Фонема: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
Жаңа бетте: '''ФОНЕМА''' (грек. phфnma — дыбыс, дауыс) — сөздің мағынасы мен тұлғасын түрлендіре алатын тіл дыбыст...
(Айырмашылық жоқ)

17:11, 2011 ж. маусымның 15 кезіндегі нұсқа

ФОНЕМА (грек. phфnma — дыбыс, дауыс) — сөздің мағынасы мен тұлғасын түрлендіре алатын тіл дыбыстары. Тілдің мағыналық бірліктері болып табылатын морфемаларды құраушы сегментті элементтер ретінде олардың мағынасын, сол арқылы жалпы сөз мағынасын ажыратушы қызмет атқаратын тілдің дыбыстық құрылымының әрі қарай бөлінбейтін ең кішкентай бірлігі. Мыс., ат, ет, от, өт сөздеріндегі тіл ұшы тоғысыңқы, қатаң дауыссыз т дыбысы ат сөзінде езу емеурінімен жуан әуезбен, ет сөзінде езу емеурінімен жіңішке әуезбен, от сөзінде ерін емеурінімен жуан әуезбен, ал өт сөзінде ерін емеурінімен жіңішке әуезбен айтылады. Демек, мұндағы т дыбысы төрт түрлі сипатпен ерекшеленеді. Бұл сөздердің басындағы а, е, о, ө дауысты дыбыстары да төрт түрлі естіліп, төрт түрлі айтылады. Сонымен қатар бұл мысалдардағы дауысты дыбыстар, яғни а, е, о, ө жеке-жеке тілдік фонемалар, ал т, т, т, т дыбыстары жалғыз т фонемасының (санадағы дыбыстың) әр түрлі дыбыстық көріністері болып табылады. Әрбір Фонема өзіндік ерекше белгілерімен басқалардан ажыратылып тұрады. Тіл білімінде оны Фонеманың айырым белгілері деп атайды. Айырым белгілер теориясы бойынша тілдегі Фонемалар бір-бірімен жұптық қарама-қарсылық жүйесін құрайды. Мыс., шаш — сас сөздерінің айырым белгілері ш дауыссызы тіл ұшының күрек тіс қызыл иекке жайылыңқы жуысуы арқылы, ал с дауыссызы тіл ұшы-ның күрек тіс қызыл иекке жиылыңқы жуысуы арқылы жасалады. Фонеманың тағы бір белгісі — оның сөз ағымы кеңістігінде, синтагматикадағы (линейность) біртұтастығы, яғни бөлшектенбеуі. Мыс., от сөзіндегі басқы дауысты дыбыс у көмескі қосар дыбысы мен о басым дыбыстарының тіркесімен айтылады. Оны екі фонеманың тіркесі деуге болмайды, себебі бұлар сөз ағымында бөлшектенбейді. Олардың бөлшектенбейтінін буын жігі өтпейтінімен дәлелдеуге болады. уото сөзін у-от деп екі буынға жіктелмейді, бұл бір буынды сөз болғандықтан, сөздің басында жалаң /о/ фонемасының уо дыбыстық көрінісі берілген деуге саяды. Тілдің фонетика (дыбыстық) жүйесінің бірліктері — фонемаларсыз, басқа таңбалары — морфемалары, сөздері, сөз тіркестері мен сөйлемдері құрала алмайтынын ескерсек, фонеманың таңба түзуші фундаменттік бірлік екені айқындалады. Сонымен Фонема дегеніміз — құрылымдық жағынан бір белгілері басқа фонемаларға ұқсас, ал екіншілері оларды ерекшелеп тұратын уақыт кеңістігінде және сөз ағымы кеңістігінде де әрі қарай бөлшектеуге келмейтін тілдік абстракт бірлік. Тіл білімінде фонеманы дербес түрде фонология саласы зерттейді. Қазақ лингвистикасында Фонема ұғымының алғаш саралануы А.Байтұрсынұлы еңбегінен басталады. Ол қазіргі қазақ тілінде 9 дауысты (а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і), 19 (б, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ш) дауыссыз (тіл дыбыстары) фонема бар деп жіктейді.

==Сілтемелер==

"Қазақ Энциклопедиясы" 9 том