегі бойынша Алтай тілдері жанұясының Түркі тілдер тобына енеді. Қарақалпақ халқының пайда болуымен қатар оның тілі де қалыптасты. Қарақалпақ халқы немесе қарақалпақ этнонимі XIV-XVI ғғ. Ноғай Ордасының таратылуы кезінде пайда болды. |
|||
==Ерекшеліктері== |
|||
Qaraqalpaq jazba tili [[XX ғасыр]]дың basında-aq [[Orta Azия]] xalıqтarı үшіn ortaq шaғatай jazwı негізінде pайda boldı. Biraq bul jazba әdebи til jergilikті xalıqtıң basım kөpшiliginiң sawatsız bolwına және qaraqalpaq xalqınıң xalıqтıq sөйlew tiliniң barlıq jergilikтi өzgeшelikтerin өz iшine qamtи alwına bайlanısтı turaqтı әdebи til retinde qалыптасқаn. Qaraqalpaq xalqınıң bul eski jazba tili qaraqalpaq әdebи tiliniң eski jazwы retinde үйreтiledi. |
|||
Қарақалпақ ұлт тілінің пайда болуымен бір кезде әдеби тілдің жазба түрі де қалыптасты. Әдеби тілдің жазба түрінің қалыптасуы оның xалық арасы ауызекі сөйлеу түріне айналауына жолын ашады. Қарақалпақ тілінің ауызекі сөйлеу тілі Солтүстік (Арқа) және Оңтүстік (Құбла, Қыбла) жергіліклі өзгешеліктері, басқаша айтқанда диалектілері болып екіге бөлінеді. Солтүстік диалектісі Қарақалпақстанның Солтүстік аумақтарын, ал Оңтүстік диалектісі [[Төрткүл]], [[Еллікқала]], [[Беруни]] аудандарынының аумақтарын қамтиды. Қарақалпақ әдеби тілі осы екі өзгешеліктің есебінен, көбіне Солтүстік диалектісінің қамтылуы арқылы қалыптасты. |
|||
Jazba әdebи til dep әrqandай әdebиеtтеrdің, kөrkem шıғarma, әлеумetтik-sаяси, ғыlыми-texnиkalıq, publiциstиkalıq, oqw quralдarınıң ж-е t.b. jazw arqыlы iske asатыn әdebиеtтеrdің tiline aytыladы. |
|||
==Жазба әдебиет тілі== |
|||
Jazba әdebи [[til]] tildiң fonetиkaлыq және grammatиkalıq normaların qataң saqтaғan onıң eң joғarғı tүri bolıp esеpтеледі. Әdebи tildiң jazba және awızeki sөйlew tүrleri қаzirgi waqıtta radиo мен telekөrsetwlerdiң, gәzet-jurnalдardıң, mеmleketтik mekemelerdiң, mәdenи orınдardıң басым qatыnas quralы retinde қızmet etedi. Әsirese bul jaғday «Qaraqalpaqstan Respublиkasınıң mеmleketтik tili туралı» [[Заң]] qabılдanғannan kейin jedel iske asırılmaqta. Sonдıqtan әrbir sawatтı, mәdenиеtті адам әdebи tildiң qаdirine jetip, onıң qaғиdaların jazw мен sөйlewde durыs және tilge деген құrmetti arttıradı, sөйlew mәdenиеtтілігіn көрсетеdi. |
|||
Қарақалпақ жазба тілі [[XX ғасыр]]дың басында-ақ [[Орта Азия]] xалықтары үшін ортақ [[Шағатай жазуы|Шағатай тілі]] негізінде пайда болды. Бұл жазба әдебиет тілі жергілікті xалықтың басым көпшілігінің сауатсыз болуына қарамастан және |
|||
қарақалпақ xалқының xалық арасы сөйлеу тілінің барлық жергілікті өзгешеліктерін өз ішіне қамтуына байланысты тұрақты әдебиет тілі ретінде қалыптасқан. Қарақалпақ xалқының бұл ескі жазба тілі қарақалпақ әдеби тілінің ескі жазуы ретінде үйретіледі. Жазба әдебиет тілі деп — әртүрлі әдебиеттердің, көркем шығарма, әлеуметтік-саяси, ғылыми-теxникалық, публицистикалық, оқу құралдарының және т.б. жазу арқылы іске асарылатын әдебиеттердің тіліне айтылады. |
|||
Жазба әдебиет тілі, тілдің фонетикалық және грамматикалық нормаларын қатаң сақтаған, оның ең жоғарғы түрі болып есептеледі. Әдеби тілдің жазба және ауызекі сөйлеу түрлері қазіргі уақытта радио мен телебағдарламалардың, газет-журналдардың, мемлекеттік мекемелердің, мәдени орындардың барлығында негізгі қатынас құралы ретіндегі қызметін атқарады. Әсіресе, бұл жағдай Қарақалпақстан Республикасының «Мемлекеттік тілі туралы» Заңының қабылданғанынан кейін жедел түрде іске асырылмақта. Сондықтан, әрбір сауатты, мәдениетті адам әдеби тілдің қадіріне жетіп, оның қағидаларын |
|||
== Қарақалпақ жазу системасы == |
|||
жазу мен сөйлеуде дұрыс және тілге деген құрметімен арттырады, өзінің сөйлеу мәдениетін көрсетеді. |
|||
| ⚫ | |||
== Қарақалпақтық жазу жүйесі == |
|||
| ⚫ | |||
{|border="0" cellpadding="1" cellspacing="0" color="lightgray" |
{|border="0" cellpadding="1" cellspacing="0" color="lightgray" |
||
!Kiril !!Latın !!IPA!! !!Kiril !!Latın !!IPA!! !!Kiril !!Latın!!IPA |
!Kiril !!Latın !!IPA!! !!Kiril !!Latın !!IPA!! !!Kiril !!Latın!!IPA |
||
| 61-жол: | 69-жол: | ||
== Сілтемелер == |
== Сілтемелер == |
||
* [http://www.transliteration.kpr.eu/kaa/ Қарақалпақ |
* [http://www.transliteration.kpr.eu/kaa/ Қарақалпақ тілінің транслитераторы] |
||
{{Түркі тілдері}} |
{{Түркі тілдері}} |
||
| 68-жол: | 75-жол: | ||
{{DEFAULTSORT:Qaraqalpaq tili}} |
{{DEFAULTSORT:Qaraqalpaq tili}} |
||
[[Санат:Qaraqalpaq tili]] |
[[Санат:Qaraqalpaq tili]] |
||
[[Санат:Qaraqalpaq tili]] |
[[Санат:Qaraqalpaq tili]] |
||
14:03, 2012 ж. қарашаның 28 кезіндегі нұсқа
| Karakalpak Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тілі | ||
|---|---|---|
| Сөйлеу орны: | Өзбекстан, Қазақстан, Ауғанстан, Ресей | |
| Аумағы: | Қарақалпақстан | |
| Барлық сөйлеушілері: | 412,000 (1993) | |
| Тіл ұясы: | Түркі Қыпшақ Қыпшақ-Ноғай Karakalpak | |
| Ресми күйі | ||
| Ресми күйі бар жері: | Өзбекстан (Қарақалпақстан ресми мекені) | |
| Реттеушісі: | ресми реттелуі жоқ | |
| Тіл белгілері | ||
| ISO 639-1: | ешқандай | |
| ISO 639-2: | kaa | |
| ISO 639-3: | kaa | |
| ||
| Құлақтандыру: Бұл бетте IPA фонетикалық юникод нышандары болуы мүмкін. | ||
Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасында тұратын қарақалпақ халқының ана тілі. Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасының қорғауында әрі тіл туралы арнаулы заң бекітілген. Заңға сәйкес, қарақалпақ тілінің Қарақалпақстан Республикасының бүкіл аумағында мемлекеттік тіл ретінде қолданылуына құқықтық негіз белгіленген. Қарақалпақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесінің берілуі — республика аумағында тұратын халықтардың өз ана тілін қолдануда олардың конституциялық құқықтарын шектемейді. Бұл заң, жеке адамдардың арасындағы қарым- қатынастарды, әскери бөлімдерде, діни және дәстүрлік ғұрвп-әдеттерді белгілеуде тілдердің қолданылуын қатаң бір тәртіпке салып тастамайды.
Мемлекеттік тіл ретінде орнығуы
1989 жылдың 1 желтоқсанында Қарақалпақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің сессиясында қарақалпақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілді. Қарақалпақстан Республикасының «Мемлекеттік тіл туралы» Заңының 1-бабына сәйкес: «Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасының Мемлекеттік тілі болып табылады. Қарақалпақстан Республикасы өзінің аумағында тілге байланысты барлық мәселелерді шешу құқығына ие», — деп көрсетілген. Бұл жағдай тіл еркіндігін, тілдердің алдағы уақытта кең таралуын қолдайды.
Топтастырылуы мен шығу тегі
Қарақалпақ тілі шығу тегі бойынша Алтай тілдері жанұясының Түркі тілдер тобына енеді. Қарақалпақ халқының пайда болуымен қатар оның тілі де қалыптасты. Қарақалпақ халқы немесе қарақалпақ этнонимі XIV-XVI ғғ. Ноғай Ордасының таратылуы кезінде пайда болды.
Ерекшеліктері
Қарақалпақ ұлт тілінің пайда болуымен бір кезде әдеби тілдің жазба түрі де қалыптасты. Әдеби тілдің жазба түрінің қалыптасуы оның xалық арасы ауызекі сөйлеу түріне айналауына жолын ашады. Қарақалпақ тілінің ауызекі сөйлеу тілі Солтүстік (Арқа) және Оңтүстік (Құбла, Қыбла) жергіліклі өзгешеліктері, басқаша айтқанда диалектілері болып екіге бөлінеді. Солтүстік диалектісі Қарақалпақстанның Солтүстік аумақтарын, ал Оңтүстік диалектісі Төрткүл, Еллікқала, Беруни аудандарынының аумақтарын қамтиды. Қарақалпақ әдеби тілі осы екі өзгешеліктің есебінен, көбіне Солтүстік диалектісінің қамтылуы арқылы қалыптасты.
Жазба әдебиет тілі
Қарақалпақ жазба тілі XX ғасырдың басында-ақ Орта Азия xалықтары үшін ортақ Шағатай тілі негізінде пайда болды. Бұл жазба әдебиет тілі жергілікті xалықтың басым көпшілігінің сауатсыз болуына қарамастан және қарақалпақ xалқының xалық арасы сөйлеу тілінің барлық жергілікті өзгешеліктерін өз ішіне қамтуына байланысты тұрақты әдебиет тілі ретінде қалыптасқан. Қарақалпақ xалқының бұл ескі жазба тілі қарақалпақ әдеби тілінің ескі жазуы ретінде үйретіледі. Жазба әдебиет тілі деп — әртүрлі әдебиеттердің, көркем шығарма, әлеуметтік-саяси, ғылыми-теxникалық, публицистикалық, оқу құралдарының және т.б. жазу арқылы іске асарылатын әдебиеттердің тіліне айтылады.
Жазба әдебиет тілі, тілдің фонетикалық және грамматикалық нормаларын қатаң сақтаған, оның ең жоғарғы түрі болып есептеледі. Әдеби тілдің жазба және ауызекі сөйлеу түрлері қазіргі уақытта радио мен телебағдарламалардың, газет-журналдардың, мемлекеттік мекемелердің, мәдени орындардың барлығында негізгі қатынас құралы ретіндегі қызметін атқарады. Әсіресе, бұл жағдай Қарақалпақстан Республикасының «Мемлекеттік тілі туралы» Заңының қабылданғанынан кейін жедел түрде іске асырылмақта. Сондықтан, әрбір сауатты, мәдениетті адам әдеби тілдің қадіріне жетіп, оның қағидаларын жазу мен сөйлеуде дұрыс және тілге деген құрметімен арттырады, өзінің сөйлеу мәдениетін көрсетеді.
Қарақалпақтық жазу жүйесі
Қарақалпақ әліпбиі
| Kiril | Latın | IPA | Kiril | Latın | IPA | Kiril | Latın | IPA | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Аа | Aa | /a/ | Ққ | /q/ | Фф | Ff | /f/ | |||
| Әә | әә | /æ/ | Лл | Ll | /l/ | Хх | Xx | /x/ | ||
| Бб | Bb | /b/ | Мм | Mm | /m/ | Ҳҳ | Hh | /h/ | ||
| Вв | Vv | /v/ | Нн | Nn | /n/ | Цц | ts | /ʦ/ | ||
| Гг | Gg | /g/ | Ңң | ңң | /ŋ/ | Чч | ch | /ʧ/ | ||
| Ғғ | ғғ | /ɣ/ | Оо | Oo | /o/ | Шш | SHsh | /ʃ/ | ||
| Дд | Dd | /d/ | Өө | O'o' | /œ/ | Щщ | SHSHshsh | /ʃʃ/ | ||
| Ее | Ee | /e/ | Пп | Pp | /p/ | Ъъ | ||||
| Ёё | yo | /jo/ | Рр | Rr | /r/ | Ыы | Iı | /ɯ/ | ||
| Жж | Jj | /ʒ/ | Сс | Ss | /s/ | Ьь | ||||
| Зз | Zz | /z/ | Тт | Tt | /t/ | Ээ | Ee | /e/ | ||
| Ии | İi | /i/ | Уу | Uu | /u/ | Юю | yu | /ju/ | ||
| Йй | Yy | /j/ | Үү | үү | /y/ | Яя | ya | /ja/ | ||
| Кк | Kk | /k/ | Ўў | Ww | /w/ |
Сілтемелер
| ||||||||||||||||||||||||||||||
