Темірқазық: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
ш →Қазақ әдебиетінде кездесетін Темірқазық тақырыбы: уикилендіру |
ш уикилендіру, емле |
||
| 14-жол: | 14-жол: | ||
== Қазақ әдебиетінде кездесетін Темірқазық тақырыбы == |
== Қазақ әдебиетінде кездесетін Темірқазық тақырыбы == |
||
Темірқазықтың навигациялық жұлдыздар санатына жатуы ғана емес, оның қашанда бір тұстан көрінуі көптеген халықтардың мәдениетінде өзіндік маңызды орынға ие болған. |
Темірқазықтың навигациялық жұлдыздар санатына жатуы ғана емес, оның қашанда бір тұстан көрінуі көптеген халықтардың мәдениетінде өзіндік маңызды орынға ие болған. |
||
[[Сурет:Zirkumpolar ani.gif|thumb|left|200px|[[Темірқазық]] жұлдызы төңірегіндегі қозғалыс]] |
|||
[[Қазақ мифологиясы]]нда [[Жұлдызды аспан және жұлдыздар арқылы бағдар жасаудың негізгі принциптері|Темірқазық пен жетіқарашы]] ертегісі айтылады. Аңыз бойынша Темірқазық Тәңірінің құдіретімен аспанға қағылған ат байлайтын қазық болып, ол дүниенің кіндігі есептеледі. Оған Ақбозат пен Көкбозат арқандаулы тұрады, олар түнімен Темірқазықты айнала оттап жүреді. Негізі Темірқазықты төңіректеп әр түні бір айналып шығатын Жеті қарақшы (Үлкен аю шоқжұлдызы, ондағы жеті жұлдыз Үлкен аю α、β、γ、δ、ε、ζ және η жұлдыздары) және Қара құрт (W әрібіне ұқсайтын, Темірқазықтың бір шетінде Жетіқарақшыға қарсы орналасқан бес жұлдыз) шоқжұлдыздары орналасқан. |
[[Қазақ мифологиясы]]нда [[Жұлдызды аспан және жұлдыздар арқылы бағдар жасаудың негізгі принциптері|Темірқазық пен жетіқарашы]] ертегісі айтылады. Аңыз бойынша Темірқазық Тәңірінің құдіретімен аспанға қағылған ат байлайтын қазық болып, ол дүниенің кіндігі есептеледі. Оған Ақбозат пен Көкбозат арқандаулы тұрады, олар түнімен Темірқазықты айнала оттап жүреді. Негізі Темірқазықты төңіректеп әр түні бір айналып шығатын Жеті қарақшы (Үлкен аю шоқжұлдызы, ондағы жеті жұлдыз Үлкен аю α、β、γ、δ、ε、ζ және η жұлдыздары) және Қара құрт (W әрібіне ұқсайтын, Темірқазықтың бір шетінде Жетіқарақшыға қарсы орналасқан бес жұлдыз) шоқжұлдыздары орналасқан. |
||
16:35, 2015 ж. қаңтардың 22 кезіндегі нұсқа
Темірқазық — Кіші аю шоқжұлдызындағы 2-ші жұлдыздық шамада көрінетін жарық жұлдыз. Ол дүниенің солтүстік полюсіне жақын орналасқан және солтүстік жарты шардан көрінеді. Темірқазық – үш жұлдыз. Оның ең жарығы айнымалы жұлдыз деп есептеледі. Қазіргі темірқазық Кіші аю α жұлдызы.
Әдетте ауырлық күштің әсерінде бір жұлдыздың өз өсінде айналуы кеңістікте өзгеріс туғызса, оны әдетте өстік прецессия (axial precession) деп атайды. Жершарының айналу өсінің өзгеруіне ілесіп оның Темірқазығы да түрліше болған. Шамамен 4800 жылдың алдында, Темірқазық жұлдызы Айдағар α жұлдызы болған. Ежелгі грекияда Темірқазық Кіші аю β жұлдызы болды. 2100 жыл өткенде қазіргі Кіші аю α мен темірқазық бағытының бұрышы ең кішкене болды (27'38"). Яғни, жер үшін қозғалмайтын полюс жұлдызы есептеледі.
31 ғасырдан кейін Цефей γ жұлдызы жер шарының Темірқазығы болады. 14000 жыл шамасында уақыт өткен соң Лира α жұлдызы жер шарының темірқазығы болады.
Темірқазық жұлдызының маңызы
Темірқазық жұлдызы ғарыштық жетектеуіш (аспан денелерін күзету арқылы бағытты ажырату) жолбелгісі есептеледі. Онымен алыс сапарға шығушылар, теңізшілер жақсы таныс болған. Қазақта "Темірқазықты білсең жолыңнан адаспайсың" деген мәтел бар. "Компас" секілді бағыт айыру құралдары болмаған замандарда солтүстік жарты шардың адамдары түнде көбінесе Темірқазыққа қарап барар бағытын тапқан.
Қазақ әдебиетінде кездесетін Темірқазық тақырыбы
Темірқазықтың навигациялық жұлдыздар санатына жатуы ғана емес, оның қашанда бір тұстан көрінуі көптеген халықтардың мәдениетінде өзіндік маңызды орынға ие болған.
Қазақ мифологиясында Темірқазық пен жетіқарашы ертегісі айтылады. Аңыз бойынша Темірқазық Тәңірінің құдіретімен аспанға қағылған ат байлайтын қазық болып, ол дүниенің кіндігі есептеледі. Оған Ақбозат пен Көкбозат арқандаулы тұрады, олар түнімен Темірқазықты айнала оттап жүреді. Негізі Темірқазықты төңіректеп әр түні бір айналып шығатын Жеті қарақшы (Үлкен аю шоқжұлдызы, ондағы жеті жұлдыз Үлкен аю α、β、γ、δ、ε、ζ және η жұлдыздары) және Қара құрт (W әрібіне ұқсайтын, Темірқазықтың бір шетінде Жетіқарақшыға қарсы орналасқан бес жұлдыз) шоқжұлдыздары орналасқан.
Қазақтың жауынгер ақыны Махамбет Өтемісұлы өзінің "Ерлердің ісі бітер ме" деген өлеңінде "Темірқазық жастанбай, қу толағай бастанбай" дейді. Мұндағы Темірқазық жастану, сол жұлдызы самсыған түнде батырлардың далаға түнеуі мағынасын береді. Ондайда адам басы бейне қу толағай секілді қатып қалады дегенді айтса керек.