Қарақалпақ тілі

Қарақалпақ Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тілі
Сөйлеу орны:	Өзбекстан, Қазақстан, Ауғанстан, Ресей
Аумағы:	Қарақалпақстан
Барлық сөйлеушілері:	412,000 (1993)
Тіл ұясы:	Түркі   Қыпшақ    Қыпшақ-Ноғай     Қарақалпақ
Ресми күйі
Ресми күйі бар жері:	Өзбекстан (Қарақалпақстан ресми мекені)
Реттеушісі:	ресми реттелуі жоқ
Тіл белгілері
ISO 639-1:	ешқандай
ISO 639-2:	kaa
ISO 639-3:	kaa
Map showing locations of Karakalpak (red) within Uzbekistan

Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасында тұратын қарақалпақ халқының ана тілі. Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасының қорғауында әрі тіл туралы арнаулы заң бекітілген. Заңға сәйкес, қарақалпақ тілінің Қарақалпақстан Республикасының бүкіл аумағында мемлекеттік тіл ретінде қолданылуына құқықтық негіз белгіленген. Қарақалпақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесінің берілуі — республика аумағында тұратын халықтардың өз ана тілін қолдануда олардың конституциялық құқықтарын шектемейді. Бұл заң, жеке адамдардың арасындағы қарым- қатынастарды, әскери бөлімдерде, діни және дәстүрлік ғұрвп-әдеттерді белгілеуде тілдердің қолданылуын қатаң бір тәртіпке салып тастамайды.
Қарақалпақ тіліне ноғай тілі мен қазақ тілі жақын

Мемлекеттік тіл ретінде орнығуы

1989 жылдың 1 желтоқсанында Қарақалпақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің сессиясында қарақалпақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілді. Қарақалпақстан Республикасының «Мемлекеттік тіл туралы» Заңының 1-бабына сәйкес: «Қарақалпақ тілі — Қарақалпақстан Республикасының Мемлекеттік тілі болып табылады. Қарақалпақстан Республикасы өзінің аумағында тілге байланысты барлық мәселелерді шешу құқығына ие», — деп көрсетілген. Бұл жағдай тіл еркіндігін, тілдердің алдағы уақытта кең таралуын қолдайды.

Топтастырылуы мен шығу тегі

Қарақалпақ тілі шығу тегі бойынша Алтай тілдері жанұясының Түркі тілдер тобына енеді. Қарақалпақ халқының пайда болуымен қатар оның тілі де қалыптасты. Қарақалпақ халқы немесе қарақалпақ этнонимі XIV-XVI ғғ. Ноғай Ордасының таратылуы кезінде пайда болды.

Ерекшеліктері

Қарақалпақ ұлт тілінің пайда болуымен бір кезде әдеби тілдің жазба түрі де қалыптасты. Әдеби тілдің жазба түрінің қалыптасуы оның xалық арасы ауызекі сөйлеу түріне айналауына жолын ашады. Қарақалпақ тілінің ауызекі сөйлеу тілі Солтүстік (Арқа) және Оңтүстік (Құбла, Қыбла) жергіліклі өзгешеліктері, басқаша айтқанда диалектілері болып екіге бөлінеді. Солтүстік диалектісі Қарақалпақстанның Солтүстік аумақтарын, ал Оңтүстік диалектісі Төрткүл, Еллікқала, Беруни аудандарынының аумақтарын қамтиды. Қарақалпақ әдеби тілі осы екі өзгешеліктің есебінен, көбіне Солтүстік диалектісінің қамтылуы арқылы қалыптасты.

Жазба әдебиет тілі

Қарақалпақ жазба тілі XX ғасырдың басында-ақ Орта Азия xалықтары үшін ортақ Шағатай тілі негізінде пайда болды. Бұл жазба әдебиет тілі жергілікті xалықтың басым көпшілігінің сауатсыз болуына қарамастан және қарақалпақ xалқының xалық арасы сөйлеу тілінің барлық жергілікті өзгешеліктерін өз ішіне қамтуына байланысты тұрақты әдебиет тілі ретінде қалыптасқан. Қарақалпақ xалқының бұл ескі жазба тілі қарақалпақ әдеби тілінің ескі жазуы ретінде үйретіледі. Жазба әдебиет тілі деп — әртүрлі әдебиеттердің, көркем шығарма, әлеуметтік-саяси, ғылыми-теxникалық, публицистикалық, оқу құралдарының және т.б. жазу арқылы іске асарылатын әдебиеттердің тіліне айтылады.

Жазба әдебиет тілі, тілдің фонетикалық және грамматикалық нормаларын қатаң сақтаған, оның ең жоғарғы түрі болып есептеледі. Әдеби тілдің жазба және ауызекі сөйлеу түрлері қазіргі уақытта радио мен телебағдарламалардың, газет-журналдардың, мемлекеттік мекемелердің, мәдени орындардың барлығында негізгі қатынас құралы ретіндегі қызметін атқарады. Әсіресе, бұл жағдай Қарақалпақстан Республикасының «Мемлекеттік тілі туралы» Заңының қабылданғанынан кейін жедел түрде іске асырылмақта. Сондықтан, әрбір сауатты, мәдениетті адам әдеби тілдің қадіріне жетіп, оның қағидаларын жазу мен сөйлеуде дұрыс және тілге деген құрметімен арттырады, өзінің сөйлеу мәдениетін көрсетеді.

Қарақалпақтық жазу жүйесі

Қарақалпақ әліпбиі

Алдымен 1928 жылға дейін қарақалпақ жазба тілінде араб әліпбиі қолданылса, кейін 1928-1940 жж. аралығында латын графикасы (Жаңәліп), одан әрі кирилл әліпбиі қолданылған. Алайда Өзбекстан Республикасының тәуелсіздігін алғаннан кейінгі уақытта латын графикасына қайта оралуға шешім қабылданып, қазіргі уақытта Қарақалпақстанда да бұл мәселе сатылап іске асырылуда. Төмендегі кестеде үш әліпбидің және ондағы әріптердің Xалықаралық фонетикалıқ әліпби (IPA)дағы белгіленуі көрсетілген.

1930 жж-ғы латын графикасы	Кирилл графикасы	Қазіргі латын графикасы	IPA		1930 жж-ғы латын графикасы	Кирилл графикасы	Қазіргі латын графикасы	IPA		1930 жж-ғы латын графикасы	Кирилл графикасы	Қазіргі латын графикасы	IPA
Aa	Аа	Aa	a		Qq	Ққ	Qq	q		Ff	Фф	Ff	f
Әә	Әә	A’a'	æ		Ll	Лл	Ll	l		Xx	Хх	Xx	x
Bb	Бб	Bb	b		Mm	Мм	Mm	m		Hh	Ҳҳ	Hh	h
Vv	Вв	Vv	v		Nn	Нн	Nn	n			Цц	ts	ʦ
Gg	Гг	Gg	g		N̡n̡	Ңң	N’n'	ŋ		Çç	Чч	ch	ʧ
Ƣƣ	Ғғ	G’g'	ɣ		Oo	Оо	Oo	o		Şş	Шш	SHsh	ʃ
Dd	Дд	Dd	d		Өө	Өө	O’o'	œ			Щщ	sh	ʃ
Ee	Ее	Ee	e		Pp	Пп	Pp	p			Ъъ
	Ёё	yo	jo		Rr	Рр	Rr	r		Ьь	Ыы	Iı	ɯ
	Жж	Jj	ʒ		Ss	Сс	Ss	s			Ьь
Zz	Зз	Zz	z		Tt	Тт	Tt	t			Ээ	Ee	e
Ii	Ии	İi	i		Uu	Уу	Uu	u			Юю	yu	ju
Jj	Йй	Yy	j		Yy	Үү	U’u'	y			Яя	ya	ja
Kk	Кк	Kk	k		Ŭŭ	Ўў	Ww	w

Сілтемелер

• Қарақалпақ тілінің транслитераторы