Тұманұлы Мүде қаған

Тұман ұлы Мүде қаған (ж.ж.с.д.228-174.) - Сиуңну империясының негізін қалаушы, жеке тағдыры қызық та қасіретті оқиғаларға толы, қаталдығы мен даналығы қабат өріліп жатқан күрделі тарихи тұлға. Қытай жазбаларында оның есімін "Маудун", ал билік лауазымын "чәниүй" деп атайды. Чәниүй атауының жеке сөз ретінде не мағына беретіні әлі күнге белгісіз, ал лауазым ретіндегі мағынасы сиуңнулар үшін ортағасырлық түркілердің "Қаған" дегенімен мәнзелдес. Қазіргі тарихшылардың чәниүйді "тәңірқұт" деп атаулары қате.

• Мүде шамамен 18 жасында, ж.ж.с.д. 209 жылы, әкесі Түмәнді өлтіріп, Сиуңну хандығының тағына отырып, өзін сиуңну елінің дара билеушісімін деп жариялайды. Содан көп ұзамай шығыста дунху, батыста жыужы, терістігінде хуниүй, чуйшы, динлең, гыгун және шыңли, оңтүстігінде лыуфаң, бай-иән секілді елдерді жаулап алып, шағын Сиуңну хандығын Шығыста теңдесі жоқ далалық ұлы империяға айналдырады. Осыдан кейін елі оны "ақылы асқан дана" деп мойындап, оған "Чиңтижы" деген ат береді. Бұл қазіргі түсінікте "Тәңірінің күші", яғни "Құдайдың қаһары" деген мағынаны білдіреді.
• Ел билігінің басына көсемдік дарыны аса жоғары, қолбасшылық қабілеті тым ерен, көздеген мақсатына жетпей тынбайтын жігерлі жас Муденің келуі тек сиуңну халқының ғана емес, бүкіл Шығыс халықтарының тағдырына үлкен өзгеріс әкеледі. Бұрын жеке-жеке хандықтарға бөлініп, өзара қырқысып жатқан түрік халықтарының басы бірігіп, бәрі тарихқа танылған үлкен бір далалық империяның құрамына енеді. Елді басқарудың жаңа жүйесі қалыптасады. Бұл жүйе елді үш әкімшілік аумақтық құрылымға бөліп басқару арқылы жүзеге асырылып, бар билік бір адамның - чәниүйдің қолына көшеді.
• Мүде қаған тұсында мемлекетті басқару жүйесінің шен дәрежесі де белгіленеді. Мемлекеттің шығыс бөлігін - Сол тужи-уаң, батыс бөлігін - Оң тужи-уаң басқарады. Қытайша аталған бұл лауазымдардың билік пәрмені кейінгі түркілердің "кіші хан" деген ұғымына келеді. Бұдан кейінгі лауазым иелерін Сол лули-уаң, Оң лули-уаң деп атайды. Бұлар кіші хандарға бағынышты азық-түлікке жауап беретін уәзірлер. Кезінде осы төрт лауазым иелерін топтастырып ортақ бір-ақ атаумен - чәниүйдің "төрт мүйізі" деп атаған. Мұның сыртында "түмен басы" деп аталатын 24 әкімшілік басшылары болған. Тәрізді қазақтың қария сөзінде жиі айтылатын "24 баулы ел" деген тіркес сол бір шалағай кез-кезеңнен келе жатқан үрдіс болуы әбден мүмкін.
• Мүденің реформасынан кейін мемлекетте әскери шен жүйесі де (бас қолбасшы, түменбасы, мыңбасы, жүзбасы, онбасы) бір қалыпқа түседі. Сиуңну империясы азаматтарының бәрінің бірдей әскер қатарына шақырылуға міндетті болуы, шақырылғандардың әскери бастықтарына сөзсіз бағынуына, әскердің үнемі жауынгерлік рухта болуы үшін әскери жаттығулардың жүйелі жүргізіліп тұруы - сиуңнудың тұрақты армиясы болғанын дәлелдейді. Оның саны бір деректе "300 мың, екіншісінде 400 мың еді" деп көрсетіледі.
• Сиуңну империясы билігінің тізгінін 35 жыл уысында ұстаған Мүде қаған ж.ж.с.д. 174 жылы қайтыс болғаннан кейін де, кезегімен билік басына келген оның ұрпақтары ол орнатқан ел басқару тәртібі мен заңдылықтарды қатаң сақтап, жарты әлемді жалпағынан басқан алып мемлекеттің үш ғасыр бойы өмір сүруін қамтамасыз ете алды.

"Елтұтқа", Мырзатай Жоласбекұлы, Қойшағара Салғараұлы, Ақселеу Сейдімбек, "KUL TEGIN" баспасы, Астана 2001 жыл. ISBN 9965-441-26-X