Қыпшақ тілдері: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
ш Qarakesek Қыпшақ Тілі Тармағы бетін Қыпшақ тілдері бетіне жылжытты |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
| 1-жол: | 1-жол: | ||
[[Сурет:Map-Kypchak Language World.png|thumb|350px|Қыпшақ тілдерінің таралу аймағы]] |
|||
==Қыпшақ Тілі Тармағы== |
|||
| ⚫ | |||
'''Қыпшақ тілдері''' — [[түркі тілдері]] жанұясында тіл саны бойынша ең ірі топтардың бірі. |
|||
| ⚫ | Қыпшақ |
||
Келесі тармақтарға бөлінеді: |
|||
* [[Батыс қыпшақ тілдері]] - құман, яғни [[Қарайым тілі|қарайым]], [[қарашай-балқар тілі]], [[құмық тілі]], [[қырым татарларының тілі]], [[армян-қыпшақ тілі]]; |
|||
* [[Қыпшақ-бұлғар тілдері]] - [[башқұрт тілі]], [[Татар тілі|Қазан татарларының тілі]]; |
|||
* [[Қыпшақ-ноғай тілдері]]- [[қазақ тілі]], [[қарақалпақ тілі]], [[ноғай тілі]], [[қырғыз тілі]]. |
|||
| ⚫ | Қыпшақ тілдері тобына басқа түркі тілдерінен айырмашылығы: а) дауыстылар саны 8 — 9 болады, ''ы, і, у, ү'' ерекше дыбыстары қолданылады; ә) ерін үндестігі сирек кездеседі (құлұн — құлын); б) созылыңқы дауыстылары жоқ; в) ''ғ, г'' дыбыстары мүлдем айтылмайды не ''у, й'' дыбыстарымен алмасады. (тағ>тау); г) сөз басында ұяң ''б'', қатаң ''т, к, қ'' дыбыстары болады (болат, тіл — полат, діл); д) ''б'' дыбысының орнына ''м'' қолданылады (бен — мен); е) сөз басында ''й ~ ж ~ ж (дж)'' дыбыстары тұрақсыз келеді (йол — жол (джол); ''ж'') кейбір қатаң дыбыстар ұяң айтылады: ''п>б, қ>ғ, к>г'' дауыстылар арасында спирант дыбыстарға айналады: ''п>у; б>у; қ>ғ; к>г''. |
||
| ⚫ | Қыпшақ тілдері орта ғасырда көне түркі тілдері негізінде қалыптасқан. [[Қыпшақ]] тілдер тобы өлі және тірі [[тіл]]дер тобына бөлінеді. 1) Көне қыпшақ ескерткіштерінің тілі (Қыпшақ жазба ескерткіштері). Көне қыпшақ тілі Қимақтар [[мемлекет]]і тұсында туындап (9 — 11 ғасырлар), қазіргі тілдердің негізі болған. [http://www.testent.ru/publ/predmetnyj_razdel/kazakhstan_tarikhy/mo_ol_imperijasyny_ryluy/38-1-0-1228 Моңғолдар] үстемдігі тұсында ол тілде сөйлейтін ру-тайпалар ыдырады, Алтын Орда кезінде (13 — 15 ғасырлар) әдеби, ресми тіл ретінде қолданылып, кейін тұтастығынан тағы да айрылды. Сөйтіп, қазіргі Қыпшақ Тілі Тармағы. пайда болды. Қыпшақ тілі Осман түріктері тілінің диалектілеріне айналған. 2) Тірі Қыпшақ тілдерін үш топқа бөледі (Н.А. Баскаков): а) Қыпшақ-половецтер тармағы (қарайым, құмық, қарашай-балқар және қырым татарларының тілі); ә) бұлғар қыпшақтары тілі (татар, башқұрт); б) ноғай қыпшақтары тілі (ноғай, қарақалпақ, қазақ) Қыпшақ Тілі Тармағын ғалымдар Батыс (кейде солтүстік-батыс) түркі тілдеріне жатқызады. |
||
| 9-жол: | 16-жол: | ||
[[Қазақстан энциклопедиясы]] |
[[Қазақстан энциклопедиясы]] |
||
{{stub}} |
{{stub}} |
||
{{wikify}} |
|||
[[Санат:Түркі тілдері]] |
|||
{{Суретсіз мақала}} |
|||
[[Санат:Тарих]] |
|||
[[az:Qıpçaq dilləri]] |
|||
[[bg:Къпчакски езици]] |
|||
[[br:Yezhoù turkek ar c'hornôg]] |
|||
[[cs:Kypčacké jazyky]] |
|||
[[de:Kiptschakische Sprachen]] |
|||
[[en:Kypchak languages]] |
|||
[[lt:Kipčiakų kalbos]] |
|||
[[mk:Кипчачки јазици]] |
|||
[[pl:Języki kipczackie]] |
|||
[[ru:Кыпчакские языки]] |
|||
[[sv:Nordvästturkiska språk]] |
|||
[[th:กลุ่มภาษาเคียปชัก]] |
|||
[[tr:Kıpçak grubu]] |
|||
[[tt:Кыпчак телләре]] |
|||
[[uk:Кипчацькі мови]] |
|||
[[uz:Qipchoq tillari]] |
|||
21:03, 2013 ж. ақпанның 5 кезіндегі нұсқа
Қыпшақ тілдері — түркі тілдері жанұясында тіл саны бойынша ең ірі топтардың бірі.
Келесі тармақтарға бөлінеді:
- Батыс қыпшақ тілдері - құман, яғни қарайым, қарашай-балқар тілі, құмық тілі, қырым татарларының тілі, армян-қыпшақ тілі;
- Қыпшақ-бұлғар тілдері - башқұрт тілі, Қазан татарларының тілі;
- Қыпшақ-ноғай тілдері- қазақ тілі, қарақалпақ тілі, ноғай тілі, қырғыз тілі.
Қыпшақ тілдері тобына басқа түркі тілдерінен айырмашылығы: а) дауыстылар саны 8 — 9 болады, ы, і, у, ү ерекше дыбыстары қолданылады; ә) ерін үндестігі сирек кездеседі (құлұн — құлын); б) созылыңқы дауыстылары жоқ; в) ғ, г дыбыстары мүлдем айтылмайды не у, й дыбыстарымен алмасады. (тағ>тау); г) сөз басында ұяң б, қатаң т, к, қ дыбыстары болады (болат, тіл — полат, діл); д) б дыбысының орнына м қолданылады (бен — мен); е) сөз басында й ~ ж ~ ж (дж) дыбыстары тұрақсыз келеді (йол — жол (джол); ж) кейбір қатаң дыбыстар ұяң айтылады: п>б, қ>ғ, к>г дауыстылар арасында спирант дыбыстарға айналады: п>у; б>у; қ>ғ; к>г.
Қыпшақ тілдері орта ғасырда көне түркі тілдері негізінде қалыптасқан. Қыпшақ тілдер тобы өлі және тірі тілдер тобына бөлінеді. 1) Көне қыпшақ ескерткіштерінің тілі (Қыпшақ жазба ескерткіштері). Көне қыпшақ тілі Қимақтар мемлекеті тұсында туындап (9 — 11 ғасырлар), қазіргі тілдердің негізі болған. Моңғолдар үстемдігі тұсында ол тілде сөйлейтін ру-тайпалар ыдырады, Алтын Орда кезінде (13 — 15 ғасырлар) әдеби, ресми тіл ретінде қолданылып, кейін тұтастығынан тағы да айрылды. Сөйтіп, қазіргі Қыпшақ Тілі Тармағы. пайда болды. Қыпшақ тілі Осман түріктері тілінің диалектілеріне айналған. 2) Тірі Қыпшақ тілдерін үш топқа бөледі (Н.А. Баскаков): а) Қыпшақ-половецтер тармағы (қарайым, құмық, қарашай-балқар және қырым татарларының тілі); ә) бұлғар қыпшақтары тілі (татар, башқұрт); б) ноғай қыпшақтары тілі (ноғай, қарақалпақ, қазақ) Қыпшақ Тілі Тармағын ғалымдар Батыс (кейде солтүстік-батыс) түркі тілдеріне жатқызады.
Пайдаланған әдебиет
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |