Шақ: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш Нұрлан Рахымжанов Шақ категориясы бетін Шақ бетіне жылжытты (айдатқыш қалдырмады)
1-жол: 1-жол:
'''Шақ категориясы''' - белгілі бір әрекетті немесе қалыпты көрсететін [[етістік]]тің үш нақты мезгілі: '''осы, өткен''' немесе '''келер''' [[шақ]]ты білдіруі.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007.
'''Шақ категориясы''' - белгілі бір әрекетті немесе қалыпты көрсететін [[етістік]]тің үш нақты мезгілі: '''осы, өткен''' немесе '''келер''' шақты білдіруі.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9</ref>
⚫
* '''[[Абсолютті шақ]]''' - [[сөйлеу]] сәтіне байланысты анықталатын тура мағынасындағы шақ (''Мен оқып жүрмін. Мен оқығанмын. Мен оқимын'').
ISBN 9965-08-235-9</ref>
* '''[[Келер шақ]]''' - [[сөйлеу]] кезінен кейін, алдында болатын іс.
⚫
* '''Абсолютті [[шақ]]''' - [[сөйлеу]] сәтіне байланысты анықталатын тура мағынасындағы [[шақ]] (''Мен оқып жүрмін. Мен оқыганмын. Мен оцимын'').
* '''Келер [[шақ]]''' - [[сөйлеу]] кезінен кейін, алдында болатын іс.
* '''[[Екінші келер шақ]]''' (алдыңғы келер шақ) - [[сөйлеу]] кезі жағынан кейінгі, бірақ басқа құбылыстың немесе мезеттің алдында болатын, іс.
⚫
* '''[[Гипотетикалық келер шақ]]''' - келер шақтағы [[ашық рай]] мағынасындағы шартты бағыныңқы [[сөйлем]] [[баяндауыш]]ы.
* '''Екінші келер [[шақ]]''' (алдыңғы келер шақ) - [[сөйлеу]] кезі жағынан кейінгі, бірақ басқа құбылыстын немесе мезеттің алдында болатын, іс.
⚫
* '''[[Дереу келер шақ]]''' (жақын келер шақ)- тура [[сөйлеу]] кезінен кейін (әдетте '''осы шақ''' формаларында немесе сипаттама құрылыстар арқылы жасалатын) шаққа қатысты іс-қимыл белгісі.
⚫
* '''Гипотетикалық келер [[шақ]]''' - келер шақтағы [[райлар|ашық рай]] мағынасындағы шартты бағыныңқы [[сөйлем]] [[баяндауыш]]ы.
⚫
* '''[[Жай келер шақ]]''' - абсолютті '''келер шақ'''.
⚫
* '''Дереу келер [[шақ]]''' (жақын келер шақ)- тура [[сейлеу]] кезінен кейін (әдетте '''осы шақ''' формаларында немесе сипаттама құрылыстар арқылы жасалатын) шаққа қатысты іс-қимыл белгісі.
* '''Жай келер [[шақ]]''' - абсолютті '''келер шақ'''.
* '''[[Күрделі келер шақ]]''' - салыстырмалы '''келер шақ'''.
⚫
* '''[[Негізгі шақ]]''' - [[синтаксистік бірлік]] ретіндегі берілген [[сөйлем]] еліктегі басқа шақ формасына қарамастан берілген [[етістік]] формасының [[сөйлеу]] сәтіне ғана қатыстылығын білдіретін '''шақ категориясы'''.
⚫
* '''Күрделі келер [[шақ]]''' - салыстырмалы '''келер шақ'''.
⚫
* '''[[Бұрынғы өткен шақ]]''' -
⚫
* '''Негізгі [[шақ]]''' - [[синтаксистік бірлік]] ретіндегі берілген [[сөйлем]] еліктегі басқа [[шақ]] формасына қарамастан берілген [[етістік]] формасының [[сөйлеу]] сәтіне ғана қатыстылығын білдіретін '''шақ категориясы'''.
⚫
*# Бұл мағынасында [[болымсыз етістік]]тің '''өткен шақ''' тұлғасы көп мәртелі мәнде қолданылады (''говаривал, хаживал''). Бұл тұрпатында осы (''хаживаю'') ''мен/немесе'' '''келер шақтың''' (''буду хаживать'') қатыстық тұрпаты жоқ.
⚫
* '''Бұрынғы өткен [[шақ]]''' -
⚫
*#* [[Бұрынғы өткен шақ]] белгісіз [[уақыт]] ішінде ертеде болған, қайталанатын іс-кимылды көрсетеді: ''Здесь барин сиживал один (Пушкин). Я делывал с ними грибные набеги (Некрасов).''
⚫
*# Бұл мағынасында [[етістік|болымсыз етістіктің]] '''өткен шақ''' тұлғасы көп мәртелі мэнде қолданылады (''говаривал, хаживал''). Бұл тұрпатында осы (''хаживаю'') ''мен/немесе'' '''келер шақтың''' (''буду хаживать'') қатыстық тұрпаты жоқ.
⚫
*#* Бұрынғы еткен [[шак]] белгісіз [[уакыт]] ішінде ертеде болған, қайталанатын іс-кимылды көрсетеді: ''Здесь барин сиживал один (Пушкин). Я делывал с ними грибные набеги (Некрасов).''
*#* Бұл тұлға '''бывало''' [[демеулік|демеулігімен]] жиі қосылады: ''Бывало, писывала кровью она в альбомы нежных дев (Пушкин).''
*#* Бұл тұлға '''бывало''' [[демеулік|демеулігімен]] жиі қосылады: ''Бывало, писывала кровью она в альбомы нежных дев (Пушкин).''
*#* [[Демеулік]] болуы бұл тұрпатқа бұрынғы іс-қимылды мұлде жоққа шығару мэнін бермейді: ''Такой маленький лошадки Гаврик еще никогда не видывал (Kamaee).'' Жалпы тұрпат ескірген;
*#* [[Демеулік]] болуы бұл тұрпатқа бұрынғы іс-қимылды мұлде жоққа шығару мэнін бермейді: ''Такой маленький лошадки Гаврик еще никогда не видывал (Kamaee).'' Жалпы тұрпат ескірген;
*# [[Плюсквамперфект]] сиякты.
*# [[Плюсквамперфект]] сияқты.
* '''Инклзивті [[шақ]]''' - [[сөйлеу]] сәтіне қатысы бар [[перфект]] формасының қолданылуы (''Мен оны екі жылдан бері танимын; {{lang-en|I've known him for two years}}'').
* '''[[Инклзивті шақ]]''' - [[сөйлеу]] сәтіне қатысы бар [[перфект]] формасының қолданылуы (''Мен оны екі жылдан бері танимын; {{lang-en|I've known him for two years}}'').
* '''Осы [[шақ]]''' - [[етістік]]тің [[грамматикалық форма]]сы, іс-қимылдың сөйлеп тұрған уақытпен бір мезгілде, әдеттегідей, созылыңқы тұрде болып жатқанын көрсетеді. Мысалы: [[Қазақ тілі]]нде іс-қимылдың нақ осы сәтте, әдеттегідей, сол сияқты созылыңқы мағынасы '''нақ осы шақ''' арқылы, ал іс-қимылдың ұздіксіз, [[күн]] сайын және ұнемі болып тұратын мағынасы '''ауыспалы осы шақ''' арқылы беріледі.
* '''[[Осы шақ]]''' - [[етістік]]тің [[грамматикалық форма]]сы, іс-қимылдың сөйлеп тұрған уақытпен бір мезгілде, әдеттегідей, созылыңқы тұрде болып жатқанын көрсетеді. Мысалы: [[Қазақ тілі]]нде іс-қимылдың нақ осы сәтте, әдеттегідей, сол сияқты созылыңқы мағынасы '''нақ осы шақ''' арқылы, ал іс-қимылдың ұздіксіз, [[күн]] сайын және үнемі болып тұратын мағынасы '''ауыспалы осы шақ''' арқылы беріледі.
* '''Шұғыл осы [[шақ]]''' - '''осы шақтың''' аяқталған тұрпаты сиякты.
* '''[[Шұғыл осы шақ]]''' - '''осы шақтың''' аяқталған тұрпаты сиякты.
* '''Табельді осы [[шақ]]''' - кейде осы шаққа қолданалатын, өткен шақтың мэнінде және әлдебір [[автор]]дың жазбасының үзіндісі ретінде ұсынылатын пікірді жеткізу үшін пайдаланылатын атау.
* '''[[Табельді осы шақ]]''' - кейде осы шаққа қолданалатын, өткен шақтың мәнінде және әлдебір [[автор]]дың жазбасының үзіндісі ретінде ұсынылатын пікірді жеткізу үшін пайдаланылатын атау.
* '''Белгілі [[шақ]]''' - [[Перфект]]пен пара-пар.
* '''[[Белгілі шақ]]''' - [[Перфект]]пен пара-пар.
* '''Қатыстық [[шақ]]''' - іс-қимылдың салдарлығын, яғни іс-әрекеттердің бұрын не келешекте бір бірінен кейін болғандығын білдіретін [[шақ]] формасының қолданылуы.
* '''[[Қатыстық шақ]]''' - іс-қимылдың салдарлығын, яғни іс-әрекеттердің бұрын не келешекте бір-бірінен кейін болғандығын білдіретін шақ формасының қолданылуы.
* '''Өткен [[шақ]]''' - нақты [[грамматикалық мағына]]сы анықталмаған, сөйлеп тұрған сәтке дейін өтіп кеткен іс-қимылды білдіреді.
* '''[[Өткен шақ]]''' - нақты [[грамматикалық мағына]]сы анықталмаған, сөйлеп тұрған сәтке дейін өтіп кеткен іс-қимылды білдіреді.
* '''Алда келер [[шақ]]''' - '''Екінші келер шақпен''' пара-пар.
* '''[[Алда келер шақ]]''' - '''Екінші келер шақпен''' пара-пар.
* '''Ауыспалы [[шақ]]''' - жай ([[талдау]] емес, [[синтетика]]лық) формалармен берілген [[шақ]].
* '''[[Ауыспалы шақ]]''' - жай ([[талдау]] емес, синтетикалық) формалармен берілген шақ.
* '''Өткен [[шақ]]''' ({{lang-la|praeteritum}}) - етістіктен болған іс-эрекет, қи- мылдың өткен кезде, сөйлеп тұрған мерзімнен бұрын біткендігін көрсететін [[етістік]] [[шақ]]қтарының бірі. '''Өткен шақ''' формалары [[синтетика]]лық және [[аналитика]]лық болып келеді. Кейбір тілдерде бір [[етістік]] мэні мен қолданылатын кұралдарымен ерекшеленетін '''Өткен шақ''' бірнеше тұрін жасайды. [[Қазақ тілі]]нде жуықта болған сенімді іс-әрекеттің іске асқаны жедел өткен шақ түрінде беріледі. Қимыл-әрекеттің өте ертеде, бұрын өткенін сөйлеушінің оның қасында болмай, басқа айғаққа сүйеніп оқып, естіп хабарлағандай етіп жеткізуі ежелгі (бұрыңғы) '''өткен шақ''' түрінде болады.
* '''[[Өткен шақ]]''' ({{lang-la|praeteritum}}) - етістіктен болған іс-эрекет, қимылдың өткен кезде, сөйлеп тұрған мерзімнен бұрын біткендігін көрсететін [[етістік шақ]]қтарының бірі. '''Өткен шақ''' формалары синтетикалық және аналитикалық болып келеді. Кейбір тілдерде бір [[етістік]] мәні мен қолданылатын құралдарымен ерекшеленетін '''Өткен шақ''' бірнеше түрін жасайды. [[Қазақ тілі]]нде жуықта болған сенімді іс-әрекеттің іске асқаны жедел өткен шақ түрінде беріледі. Қимыл-әрекеттің өте ертеде, бұрын өткенін сөйлеушінің оның қасында болмай, басқа айғаққа сүйеніп оқып, естіп хабарлағандай етіп жеткізуі ежелгі (бұрынғы) '''өткен шақ''' түрінде болады.
* '''Күрделі [[шақ]]''' - шақтың құрмалас (сараптамалық, [[перифрастика]]лық) формасы.
* '''[[Күрделі шақ]]''' - шақтың құрмалас (сараптамалық, [[перифрастика]]лық) формасы.

==Тағы қараныз:==
==Тағы қараныз:==
* [[Етістік]]
* [[Етістік]]

14:34, 2015 ж. қаңтардың 26 кезіндегі нұсқа

Шақ категориясы - белгілі бір әрекетті немесе қалыпты көрсететін етістіктің үш нақты мезгілі: осы, өткен немесе келер шақты білдіруі.[1]

  • Абсолютті шақ - сөйлеу сәтіне байланысты анықталатын тура мағынасындағы шақ (Мен оқып жүрмін. Мен оқығанмын. Мен оқимын).
  • Келер шақ - сөйлеу кезінен кейін, алдында болатын іс.
  • Екінші келер шақ (алдыңғы келер шақ) - сөйлеу кезі жағынан кейінгі, бірақ басқа құбылыстың немесе мезеттің алдында болатын, іс.
  • Гипотетикалық келер шақ - келер шақтағы ашық рай мағынасындағы шартты бағыныңқы сөйлем баяндауышы.
  • Дереу келер шақ (жақын келер шақ)- тура сөйлеу кезінен кейін (әдетте осы шақ формаларында немесе сипаттама құрылыстар арқылы жасалатын) шаққа қатысты іс-қимыл белгісі.
  • Жай келер шақ - абсолютті келер шақ.
  • Күрделі келер шақ - салыстырмалы келер шақ.
  • Негізгі шақ - синтаксистік бірлік ретіндегі берілген сөйлем еліктегі басқа шақ формасына қарамастан берілген етістік формасының сөйлеу сәтіне ғана қатыстылығын білдіретін шақ категориясы.
  • Бұрынғы өткен шақ -
    1. Бұл мағынасында болымсыз етістіктің өткен шақ тұлғасы көп мәртелі мәнде қолданылады (говаривал, хаживал). Бұл тұрпатында осы (хаживаю) мен/немесе келер шақтың (буду хаживать) қатыстық тұрпаты жоқ.
      • Бұрынғы өткен шақ белгісіз уақыт ішінде ертеде болған, қайталанатын іс-кимылды көрсетеді: Здесь барин сиживал один (Пушкин). Я делывал с ними грибные набеги (Некрасов).
      • Бұл тұлға бывало демеулігімен жиі қосылады: Бывало, писывала кровью она в альбомы нежных дев (Пушкин).
      • Демеулік болуы бұл тұрпатқа бұрынғы іс-қимылды мұлде жоққа шығару мэнін бермейді: Такой маленький лошадки Гаврик еще никогда не видывал (Kamaee). Жалпы тұрпат ескірген;
    2. Плюсквамперфект сияқты.
  • Инклзивті шақ - сөйлеу сәтіне қатысы бар перфект формасының қолданылуы (Мен оны екі жылдан бері танимын; ағылш. I've known him for two years).
  • Осы шақ - етістіктің грамматикалық формасы, іс-қимылдың сөйлеп тұрған уақытпен бір мезгілде, әдеттегідей, созылыңқы тұрде болып жатқанын көрсетеді. Мысалы: Қазақ тілінде іс-қимылдың нақ осы сәтте, әдеттегідей, сол сияқты созылыңқы мағынасы нақ осы шақ арқылы, ал іс-қимылдың ұздіксіз, күн сайын және үнемі болып тұратын мағынасы ауыспалы осы шақ арқылы беріледі.
  • Шұғыл осы шақ - осы шақтың аяқталған тұрпаты сиякты.
  • Табельді осы шақ - кейде осы шаққа қолданалатын, өткен шақтың мәнінде және әлдебір автордың жазбасының үзіндісі ретінде ұсынылатын пікірді жеткізу үшін пайдаланылатын атау.
  • Белгілі шақ - Перфектпен пара-пар.
  • Қатыстық шақ - іс-қимылдың салдарлығын, яғни іс-әрекеттердің бұрын не келешекте бір-бірінен кейін болғандығын білдіретін шақ формасының қолданылуы.
  • Өткен шақ - нақты грамматикалық мағынасы анықталмаған, сөйлеп тұрған сәтке дейін өтіп кеткен іс-қимылды білдіреді.
  • Алда келер шақ - Екінші келер шақпен пара-пар.
  • Ауыспалы шақ - жай (талдау емес, синтетикалық) формалармен берілген шақ.
  • Өткен шақ (лат. praeteritum) - етістіктен болған іс-эрекет, қимылдың өткен кезде, сөйлеп тұрған мерзімнен бұрын біткендігін көрсететін етістік шаққтарының бірі. Өткен шақ формалары синтетикалық және аналитикалық болып келеді. Кейбір тілдерде бір етістік мәні мен қолданылатын құралдарымен ерекшеленетін Өткен шақ бірнеше түрін жасайды. Қазақ тілінде жуықта болған сенімді іс-әрекеттің іске асқаны жедел өткен шақ түрінде беріледі. Қимыл-әрекеттің өте ертеде, бұрын өткенін сөйлеушінің оның қасында болмай, басқа айғаққа сүйеніп оқып, естіп хабарлағандай етіп жеткізуі ежелгі (бұрынғы) өткен шақ түрінде болады.
  • Күрделі шақ - шақтың құрмалас (сараптамалық, перифрастикалық) формасы.

Тағы қараныз:

Дереккөздер

  1. ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9


Мақала бастамасы Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Шақ&oldid=2214892» бетінен алынған