Сағат: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
ш 95.57.172.115 (т) өңдемелерінен Arystanbek соңғы нұсқасына қайтарды
Өңдеу түйіні жоқ
29-жол: 29-жол:
* астрономиялық сағаттар;
* астрономиялық сағаттар;
* атом сағаттары.
* атом сағаттары.
[[Сурет:SolarClockSolovki.jpg|нобай]]

== Су сағаттары ==
== Су сағаттары ==
[[Сурет:Ancient Chinese Water Clock1.gif|thumb|ертеректегі қытай су сағаттары.]]
[[Сурет:Ancient Chinese Water Clock1.gif|thumb|ертеректегі қытай су сағаттары.]]

15:37, 2014 ж. мамырдың 17 кезіндегі нұсқа

Механикалық үстел сағаты.

Сағат - тәуліктiң ағымдағы уақытын анықтайтын және бір тәуліктен кіші уақыт аралықтарының ұзақтығын бірліктермен өлшейтін құрал.

Кіріспе

Жүректің соғуы, теңіз суының көтерілуі мен қайтуы, күннің шығуы мен батуы, жыл мезгілдерінің алмасуы.... Осылардың бәріне ортақ не деп ойлайсыңдар?! Ол - бұлардың белгілі бір уақыт аралығында үздіксіз қайталанып отыруы, Күн мен түннің алмасуын, Күн мен Айдың қозғалысын бақылай отырып, адам баласы жылды айларға, айды күндерге, ал күнді бұдан анағұрлым қысқа уақыт бөліктері сағаттарға бөле бастаған.

Ал уақытты қалай анықтауға болады? Уақытты санаудың ең қарапайым құралы - күн сағаты болған. Оны жасап алудың еш қиындығы жоқ еді: жазық алаңқайдың ортасына қазықша қағылады; күн ашықта әлгі қазық қазіргі сағаттардың уақыт көрсететін бөліктеріне сәйкес сызылып қойылған алаңқайға өзінің көлеңкесін түсіріп тұрады. Күн бойы көлеңке үздіксіз жылжып отырады, сөйтіп оның жылжу қалпына қарап, адамдар күн мезгілін анықтаған. Бірақ мұндай сағаттар бұлтты күндері немесе түнде уақыт көрсете алмайтын еді. Сондықтан да адамдар уақыт анықтаудың басқа жолдарын қарастыра бастайды. Сөйтіп су сағаты ойластырылып табылған болатын.[1]

Топтастырылуы

  • Соловки монастырьсiндегi қабырға күн сағаттары
  • Шақта және ықшамдықтар:
  • қалта сағаттары;
  • қол сағаттар;
  • күйме сағаттары;
  • столға қоятын сағаттар;
  • қабырға сағаттары;
  • жерде тұратын сағаттар;
  • мұнаралы сағаттар.

Өлшемдер тетiк бойынша:

  • күн сағаттары;
  • жалынды сағаттар;
  • құмсағаттар;
  • сағаттар су перiлерi;
  • механикалық сағаттар;
  • камертон сағаттары;
  • кварц сағаттары;
  • электрондық сағаттар;
  • астрономиялық сағаттар;
  • атом сағаттары.

Су сағаттары

ертеректегі қытай су сағаттары.

Су сағаттары немесе клепсидра. Негізгі механизмі құм сағаттар тәрізді[2]. Су сағатында су бір ыдыстан екінші ыдысқа бірқалыпты тамшылап құйылып тұратын. Мұндайда көрсеткіш тілі бар қалтқы жоғары көтеріліп немесе төмен түсіп, уақыттың дәл мезгілін білдірген. Бұл сағат уақытты күндіз де, түнде де көрсете беретін - тек суын еселеп отыруды ұмытпасаң, болғаны. Ал құм сағаты болса, осы заманға дейін пайдаланылып келеді.

Құм сағат

Мұнда құм екі шыны сауыттан олардың тұтасқан тар мойыны арқылы бір-біріне алма-кезек сыздықтап, сусып ағып тұрады.

Механикалық сағаттар

Механикалық сағаттар жөніндегі алғашқы деректі ғалымдар ежелгі византиялық қолжазба нұсқалардан тапты. Бұл кезең 578 жылмен тұспа-тұс келеді.

Алғашқы мехникалық сағаттардың тек бір ғана - сағаттық тілі болған.

1404 жылы Мәскеуде Кремльде тұңғыш мұнара сағаты орнатылады. Көп кешікпей мұнара сағаттары басқа да көптеген қалаларда пайда болды.

Шамамен, мұнан жүз жылдан кейін Еуропада алғашқы қалта сағаттары пайда бола бастады.

Маятникті сағаттар

Голландиялық ғалым Х. Гюйгенс 1657 жылы маятникті сағат ойлап тапты. Маятник (ұзынша салмасы бар ұзын шыбықша) бірқалыпты тербеледі. Яғни, оның әр тербелісі бірдей уақыт аралығында қайталанады. Маятниксіз сағаттар күніне уақыттан 15 минут артта қалып, немесе озып кете беретін. Ал қазіргі маятникті сағаттардың дәл уақыттан ауытқуы бір секундтан аспайды. Маятник сағаттың жүрісін реттеп отырады.

Бұған қоса, сағаттың барлығында да энергия көзі болып табылатын ең қажетті бөлшек болуға тиіс. Ол - салма тас, не болат серіппе, немесе электр батареясы.

Қазіргі заман сағаттары

Соңғы бірнеше жылдарға дейін барлық сағатқа тән маңызды тетіктер - сағаттық, минуттық, секундтық уақыт бірліктерін көрсететін тілдері болып келеді. Ал бүгінгі таңда мұның басқа да түрлері кең тарай бастады, яғни, уақытты көрсететін тілі мен сандық межелері жоқ сағаттар шықты.

Мұның орнына бетіндегі әйнекшелерден сағаттық, минуттық, секундтық, белгілерді санмен, санмен көрсетіп тұратын кішкене сағаттар дүниеге келді. ал, кейбір сағаттар, сонымен бірге, жылдың айы мен күнін, аптаның қай күнін де көрсете алады.

Кварц сағаты

Қол сағаты

Қазіргі заманғы ғылым мен техника сағаттан механикалық маятниктің мүмкіндігі жетпейтін анағұрлым жоғары дәлдікті талап ете бастады. Осыған орай енді кварц сағаты жасалды. Мұнда "маятниктің"қызметін электр тогының әсерімен тербеліске келетін кварц пластинкасы атқарады. Кварц "маятникті" сағаттар отыз жыл ішінде бір секундқа ғана қателесуі мүмкін. Уақытты бұдан да дәлірек көрсететін "маятниктер" іздеу барысында ғылым өте күрделі тербеліс қимылдарын жүзеге асыратын молекулалар мен атомдарға назар аударды. Қазіргі кезде уақытты ең дәл көрсететін де осы атомдық және молекулалық сағаттар.

Электронды сағаттар

Қоңыраулы үстел сағаты
Термометрлі және күнтізбелі заманауи электронды сағаты

Сағат - аса нәзік, өте дәл механизм. Сондықтан да сағат құрастыру арқылы адам баласы дәлдігі жоғары неше түрлі құрал-саймандар мен механизмдер жасауды үйренді.

Дереккөздер

  1. "Қазақ совет энциклопедиясы", 3 том
  2. Водяные, песочные и огненные часы не являются часами в обычном понимании, так как они не показывают текущее время и не предназначены для точного измерения произвольно взятых интервалов времени, строго говоря, они являются таймерами, то есть воспроизводят заданные временные отрезки.