Косово

Үлгі:Infobox Country Косово Республикасы — Югославия ыдырауының соңғы оқиғасында Сырпыстаннан бөлініп шыққан ел.

17 ақпан күні Балқан түбегіндегі бар-жоғы 2 мил­лионға жуық халқы бар Косо­во­ның «үй ішінен үй тігіп», өз тәуел­сіздігін жариялап жіберуі — әлемдік қауымдас­тық­ты әрі-сәрі күйге түсіріп, бітіспес екі-үш жікке бөліп тастады. АҚШ бас­таған Батыс елдері кішкентай Косовоның тілеуін тілеп жатса, Ресей мен Қытай секілді сепаратизмді әрең ауыздықтап отырған алып елдердің ұйқысы қашты. Әліптің артын бағып отырған елдер және бар. Шынында, Косово тәуелсіздігі — халықаралық қауіп­сіздік үшін дабыл қағарлық жағдай болып тұр. Көптің көкейінде «Косово оқиғасы болашақта әлемді қайта бөлуге әкеп соқтырып жүр­мей ме?» деген үрей басым. Өйткені Ко­совоның ар жа­ғын­да бүкіл әлемде 200-ден астам тәуел­сіз­дігі таныл­ма­ған елдердің тағд­ы­ры талқыға түскелі тұр. Тәуелсіздігі тал­қыға түскен Ко­сово әлемді тағы да тығырыққа тіре­гендей.

Югославиядан бөлін­геннен кейінгі Ко­со­во:

Аумағы — 10 887 шар­шы шақырым

Халқы — 2 миллион, соның ішінде албан­дар 90 пайыздан астам

Астанасы — Приштина

ЖІӨ — 1,77 миллиард фунт

Даудың басы — Косово

Әлқисса… Балқан түбегі екі ғасырдан астам уақыт бойы Еуропаның «оқ-дәрі толы бөш­кесі» деп аталып келді. 90-жыл­дарға дейін Балқан түбегін қ­ы­рық құрау халықтан тұратын Югославия мемлекеті тұтастай алып жатты. 1991 жылы сиырдың бүйрегіндей бөлшектеніп бара жатқан Югославиядан Сло­ве­ния «еншісін» алып шыққанда Белград оған танкімен басып кіргенімен, еш қайран қыла алмады. Хорватия мен Бос­ния­ның азаттығы жолындағы кү­рес­те 4 миллион адам опат болды. Югославияның мұрагері сербтер еді. Демократияшыл Батысқа әсіреұлтшыл сербтердің өзге аймақтарға басқыншылық әре­кеттері ұнаған емес. Ана бір жылдары НАТО хатшысы Хавьер Солананың Белградты бомбаның астына алып, серб­тер­ді сабасына түсіргені жұрт­шы­лықтың есінде. 1999 жылы НАТО-ның бітімгершілік әс­ке­рінің күшімен Косово ай­ма­ғынан Слободан Милоше­вич­тің әскері қуылды. Косово сол жылдан бастап БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің 1244 қарары бойынша бір мезетте Сербияның құра­мын­дағы өлке және БҰҰ бақы­лауын­дағы өзін-өзі басқаратын ав­то­номиялық провинция болып са­нал­ды. Алайда әлемде 193-мем­лекет ретінде аталған дені мұсылман Косово елінің тәуел­сіз­дігі аз ұлттарды қан қақсатқан империялар үшін қорқыныш, азаттыққа талпынған ұлттар үшін үлгі-өнеге болып тұр. Ко­сово — батыстық құнды­лық­тарға арқа сүйейтін бірден-бір мұ­сыл­ман мемлекеті.

Косово — кімнің кӨсеуі?

Косово 20 жыл бойғы азат­тық жолындағы күресте мұра­тына жетті. Әрине, АҚШ және Еуроодақтың қолдап-қолпаш­тауы­мен. Осы кезге дейін жүр­гізілген халықаралық кел­і­сім­дерде Сербия еркін автономия, ал Ко­сово тәуелсіздіктің кез келген формасы үшін жан алысып, жан берісіп бақты. Алайда тәуелсіздік 20 жыл бойы төгілген қанның өтеуі ме, әлде дүние бөліске мүдделі алпауыттардың «тартуы ма?» Ол жағын нақты бағамдау қиын. Сарапшыларға сенсек, тәуелсіздіктің сценарийі алдын ала жоспарланған. Мәселен, Косовоның қызыл туын Түр­кияның «Сабах» баспасы дайын­дап­ты. Косово жетекшілерінің түркиялық компанияға 30 мың ту дайындауға тапсырыс бергені мәлім болды. Тәуелсіздік дек­ла­ра­циясы да шынайы демок­ра­тиялық құндылық­тар­мен «тұз­дал­ғанға» ұқсайды. Ресей Дума­сының депутаты Виктор За­вар­зин: «Косовоның тәуел­сіз­дік декларациясы қандай заң­на­малық негіздерге сүйеніп жасалғаны мүлде түсініксіз. Бұл АҚШ мемлекеттік департа­мен­тінің қолымен әзірленген дек­ла­рация», — деген күмәнді ойын білдірді. Түркияның мұсыл­ман­шылықпен қол созғаны түсінікті, ал ислам әлемінің ортақ жауы саналатын АҚШ-тың жаңа мұсылман мемлекетіне бүйрегі бұра қалғаны қалай? Аз-маз ауыл шаруашылығынан басқа байлықтан жұрдай Косоводан АҚШ-қа келіп-кетер пайда да шамалы. Бәлкім, бұл АҚШ-тың сепаратизм «сырқатына шал­дық­қан» алып елдерге көрсеткен қыры шығар. Қалай дегенмен Косово тәуелсіздігі — НАТО мен АҚШ-тың Ахтисаари жос­па­ры­ның жемісі. Әзірше Еуроодақ пен НАТО Косоводағы қауіпсіздікті сақ­тау жауапкершілігін өз мой­нына алып отыр. Тәуелсіз Косово халықаралық құқық және БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің 1244 қа­ра­рына сай, Еуроодақтың про­тек­тораты болып қала береді.

Жақтастар мен қарсылар

АҚШ президенті Джор­дж Буш енді Косовоны тәуелсіз деп ресми түрде танитынын мәлімдеді. АҚШ президенттігіне үміткер Барак Обама да Косово мемлекетін қолдайтынын білдір­ді. АҚШ түшкірсе, жәрек­імал­ласын ұмытпайтын елдердің қарасы мол. Жапония, Белгия, Франсия, Ұлыбритания, Италия, Хорватия, Аустралия, Түркия, Алмания тәрізді елдер Косово тәуелсіздігін мойындады. Аус­трия, Польша, Финляндия, Да­ния, Швеция Косовоның тәуел­сіздігін танитынын мәлімдеді. Чехия, Эстония, тіпті Қырым үшін қырқысып жүрген Украина да Косово тәуелсіздігіне қарсы еместігін байқатты. Ал Еуроодақ ішінде Испания, Румыния, Словакия, Кипр, Гре­кия, Болга­рия Косовоның тәуел­сіз­дігіне қарсылық білдірді. Ко­со­воға әу бастан қарсы Қытай мен Ре­сей­дің қатарына Вьетнам, Ливия және Индонезия қосылды. Сер­бия премьер-министрі Воислав Коштуница «Өлкенің тәуел­сіз­дігін ешқашан таны­май­ды, құ­ра­мына қайта қосып алу үшін жал­ған мемлекетпен күрес жүр­гізе береміз», — деген мәлім­де­ме жасады. Сөйткен Сербия Ко­со­воның тәуелсіздігін таны­ған мемлекеттерден өз елшілерін кері шақырып алды. Сербия пре­зиденті Борис Тадич халық­аралық ұйымдарды халық­ара­лық құқық прин­цип­теріне қайшы келетін актінің күшін тез арада жоюға шақырды. Сербия Косово мемлекеті басшыларын «жалған мемлекет» құрды деп айыптап, қылмыстық іс қозға­ға­нымен, одан ештеңе шықпады. Епископ Артемий: «Косово — Сербияның ажырамас бөлігі. Косовосыз Сербия қол-аяғы мү­ге­дек секілді халге түседі», — деп мәлімдеді. Ресей сыртқы істер министрлігі Косовоның уақыт­ша өзін-өзі басқару орган­да­ры­ның тәуелсіздігін жариялап жіберуін құптамайды. Өйткені Сербияның егемендік құқы бұзылып, БҰҰ жарғысы, БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің 1244 қара­ры, Хельсинки қорытынды актісі аяқ­асты етілді деп айыптап отыр. Сондықтан Ресей Сербияның тер­риториялық тұтастығын сақтау жөніндегі әділетті талап­тарын барынша қолдайды. Мәс­кеу БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің кезек­тен тыс отырысын шақы­рып, 1244 қарарға сәйкес реттеуді ұсынғанымен, болар іс болып, бояуы сіңген-ді. Ресей Дума­сы­ның спикері Борис Грызлов: «Косово төңірегіндегі ахуал бү­кіл­әлемдік қауымдастықты дүрлі­гіс­­ке алып келері сөзсіз. Косово сепаратизмінің Еуропа мен әлемдегі „отты нүктелерге“ май құятынын елемеу ­- саяси көр­со­қ­ырлық. Косово сепаратизмін қоздырушылар келеңсіздіктерде барлық жауапкершілікті өз мойнына алуы тиіс», — деп мә­лімдеді. БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мун Косовоға байла­ныс­ты сұрақтарға «Ұлттар ұйы­мы­ның тәуелсіздікті тану немесе танымау туралы өкілеттілігі жоқ. Тәуелсіздік БҰҰ хатшылығы та­ра­пынан емес, мемлекеттер жа­ғынан танылады», — деп жал­тар­ма жауап берді. БҰҰ Қауіп­сіздік кеңесі Косово мәселесінде ортақ келісімге келе алмады. БҰҰ Қауіп­сіздік кеңесінің ашық жиы­нын­да Косово премьер-министрі Хашим Тачи Сербия мен Ресейді тәуелсіздікті тануға шақырды. Оның айтуынша, жалпы Балқан аймағындағы елдер арасында терең мүдделестік пен тамыр­лас­тық бар. «Косо­во­ның барлық азаматтарының құқы бірдей, ешқандай кемсі­ту­шілікке жол берілмейді. Біз барлық ұлт­тар­дың құқын қор­ғаймыз», — деді Хашим Тачи. Жігерлі Хашим Тачи соғыс жыл­д­­арында аса қатаң дала ко­ман­дирлерінің бірі болыпты. Сол үшін сарбаздар оған «Жылан» деген айдар таққан екен. Кеше ғана Косово парламенті өзінің сыртқы істер министрлігін, азаматтық және паспорт жүйесі, полиция, мә­дени ескерткіштерді қорғау, әкім­шілік бөліністі межелеу ту­ралы 10 заңнамалық актілерді қабылдап үлгерді.

Халықаралық ұйымдардың ішінен Ислам конференциясы ұйымы суырылып шығып Косово тәуелсіздігіне тілектестігін білдірді. Сөзсіз, бұл ұйымның 57 мүшесінің атынан болмаса да, солардың басым бөлігінің ұстанымын көрсетіп береді. Қазақстан әрқандай бір мемлекеттің аумақтық тұтастығының бұзылуын және біржақты тәртіпте тәуелсіздік жариялауды құптамайтынын жариялады. ТМД елдерінен Тәжікстан мен Қырғызстан да Косово тәуелсіздігін мойындамады.

Косово синдромы салдары

Ұлттар құқығы мемлекет­тер­ден маңызды деген желеумен «үй ішінен үй тігетін» Косово синдромы әлемдегі сепаратизм сырқаты бар елдерге «жұғуы» әбден мүмкін. Ертең «бұғаудағы» көптеген халықтар «біз кімнен кембіз?» деп желігіп шыға кел­мек. Саясаттанушы Алек­сан­др Князев: «Егер БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі Приштина парламентінің тәуелсіздік туралы деклара­ция­сының күшін жоймайтын болса, әлемдегі 200-ден астам таныл­ма­ған мемлекеттердің тәуелсіздігін тан­уға тура келеді», — деген пікір білдірді. Косово тәуелсіздігі біреуге қуаныш, біреуге қайғы. Шыңжаң мен Тайвань мәселесі­мен әуреленіп жүрген алып Қы­тай­ғ­а да жайсыз тиетіні жасырын емес. Жалпы, Косово мәселесі ТМД елдері ішінде Әзірбайжан, Армения, Грузия, Молдавия, Украина және Ресей үшін қолайлы емес. Қазірдің өзінде Кавказ аймағындағы тәуелсіздігі танылмаған елдердің көсемдеріне жел біте бастапты. Абхазия президенті Сергей Багапш «Ко­со­воға қарағанда біздің тәуел­сіздік алуға құқымыз зор», — деп желкесін күжірейтіп шыға келді. Косовоның артында Тайвань, Солтүстік Кипр түрік республи­ка­сы, Сомалиленд, Приднес­тро­вье, Абхазия мен Оңтүстік Осетия, Таулы Қарабах, Вази­рис­тан, Тамил-Илам сияқты жүз­деген тәуелсіздігі мойын­дал­маған елдердің қалың көші келе жатыр. Енді әлемде тәуелсіздігі та­нылмаған мемлекеттер «ояна» бастаса, онда Косово синдромы жұқты дей беріңіз. Өйткені Косово синдромы біреуге бүлік, біреуге бақыт.