Буылтық құрттар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added

Inline

23:19, 2014 ж. сәуірдің 18 кезіндегі нұсқа

Annelіda қозғалуы

Буылтық құрттар (Annelіda) – омыртқасыз жануарлардың ішіндегі үлкен бір типі. Қазіргі уақытта 9 мыңдай түрі белгілі. Буылтық құрттар 2 тип тармағына бөлінеді: белдеусіздер және белдеулілер. Белдеусіздердің 1 класы – көпқылтанды құрттар, ал белдеулілердің 2 класы – азқылтанды құрттар және сүліктер бар. Буылтық құрттардың денесі ұзын, бірнеше мм-ден 3 м-ге дейін, біркелкі бөлшектелген сегменттерден тұрады. Эпителий қабатының астында сақина тәрізді қиғаш бұлшық еттері орналасқан, солардың жиырылуы нәтижесінде құрттар қозғалады. Буылтық құрттарда екі жақты симметриялы, сегменттелген, ішкі сұйыққа толы өзіндік қабатының болуымен ерекшеленетін целом қуысы болады. Буылтық құрттардың жүйке жүйесі жақсы дамыған, ол жұтқыншақ үсті ганглиядан және ұзынынан орналасқан құрсақ жүйке талшықтары тізбегінен тұрады. Қан айналу жүйесі көпшілігінде тұйық біткен, ол арқа қан тамырынан (қан арттан алға қарай ағады) және құрсақ қан тамырынан (қан алдан артқа қарай ағады) құралады. Терісімен, ал кейбір түрлері желбезек арқылы тыныс алады. Ас қорыту жүйесі алдыңғы, орта және аналь саңылауымен аяқталатын артқы ішектен құралады. Зәр шығару жүйесі – метанефридиялы (әрбір сегментінде орналасқан қос түтікшелер арқылы зәр шығару), кейбір түрлерінде протонефридиялы (қарапайым немесе тармақталған каналдар арқылы зәр шығару). Буылтық құрттардың көпшілігі – гермафродитті, ішінде дара жыныстылары да бар. Төм. сатыдағы өкілдерінің дамуы метаморфоз арқылы жүреді. Олардың дернәсілін – трохофера деп атайды. Буылтық құрттар теңізде, тұщы суда, топырақ арасында тіршілік етеді. Олар Қазақстанның барлық аудандарында кездеседі. Паразиттік тіршілік ететіндері де бар. Көптеген түрлерімен балықтар қоректенеді. Буылтық құрттарға жататын жауын құрты топырақты құнарландырады, ал сүлік медицинада қолданылады.^[1]^[2]

Буылтық құрттар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері

Буылтық құрттардың бұған дейінгі жәндіктерден негізгі ерекшелігі - дене қуысының екінші рет қайталануы. Сондай-ақ оларда тұңғыш рет тұйық қанайналым жүйесі пайда болған. Қажетсіз заттарды бөлетін әр буылтықта зәршығару мүшелері бар. Соңғы қуыс - целом (гр. цейлома - қуыс, ) деп аталады.

Целом дегеніміз - көпжасушалы жәндік және жануарлар денесінің ішкі қабырғасы мен ішкі мүшелер арасындағы кеңістік. Бұл қуыс аралық қабаттан пайда болған. Қуысқа толған сұйықтықты дене қабырғасын құрайтын бұлшықеттер - мезодерма қоршап тұрады. Жәндіктер бұлшықеттердің көмегімен қозғалып жүреді. Ал ішек қабырғасындағы бұлшықеттер алма-кезек жиырылып, ішек ішіндегі асты орнынан жылжытпалы. Құрттар денесіндегі соңғы қуыстың қызметі:

қозғалыс кезінде тірек болып, сұйықтық күйдегі қаңқа қызметін атқарады;
ішектің және дене қабырғасының өз алдына жеке жұмыс атқаруына мүмкіндік жасайды;
ішкі мүшелердің және дененің мөлшері жағынан едәуір ұлғаюына көмектеседі;
қуыс ішіндегі сұйықтықтың көмегімен құнарлы заттарды, зат алмасудың соңғы өнімдері мен газды тасымалдайды;
зат алмасудың соңғы өнімдері мен сұйықтықтың артық мөлшері жинақталатын орын бола алады;
ағзадағы қысымды реттеуге қатысады. Дененің біркелкі буылтықтарға бөлінуі - буылтық құрттардың сыртқы құрылысындағы ерекшелік. Сақина тәрізді бұл бунақтар жәндіктің сыртында ғана емес, ішкі жағында да айқын көрінеді. Ішкі бунақтарда жәндіктің көптеген ішкі мүшелері қайталанады.

Буылтық құрттарда қантарату жүйесі жақсы дамыған. Олардың көпшілігінде қанның түсі қызыл болады. Қан жәндіктің дене қуысына құйылмай, қан тамырлары арқылы ағатындықтан, қантарату жүйесі - тұйық жуйе. Қантарату жүйесі арқа және құрсақ қан тамырларынан құралады. Қанның ағуын арқа және құрсақ қантамырларын сақина тәрізденіп жалғастыратын «жүрекше» реттейді. Қан дененің артқы бөлігінен арқа қантамыры арқылы - алға жылжиды. Сөйтіп құрсақ қантамыры арқылы кері бағытта қозғалады. Қаны түссіз немесе жасыл түсті буылтық құрттар да бар. Буылтық құрттардың имек түтікше тәрізді зәршығару мүшелері эктодермадан түзіледі. Олар буылтықтардың әрқайсысында екі-екіден орналасады. Имек түтіктер тек соңғы буылтықтарда болмайды. Буылтық құрттардың жабыны өте жұқа бір қабатты эпителийден тұрады. Эпителийден серпімді сірқабық бөлініп шығады. Жабында шырыш бөлетін біржасушалы бездер өте көп орналасады.

Теңізде тіршілік ететін құрттар онымен ұяшық қазады. Ал топырақта тіршілік ететіндері топырақтағы қозғалысы жеңілдетуге пайдаланады. Бездерден бөлінген шырыш заттарды желімдестіріп, үйкелісті кемітеді. Құрт жабынының астында - сақиналы бұлшықет, ал оның астында бірыңғай салалы бұлшықет жатады. Сақиналы бұлшықет жиырылғанда құрт денесі ұзарады. Бірыңғай салалы бұлшықет жиырылғанда — қысқарады. Соның нәтижесінде құрт бір орыннан екінші орынға қозғалады. Буылтық құрттардың жүйке жүйесі жұтқыншақ маңындағы бірімен- бірі жалғасқан екі жұп жүйке түйінінен және қатарласа созылған құрсақ жүйке тізбегінен тұрады. Үстіңгі екі түйін — жұтқыншақ үсті жүйке түйіні. Ал астыңғы екеуі жұтқыншақ асты жүйке түйіні деп аталады. Жүйке түйіндері жұтқыншақ маңында бірімен-бірі сақина тәрізденіп жалғасады.

Құрсақ жүйке тізбекшесі жұтқыншақасты жүйке түйінінен созылып, буылтықтардың әрқайсысында жүйке түйінін түзеді. Жүйкелер әр буылтықтағы жүйке түйіндерінен денеге және мүшелерге тармақталып таралады. Құрттың бас бөлігінде орналасқандықтан, жұтқыншақ үсті жүйке түйіні кейде «ми» деп те аталады. Құрттардың тіршілік ететін ортасына байланысты сезім мүшелері әр түрлі деңгейде дамиды. Өте сезімтал болғанымен де топырақта тіршілік ететін шұбалшаңның көзі де, қармалауыштары да жоқ. Құрттың жарық сезгіш жасушалары бүкіл денесінде шашыраңқы орналасқан. Сондықтан денеге жанасқан затты, жарықтың өзгеруін оңай сезінеді. Су түбінде өмір сүретін және суда еркін жүзетін көпқылтанды құрттарда жақсы жетілген көздері және қармалауыштары болады.

Буылтық құрттарға тән ерекшеліктердің бірі - айрықша қозғалыс мүшелерінің болуы. Мұндай мүшелер құрт денесіндегі буылтықтардың әрқайсысының екі қапталын бойлай орналасады. Оны параподия (гр. пара+подион- жуық + кішкене аяқ, яғни аяққа ұқсас) дейді. Денеден бұлтиып шыққан, бір буда қылтанақтары бар кішкене өскіндер көпқылтанақтылардың жүруге арналған мүшесі болып табылады. Бұл құрттардың барлығында бола бермейді. Дегенмен алғашқы буылтық құрттарда және көпқылтанақты құрттарда жақсы дамыған. Азқылтанақты құрттарда тек қылтанақтары ғана сақталып қалған. Буылтық құрттар параподияларының көмегімен бір жерден екінші жерге еркін қозғалып бара алады. Буылтық құрттардың дене құрылымы төмен құрылысты жәндіктерден күрделі екенін байқадық. Бұларда бас, тұлға және дене соңында аналь тесігі бар.

Тұлға буылтықтардан құралады. Бұлар жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Азқылтанақты буылтық құрттар — қосжынысты (гермафродит). Теңізде мекендейтін нереида, құмқазар сияқты көпқылтанақты буылтықтар дара жынысты болып келеді. Бұлардың денесінде қылтанақтар көп болғандықтан, көпқылтанақты буылтық құрттар деп аталады. Жыныссыз жолмен көбейгенде бүршіктену немесе бөліну арқылы тікелей дамиды. Жынысты жолмен дамығанда түрлент, ұрықтан дернәсіл пайда болады. Мұндайда ұрықтану аналық денесінен тысқары - суда өтеді. Денесінде кірпікшелері бар дернәсіл пайда болады. Ол трохофора деп аталады. Трохофора (гр. трохос+форос- доңғалақ + алып жүру, яғни доңғалағы немесе доңғалақтары бар дернәсіл) біраз уақыт судың үстіңгі қабатында өмір сүріп, кейінірек су түбіне шөгеді. Сөйтіп біртіндеп ересек көпқылтанақты буылтық құртқа айналады. Азқылтанақты және көпқылтанақты буылтық құрттар дененің жойылған бөлігін тез қалпына келтіре алады. Оларда регенерация құбылысы едәуір жақсы байқалады.

Сүлік - буылтық құрттар типіне жататын арнайы кластың өкілі. Сүліктердің құрылысы мен тіршілік әрекеті ерекше назар аударады. Сүліктердің бас бөлігі нашар ажыратылады. Олардың денесінде буылтықтары болады. Бірақ буылтықтар саны ішкі бунақтарға сай келмейді. Қылтанақтары да жоқ. Сүліктер - қосжынысты (гермафродит) жәндіктер. Жұмыртқасын пілләге салады. Тура дамиды - ұрықтанған жұмыртқалардан жас сүліктер өрбиді.

Сүліктер - паразиттік жолмен де, жыртқыштықпен де тіршілік ететін жәндіктер. Олардың негізгі қорегі - әр түрлі су жәндіктері: ұлулар, бунақденелілердің дернәсілдері. Сондай-ақ өзге сүліктер, итшабақ және балық шабақтары, омыртқалы жануарлардың қанымен де қоректенеді. Сүліктер суда тіршілік етеді. Сүлік денесінің алдыңғы және соңғы ұштарында сорғыштары болады. Алдыңғы сорғышындағы аузының айналасын ұшы тіс тәрізді өте үшкір 3 өсінді қоршай тұрады. Жануарлардың немесе адамның денесіне сорғышымен жабысып, үшкір өсінділерін қалайды да терісін теседі, сүлік өсінділері қадалған жерінен аққан қанды сорады. Қан соратын сүліктің жұтқыншағына арнаулы бездерден «гирудин» (лат. гирудо - сүлік, гирудин - сүліктен бөлінетін зат) деп аталатын ерекше зат бөлініп шығады. Бұл зат қанды сұйылтады, сондықтан жара аузындағы қан ұйымайды. Халықтық медицинада гирудиннің осы қасиеті пайдаланылады. Сүлікке вена бітелгенде, жүрек бұлшықеттері жансызданғанда, миға қан құйылғанда, емдік мақсатта пайдаланып, адамның қанын сорғызады.Көпқылтанақты буылтық құрттардың басым бөлігі суда тіршілік ететіндіктен, теңізде маңызды рөл атқарады. Олар балдырлармен, ұсақ жәндіктермен қоректенеді. Ал өздері суда мекендейтін балықтарға, шаянтәріздестерге және басқа да теңіздегі мақұлықтарға жем болады.

Азқылтанақты буылтық құрттар, әсіресе топырақта, сондай-ақ тұщы суларда мекендейді. Топырақта тіршілік ететін шұбалшаңдардың маңызы ерекше. Олар топырақтан терең ің қазып, топырақты ауамен, ылғалмен байытады. Бұл әрекет топырақтағы микробтардың белсенділігін арттыруға көмектеседі. Өсімдіктер тамырының топыраққа тереңірек бойлай, бекінуіне жәрдемін тигізеді.

Шұбалшаңдар - нағыз топырақ қопсытқыш жәндіктер. Сондай-ақ шұбалшаңдар - үй құстары мен балықтардың жемі. Суда тіршілік ететін азқылтанақты буылтық құрттардың да пайдасы зор. Олар су түбіндегі тұнбаны ішегі арқылы өте көп мөлшерде өткізеді. Сөйтіп су-қойма түбіндегі топырақ қабатына ықпалын тигізеді.

Сонымен бірге азқылтанақты құрттар өсімдік шірінділерімен қоректенеді. Демек олар суқоймаларын өсімдіктердің шірінді қалдықтарынан тазартуда да маңызды рөл атқарады.Денесі біркелкі сақина тәрізді буылтыққа бөлінген шұбалаң тұрықты көпжасушалы жәндіктер буылтық құрттар типіне жатады. Олардың денесі үш қабаттан тұрады. Денесінің ішкі қабырғасы мен ішкі мүшелер арасындағы кеңістік соңғы қуыс - целом деп аталады. Екіжақты симметриялы. Соңғы қуыс әр сақиналы буылтықтарда қайталанады. Сақиналы буылтықтар перде арқылы бөлінгенімен, ауыз және аналь тесігі бар ішек бүкіл денені бойлай созылады. Жүйке жүйесінің құрсақтық бағанасы және ең алғашқы тұйық қанайналым жүйесі де бар. Дененің екі қапталындағы әрбір буылтықта будаланған қылтанақта өскіндер - параподиялар орналасқан. Ол құрттың қозғалып жүру мүшесінің қызметін атқарады. Ал сүліктердің денесінде мұндай қылтанақтар болмайды. Буылтық құрттар жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді. Қосжыныстылары (гермафродит) да бар.^[3]

Дереккөздер

↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
↑ Қазақ Энциклопедиясы
↑ Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0

Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

Үлгі:Link GA

[bi1-1] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3

[source1-2] Қазақ Энциклопедиясы

[3] Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0

[1]

[2]

[3]

@@ 1-жол: / 1-жол: @@
 [[File:Regenwurm.ogv|thumb|Annelіda қозғалуы]]
-'''Буылтық құрттар ''' (Annelіda) – [[Омыртқасыздар|омыртқасыз]] [[жануарлар|жануарлардың]] ішіндегі үлкен бір типі. Қазіргі уақытта 9 мыңдай түрі белгілі. Буылтық құрттар 2 тип тармағына бөлінеді: белдеусіздер және белдеулілер. Белдеусіздердің 1 класы – көпқылтанды құрттар, ал белдеулілердің 2 класы – азқылтанды құрттар және сүліктер бар. Буылтық құрттардың денесі ұзын, бірнеше мм-ден 3 м-ге дейін, біркелкі бөлшектелген сегменттерден тұрады. [[Эпителий]] қабатының астында [[сақина]] тәрізді қиғаш бұлшық еттері орналасқан, солардың жиырылуы нәтижесінде құрттар қозғалады. Буылтық құрттарда екі жақты симметриялы, сегменттелген, ішкі сұйыққа толы өзіндік қабатының болуымен ерекшеленетін целом қуысы болады. Буылтық құрттардың жүйке жүйесі жақсы дамыған, ол [[жұтқыншақ]] үсті [[ганглия|ганглиядан]] және ұзынынан орналасқан құрсақ [[жүйке]] талшықтары тізбегінен тұрады. [[Қан айналу жүйесі]] көпшілігінде тұйық біткен, ол арқа қан тамырынан ([[қан]] арттан алға қарай ағады) және құрсақ қан тамырынан (қан алдан артқа қарай ағады) құралады. Терісімен, ал кейбір түрлері желбезек арқылы тыныс алады. Ас қорыту жүйесі алдыңғы, орта және аналь саңылауымен аяқталатын артқы ішектен құралады. Зәр шығару жүйесі – метанефридиялы (әрбір сегментінде орналасқан қос түтікшелер арқылы зәр шығару), кейбір түрлерінде протонефридиялы (қарапайым немесе тармақталған каналдар арқылы зәр шығару). Буылтық құрттардың көпшілігі – гермафродитті, ішінде дара жыныстылары да бар. Төм. сатыдағы өкілдерінің дамуы [[метаморфоз]] арқылы жүреді. Олардың [[Дернәсіл|дернәсілін]] – [[трохофера]] деп атайды. Буылтық құрттар теңізде, тұщы суда, [[топырақ]] арасында тіршілік етеді. Олар [[Қазақстан|Қазақстанның]] барлық аудандарында кездеседі. Паразиттік тіршілік ететіндері де бар. Көптеген түрлерімен [[балықтар]] қоректенеді. Буылтық құрттарға жататын [[жауын құрт|жауын құрты]] топырақты құнарландырады, ал сүлік [[медицина|медицинада]] қолданылады.<ref name=bi1>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: [[Биология]] / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: [[2007]] - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3</ref><ref name="source1">Қазақ Энциклопедиясы</ref>
+'''Буылтық құрттар ''' (Annelіda) – [[Омыртқасыздар|омыртқасыз]] [[жануарлар]]дың ішіндегі үлкен бір типі. Қазіргі уақытта 9 мыңдай түрі белгілі. Буылтық құрттар 2 тип тармағына бөлінеді: белдеусіздер және белдеулілер. Белдеусіздердің 1 класы – көпқылтанды құрттар, ал белдеулілердің 2 класы – азқылтанды құрттар және сүліктер бар. Буылтық құрттардың денесі ұзын, бірнеше мм-ден 3 м-ге дейін, біркелкі бөлшектелген сегменттерден тұрады. [[Эпителий]] қабатының астында [[сақина]] тәрізді қиғаш бұлшық еттері орналасқан, солардың жиырылуы нәтижесінде құрттар қозғалады. Буылтық құрттарда екі жақты симметриялы, сегменттелген, ішкі сұйыққа толы өзіндік қабатының болуымен ерекшеленетін целом қуысы болады. Буылтық құрттардың жүйке жүйесі жақсы дамыған, ол [[жұтқыншақ]] үсті [[ганглия]]дан және ұзынынан орналасқан құрсақ [[жүйке]] талшықтары тізбегінен тұрады. [[Қан айналу жүйесі]] көпшілігінде тұйық біткен, ол арқа қан тамырынан ([[қан]] арттан алға қарай ағады) және құрсақ қан тамырынан (қан алдан артқа қарай ағады) құралады. Терісімен, ал кейбір түрлері желбезек арқылы тыныс алады. Ас қорыту жүйесі алдыңғы, орта және аналь саңылауымен аяқталатын артқы ішектен құралады. Зәр шығару жүйесі – метанефридиялы (әрбір сегментінде орналасқан қос түтікшелер арқылы зәр шығару), кейбір түрлерінде протонефридиялы (қарапайым немесе тармақталған каналдар арқылы зәр шығару). Буылтық құрттардың көпшілігі – гермафродитті, ішінде дара жыныстылары да бар. Төм. сатыдағы өкілдерінің дамуы [[метаморфоз]] арқылы жүреді. Олардың [[дернәсіл]]ін – [[трохофера]] деп атайды. Буылтық құрттар теңізде, тұщы суда, [[топырақ]] арасында тіршілік етеді. Олар [[Қазақстан]]ның барлық аудандарында кездеседі. Паразиттік тіршілік ететіндері де бар. Көптеген түрлерімен [[балықтар]] қоректенеді. Буылтық құрттарға жататын [[жауын құрт]]ы топырақты құнарландырады, ал сүлік [[медицина]]да қолданылады.<ref name=bi1>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: [[Биология]] / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: [[2007]] - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3</ref><ref name="source1">Қазақ Энциклопедиясы</ref>
 == Буылтық құрттар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері==
 [[Сурет:Leech blutegel.jpg|thumb|Сүлік]]
 '''Буылтық құрттардың бұған дейінгі жәндіктерден негізгі ерекшелігі''' - дене қуысының екінші рет қайталануы. Сондай-ақ оларда тұңғыш рет тұйық [[қанайналым жүйесі]] пайда болған. Қажетсіз заттарды бөлетін әр буылтықта [[зәршығару мүшелері]] бар.
 Соңғы қуыс - ''целом'' ({{lang-el|цейлома}} - қуыс, ) деп аталады.
 '''Целом''' дегеніміз - [[көпжасушалы жәндік]] және [[жануарлар]] денесінің ішкі қабырғасы мен ішкі мүшелер арасындағы кеңістік. Бұл қуыс аралық
@@ 15-жол: / 15-жол: @@
 #қуыс ішіндегі сұйықтықтың көмегімен құнарлы заттарды, зат алмасудың соңғы өнімдері мен газды тасымалдайды;
 #зат алмасудың соңғы өнімдері мен сұйықтықтың артық мөлшері жинақталатын орын бола алады;
-#ағзадағы [[қысым|қысымды]] реттеуге қатысады. Дененің біркелкі буылтықтарға бөлінуі - буылтық құрттардың сыртқы құрылысындағы ерекшелік. Сақина тәрізді бұл бунақтар жәндіктің сыртында ғана емес, ішкі жағында да айқын көрінеді. Ішкі бунақтарда жәндіктің көптеген ішкі мүшелері қайталанады.
+#ағзадағы [[қысым]]ды реттеуге қатысады. Дененің біркелкі буылтықтарға бөлінуі - буылтық құрттардың сыртқы құрылысындағы ерекшелік. Сақина тәрізді бұл бунақтар жәндіктің сыртында ғана емес, ішкі жағында да айқын көрінеді. Ішкі бунақтарда жәндіктің көптеген ішкі мүшелері қайталанады.
 Буылтық құрттарда [[қантарату жүйесі]] жақсы дамыған. Олардың көпшілігінде қанның түсі қызыл болады. [[Қан]] жәндіктің дене қуысына құйылмай, [[қан тамырлары]] арқылы ағатындықтан, [[қантарату жүйесі]] - тұйық жуйе. Қантарату жүйесі арқа және құрсақ [[қан]] тамырларынан құралады. Қанның ағуын арқа
@@ 22-жол: / 22-жол: @@
 түссіз немесе жасыл түсті буылтық құрттар да бар. Буылтық құрттардың имек түтікше тәрізді зәршығару мүшелері эктодермадан түзіледі. Олар буылтықтардың әрқайсысында екі-екіден орналасады. [[Имек түтіктер]] тек соңғы
 буылтықтарда болмайды. Буылтық құрттардың жабыны өте жұқа бір қабатты эпителийден тұрады. Эпителийден серпімді сірқабық бөлініп шығады.
 Жабында [[шырыш]] бөлетін [[біржасушалы бездер]] өте көп орналасады.
-[[Сурет:Alitta_succinea_(epitoke).jpg|thumb|left|Нереида]]
+[[Сурет:Alitta succinea (epitoke).jpg|thumb|left|Нереида]]
 Теңізде тіршілік ететін құрттар онымен ұяшық қазады. Ал топырақта тіршілік
 ететіндері топырақтағы қозғалысы жеңілдетуге пайдаланады. Бездерден
@@ 38-жол: / 38-жол: @@
 Құрттың бас бөлігінде орналасқандықтан, [[жұтқыншақ]] үсті жүйке түйіні
 кейде ''«ми»'' деп те аталады. Құрттардың тіршілік ететін ортасына байланысты сезім мүшелері әр түрлі деңгейде дамиды. Өте сезімтал болғанымен де
-топырақта тіршілік ететін [[шұбалшаң|шұбалшаңның]] көзі де, қармалауыштары да жоқ. Құрттың [[жарық]] сезгіш жасушалары бүкіл денесінде шашыраңқы орналасқан. Сондықтан денеге жанасқан затты, жарықтың өзгеруін оңай сезінеді. [[Су]] түбінде өмір сүретін және суда еркін жүзетін көпқылтанды құрттарда жақсы жетілген көздері және қармалауыштары болады.
+топырақта тіршілік ететін [[шұбалшаң]]ның көзі де, қармалауыштары да жоқ. Құрттың [[жарық]] сезгіш жасушалары бүкіл денесінде шашыраңқы орналасқан. Сондықтан денеге жанасқан затты, жарықтың өзгеруін оңай сезінеді. [[Су]] түбінде өмір сүретін және суда еркін жүзетін көпқылтанды құрттарда жақсы жетілген көздері және қармалауыштары болады.
 '''Буылтық құрттарға тән ерекшеліктердің бірі''' - айрықша [[қозғалыс]] мүшелерінің болуы. Мұндай мүшелер [[құрт]] денесіндегі буылтықтардың әрқайсысының екі қапталын бойлай орналасады.
 Оны ''параподия'' ({{lang-el|пара+подион}}- жуық + кішкене аяқ, яғни ''аяққа ұқсас'') дейді. Денеден бұлтиып шыққан, бір буда қылтанақтары бар кішкене өскіндер көпқылтанақтылардың жүруге арналған мүшесі болып табылады. Бұл
-құрттардың барлығында бола бермейді. Дегенмен алғашқы буылтық құрттарда және көпқылтанақты құрттарда жақсы дамыған. Азқылтанақты құрттарда тек қылтанақтары ғана сақталып қалған. Буылтық құрттар [[параподия|параподияларының]] көмегімен бір жерден екінші жерге еркін қозғалып бара алады. Буылтық құрттардың [[дене]] құрылымы төмен құрылысты жәндіктерден
+құрттардың барлығында бола бермейді. Дегенмен алғашқы буылтық құрттарда және көпқылтанақты құрттарда жақсы дамыған. Азқылтанақты құрттарда тек қылтанақтары ғана сақталып қалған. Буылтық құрттар [[параподия]]ларының көмегімен бір жерден екінші жерге еркін қозғалып бара алады. Буылтық құрттардың [[дене]] құрылымы төмен құрылысты жәндіктерден
 күрделі екенін байқадық. Бұларда бас, [[тұлға]] және дене соңында [[аналь тесігі]]
 бар.
 Тұлға буылтықтардан құралады. Бұлар ''жынысты'' және'' жыныссыз жолмен'' көбейеді. Азқылтанақты буылтық құрттар — қосжынысты ([[гермафродит]]). Теңізде мекендейтін [[нереида]], [[құмқазар]] сияқты көпқылтанақты буылтықтар дара жынысты болып келеді. Бұлардың денесінде қылтанақтар көп
@@ 51-жол: / 50-жол: @@
 Жынысты жолмен дамығанда түрлент, ұрықтан [[дернәсіл]] пайда болады.
 Мұндайда ұрықтану аналық денесінен тысқары - суда өтеді. Денесінде
 кірпікшелері бар дернәсіл пайда болады. Ол ''[[трохофора]]'' деп аталады. [[Трохофора]] ({{lang-el|трохос+форос}}- доңғалақ + алып жүру, яғни доңғалағы немесе доңғалақтары бар [[дернәсіл]]) біраз уақыт судың үстіңгі қабатында өмір сүріп, кейінірек [[су]] түбіне шөгеді. Сөйтіп біртіндеп ересек көпқылтанақты буылтық құртқа айналады. Азқылтанақты және көпқылтанақты буылтық құрттар дененің жойылған бөлігін тез қалпына келтіре алады. Оларда регенерация құбылысы едәуір жақсы байқалады.
 '''Сүлік''' - буылтық құрттар типіне жататын арнайы кластың өкілі.
-Сүліктердің құрылысы мен [[тіршілік]] әрекеті ерекше назар аударады. Сүліктердің бас бөлігі нашар ажыратылады. Олардың денесінде буылтықтары болады. Бірақ буылтықтар саны ішкі [[бунақ|бунақтарға]] сай келмейді. Қылтанақтары да жоқ. Сүліктер - қосжынысты ([[гермафродит]]) жәндіктер. Жұмыртқасын пілләге салады. Тура дамиды - ұрықтанған жұмыртқалардан жас сүліктер өрбиді.
+Сүліктердің құрылысы мен [[тіршілік]] әрекеті ерекше назар аударады. Сүліктердің бас бөлігі нашар ажыратылады. Олардың денесінде буылтықтары болады. Бірақ буылтықтар саны ішкі [[бунақ]]тарға сай келмейді. Қылтанақтары да жоқ. Сүліктер - қосжынысты ([[гермафродит]]) жәндіктер. Жұмыртқасын пілләге салады. Тура дамиды - ұрықтанған жұмыртқалардан жас сүліктер өрбиді.
 [[Сурет:Earthworm.jpg|thumb|[[Шұбалшаң]]]]
@@ 60-жол: / 59-жол: @@
 дернәсілдері. Сондай-ақ өзге сүліктер, [[итшабақ]] және [[балық шабақтары]], омыртқалы жануарлардың қанымен де қоректенеді. Сүліктер суда тіршілік етеді. Сүлік денесінің алдыңғы және соңғы ұштарында сорғыштары болады. Алдыңғы сорғышындағы аузының айналасын ұшы тіс тәрізді өте үшкір 3 өсінді қоршай тұрады. Жануарлардың немесе адамның денесіне сорғышымен
 жабысып, үшкір өсінділерін қалайды да терісін теседі, [[сүлік]] өсінділері қадалған жерінен аққан қанды сорады.
-Қан соратын сүліктің жұтқыншағына арнаулы бездерден ''«гирудин»'' ({{lang-la|гирудо}} - сүлік, ''гирудин'' - сүліктен бөлінетін зат) деп аталатын ерекше зат бөлініп шығады. Бұл зат қанды сұйылтады, сондықтан [[жара]] аузындағы [[қан]] ұйымайды. Халықтық [[медицина|медицинада]] гирудиннің осы қасиеті пайдаланылады. Сүлікке [[вена]] бітелгенде, [[жүрек бұлшықеттері]] жансызданғанда, миға [[қан]] құйылғанда, емдік мақсатта пайдаланып, адамның қанын сорғызады.Көпқылтанақты буылтық құрттардың басым бөлігі суда тіршілік ететіндіктен, теңізде маңызды рөл атқарады. Олар балдырлармен, ұсақ жәндіктермен қоректенеді. Ал өздері суда мекендейтін балықтарға, [[шаянтәріздес|шаянтәріздестерге]] және басқа да теңіздегі мақұлықтарға жем болады.
+Қан соратын сүліктің жұтқыншағына арнаулы бездерден ''«гирудин»'' ({{lang-la|гирудо}} - сүлік, ''гирудин'' - сүліктен бөлінетін зат) деп аталатын ерекше зат бөлініп шығады. Бұл зат қанды сұйылтады, сондықтан [[жара]] аузындағы [[қан]] ұйымайды. Халықтық [[медицина]]да гирудиннің осы қасиеті пайдаланылады. Сүлікке [[вена]] бітелгенде, [[жүрек бұлшықеттері]] жансызданғанда, миға [[қан]] құйылғанда, емдік мақсатта пайдаланып, адамның қанын сорғызады.Көпқылтанақты буылтық құрттардың басым бөлігі суда тіршілік ететіндіктен, теңізде маңызды рөл атқарады. Олар балдырлармен, ұсақ жәндіктермен қоректенеді. Ал өздері суда мекендейтін балықтарға, [[шаянтәріздес]]терге және басқа да теңіздегі мақұлықтарға жем болады.
 '''Азқылтанақты буылтық құрттар''', әсіресе топырақта, сондай-ақ тұщы
 суларда мекендейді. Топырақта тіршілік ететін шұбалшаңдардың маңызы
 ерекше. Олар топырақтан терең ің қазып, топырақты ауамен, ылғалмен
-байытады. Бұл әрекет топырақтағы [[микроб|микробтардың]] белсенділігін арттыруға
+байытады. Бұл әрекет топырақтағы [[микроб]]тардың белсенділігін арттыруға
 көмектеседі. Өсімдіктер тамырының топыраққа тереңірек бойлай, бекінуіне
 жәрдемін тигізеді.
 '''Шұбалшаңдар''' - нағыз [[топырақ]] қопсытқыш [[жәндіктер]].
 Сондай-ақ шұбалшаңдар - [[үй құстары]] мен балықтардың жемі. Суда
 тіршілік ететін азқылтанақты буылтық құрттардың да пайдасы зор. Олар
 су түбіндегі тұнбаны ішегі арқылы өте көп мөлшерде өткізеді. Сөйтіп су-қойма түбіндегі топырақ қабатына ықпалын тигізеді.
 Сонымен бірге [[азқылтанақты құрттар]] өсімдік шірінділерімен қоректенеді. Демек олар суқоймаларын өсімдіктердің шірінді қалдықтарынан тазартуда да маңызды рөл атқарады.Денесі біркелкі [[сақина]] тәрізді буылтыққа бөлінген [[шұбалаң]] тұрықты көпжасушалы жәндіктер буылтық құрттар типіне жатады. Олардың денесі үш қабаттан тұрады. Денесінің ішкі қабырғасы мен ішкі мүшелер арасындағы кеңістік соңғы қуыс - целом деп аталады. Екіжақты симметриялы. Соңғы қуыс әр сақиналы буылтықтарда қайталанады. Сақиналы буылтықтар [[перде]] арқылы бөлінгенімен, ауыз және [[аналь тесігі]]
@@ 80-жол: / 79-жол: @@
 параподиялар орналасқан. Ол құрттың қозғалып жүру мүшесінің
 қызметін атқарады. Ал сүліктердің денесінде мұндай қылтанақтар болмайды. Буылтық құрттар ''жынысты'' және ''жыныссыз жолмен'' көбейеді.
-Қосжыныстылары (гермафродит) да бар. <ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0</ref>
+Қосжыныстылары (гермафродит) да бар.<ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0</ref>
+== Дереккөздер==
-== Пайдаланған әдебиет==
 <references/>
-{{stub}}
 {{wikify}}
@@ 91-жол: / 89-жол: @@
 [[Санат:Буылтық құрттар]]
 [[Санат:Омыртқасыздар]]
+{{stub}}
 {{Link GA|en}}

Буылтық құрттар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

23:19, 2014 ж. сәуірдің 18 кезіндегі нұсқа

Буылтық құрттар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері

Дереккөздер

Навигация мәзірі

Іздеу