Юань Империясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added

Inline

23:23, 2011 ж. маусымның 15 кезіндегі нұсқа

Юань Империясы, Дай Юань (Ұлы Юань) – 1271 – 1368 жылдар аралығында Қытайда билік құрған көшпелілер мемлекеті. Мемлекеттің негізін қалаған Шыңғысханның немересі Құбылай болды. Шыңғысханның қол астына біріккен түркі-моңғол тайпалары Қытайды жаулап алуды ұлы жихангердің көзі тірісінде бастағанымен бұл жорықтар аяғына дейін жеткізілген жоқ. 13 ғасырдың 50 жылдары Шыңғысхан империясы іс жүзінде бірнеше дербес мемлекеттерге бөлініп кетті. Соның бірін басқарған Құбылай Қытайды әрі қарай жаулап алуға кірісті. Өз мақсатына жету үшін ол 1264 ж. астананы Қарақорымнан Дадуға (Пекинге) көшірді. 1271 ж. Құбылай өз әулетіне қытайша Юань атауын берді. 1279 ж. ол оңт-тегі сун империясын біржолата талқандап, Қытайды жаулап алуды аяқтады. Қытайды толық басып алғаннан кейін ол қытайлық дәстүрді жалғастырып, өзін “Көктің ұлы” деп жариялады. Моңғолдар Қытайда билік ету үшін сол елдің сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі мемлекеттік тәртіптерін сақтауға, биліктің қытайлық түрін қабылдауға мәжбүр болды. Құбылай бүкіл Қытайды 11 провинция, 180 округке бөлді, оларды басқаратын уәкілдерді өзі тағайындады. Халықтың әлеумметтік құрылымы өзгертілді, бірінші орынға – түркі-моңғолдар шығарылды, одан кейінгі орында – шетелдіктер (негізінен мұсылмандар), соңғы орында қытайлықтар тұрды.

Алдыңғы екі топтың артықшылық құқықтары көп болды. Мемлекеттік тілі – моңғол тілі болып жарияланып, қытайларға қару асынуға тыйым салынды. Жоғарғы қызметтерге қытай еместер тағайындалды. Жер иеліктерін, ауылдар мен қалаларды моңғол билеушілері өздеріне туыс ауқатты шонжарларға, оларға қызметке келген шетелдіктерге, буддалық ғибадатханаларға үлестіріп берді. Мемлекеттегі ірі қалаларға Құбылай өз гарнизондарын орналастырып, әскери тәртіп жағдайын енгізді. Арнайы рұқсатсыз ешкімнің еркін жүріп-тұруына, саудамен айналысуына, басқа жаққа қоныс аударуына құқы болмады. Ерекше бақылауға алынған қытай саудагерлері тауарларын ел ішінде еркін алып жүре алмайтын және сыртқа да көп шығара алмайтын. Оның есесіне мұсылман саудагерлерге және еуропалықтарға Қытайға кіруге еркін жол ашылды.

Қытайларға мүлдем сенбеген Құбылай өзінің орасан зор мемлекетін басқару үшін билікке шетелдіктерді көптеп тартты. Мысалы, Орталық азиялық саудагер Ахмед қаржы саласын басқарса, әскери саланы сириялық Насир ад-Дин өз қолында ұстады, италиялық Марко Поло губернатор болып тағайындалды. Дегенмен Құбылай өзінің ең басты тіректері ретінде түркі-моңғол ақсүйектеріне арқа сүйеді. Сарай маңында және ірі-ірі провинциялардың ішінде басты рөлді көшпелілер атқарды. Әсіресе, жалайыр, керей, қоңырат, арғын, найман, қыпшақ, т.б. тайпалардан шыққан саяси қайраткерлер, қолбасшылар, дипломаттар көп болды. Олар Юань Империясындағы саяси, әскери және экономикалық билікті өз қолдарында ұстады. Құбылай қытай жазуына өзгеріс енгізуге тырысып, 1281 ж. даосизм ілімін насихаттайтын кітаптарды өртеуге бұйрық берді. Биліктен қуылған қытайлық билік өкілдері жиі-жиі моңғолдарға қарсы құпия бүліктер ұйымдастырып отырды. 1282 ж. астанада болған осындай кезекті көтерілістен кейін шетелдіктер елден қаша бастады. Осыған байланысты Құбылай қайтыс болған соң оның мұрагерлері сарайға қытайлық әкімдерді қызметке алуға мәжбүр болды. Юань Империясы 1274 және 1281 ж. Жапонияны бағындыру үшін әскери-теңіз экспедициясын жасақтады. Бірақ олардың кемелері күшті теңіз дауылдарына шыдамай, жапон аралдарына жете алмады. Осыдан кейін империяның назары оңтүстікке ауды. Құбылай 13 ғасырдың 50 жылдарында-ақ Вьетнамға дейін жеткенімен, жергілікті халықтың қатты қарсылығына тап болды. 1280 – 90 ж. Вьетнам мен Бирмаға жасалған жорықтар сәтсіздікке ұшырап, ол жерлерде моңғол басқыншыларына қарсы жаппай партизандық соғыс басталды. Оңтүстіктегі порттарды басып алуға аттандырған қытай флоты Қызыл өзенінің айрығында суға батырылды.

Бірте-бірте империяның әскери күш-қуаты сарқылды. Осыған байланысты билеушілер басқыншылық саясаттан бас тартып, өз шекараларын қорғауға кірісті. Көп ұзамай қоршаған ортаға байланысты биліктегі моңғол ақсүйектері де қытайлана бастады. Құбылайдың орнына келген Темірден (Тэмур) (1295 – 1307) кейін билік үшін үміткерлердің кескілескен күресі басталды. Соның нәтижесінде 1308 – 1332 ж. арасында 8 император алмасты. Тоғон Тэмир (Тұқа-Темір) (1333 – 68) билік еткен кезде Қытайда моңғолдарға қарсы халық көтерілісі (“Қызыл әскерлер” көтерілісі – 1351 – 68 ж.) басталды. Көтерілісшілер моңғолдардың негізгі күштеріне қарсы аттанып, 1368 ж. Юань Империясынің астанасы болған Даду (Пекин) қаласын басып алды. Юань Империясынің соңғы императоры өзінің қалған әскерімен, туыстарымен Моңғолияға қашып кетті. Сөйтіп қытайхалқының көп жылдық күресінің нәтижесінде жергілікті Мин әулетінің негізі қаланды.

^[1] ^[2] ^[3] ^[4]

Пайдаланылған әдебиеттер:

↑ Қазақ энциклопедиясы, 10 - том
↑ Татаро - монголы в Азии и Европе, М., 1977;
↑ История Китая, М., 1998;
↑ Алдабек Н.Ә., Орта ғасырлардағы Қытай тарихы, А., 2004.

Үлгі:Link FA Үлгі:Link GA

Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] Қазақ энциклопедиясы, 10 - том

[2] Татаро - монголы в Азии и Европе, М., 1977;

[3] История Китая, М., 1998;

[4] Алдабек Н.Ә., Орта ғасырлардағы Қытай тарихы, А., 2004.

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ 2-жол: / 2-жол: @@
 '''Юань Империясы''', Дай Юань (Ұлы Юань) – 1271 – 1368 жылдар аралығында [[Қытай]]да билік құрған көшпелілер мемлекеті. [[Мемлекет]]тің негізін қалаған [[Шыңғысхан]]ның немересі [[Құбылай]] болды. [[Шыңғысхан]]ның қол астына біріккен түркі-моңғол тайпалары [[Қытай]]ды жаулап алуды ұлы жихангердің көзі тірісінде бастағанымен бұл жорықтар аяғына дейін жеткізілген жоқ. 13 ғасырдың 50 жылдары [[Шыңғысхан]] империясы іс жүзінде бірнеше дербес мемлекеттерге бөлініп кетті. Соның бірін басқарған [[Құбылай]] [[Қытай]]ды әрі қарай жаулап алуға кірісті. Өз мақсатына жету үшін ол 1264 ж. астананы [[Қарақорым]]нан Дадуға (Пекинге) көшірді. 1271 ж. [[Құбылай]] өз әулетіне қытайша [[Юань]] атауын берді. 1279 ж. ол оңт-тегі сун империясын біржолата талқандап, [[Қытай]]ды жаулап алуды аяқтады. [[Қытай]]ды толық басып алғаннан кейін ол қытайлық дәстүрді жалғастырып, өзін “Көктің ұлы” деп жариялады. Моңғолдар [[Қытай]]да билік ету үшін сол елдің сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі мемлекеттік тәртіптерін сақтауға, биліктің қытайлық түрін қабылдауға мәжбүр болды. [[Құбылай]] бүкіл [[Қытай]]ды 11 провинция, 180 [[округ]]ке бөлді, оларды басқаратын уәкілдерді өзі тағайындады. Халықтың әлеумметтік құрылымы өзгертілді, бірінші орынға – түркі-моңғолдар шығарылды, одан кейінгі орында – шетелдіктер (негізінен [[мұсылман]]дар), соңғы орында [[қытай]]лықтар тұрды.
 [[Сурет:Yuen Dynasty 1294.png|thumb|right| Юань Империясының аумағы]]
-Алдыңғы екі топтың артықшылық құқықтары көп болды. [[Мемлекет]]тік тілі – моңғол тілі болып жарияланып, [[қытай]]ларға қару асынуға тыйым салынды. Жоғарғы қызметтерге [[қытай]] еместер тағайындалды. Жер иеліктерін, [[ауыл]]дар мен [[қала]]ларды моңғол билеушілері өздеріне туыс ауқатты шонжарларға, оларға қызметке келген шетелдіктерге, [[будда]]лық ғибадатханаларға үлестіріп берді. Мемлекеттегі ірі қалаларға [[Құбылай]] өз гарнизондарын орналастырып, [[әскер]]и тәртіп жағдайын енгізді. Арнайы рұқсатсыз ешкімнің еркін жүріп-тұруына, саудамен айналысуына, басқа жаққа қоныс аударуына құқы болмады. Ерекше бақылауға алынған қытай саудагерлері тауарларын ел ішінде еркін алып жүре алмайтын және сыртқа да көп шығара алмайтын. Оның есесіне мұсылман саудагерлерге және еуропалықтарға [[Қытай]]ға кіруге еркін жол ашылды. [[Қытай]]ларға мүлдем сенбеген [[Құбылай]] өзінің орасан зор мемлекетін басқару үшін билікке шетелдіктерді көптеп тартты. Мысалы, Орталық азиялық саудагер Ахмед қаржы саласын басқарса, [[әскер]]и саланы сириялық Насир ад-Дин өз қолында ұстады, италиялық [[Марко Поло]] губернатор болып тағайындалды. Дегенмен [[Құбылай]] өзінің ең басты тіректері ретінде түркі-моңғол [[ақсүйек]]теріне арқа сүйеді. Сарай маңында және ірі-ірі провинциялардың ішінде басты рөлді көшпелілер атқарды. Әсіресе, [[жалайыр]], [[керей]], [[қоңырат]], [[арғын]], [[найман]], [[қыпшақ]], т.б. тайпалардан шыққан саяси қайраткерлер, қолбасшылар, дипломаттар көп болды. Олар Юань Империясындағы саяси, әскери және экономикалық билікті өз қолдарында ұстады. [[Құбылай]] [[қытай]] жазуына өзгеріс енгізуге тырысып, 1281 ж. даосизм ілімін насихаттайтын кітаптарды өртеуге бұйрық берді. Биліктен қуылған [[қытай]]лық билік өкілдері жиі-жиі моңғолдарға қарсы құпия бүліктер ұйымдастырып отырды. 1282 ж. астанада болған осындай кезекті көтерілістен кейін шетелдіктер елден қаша бастады. Осыған байланысты [[Құбылай]] қайтыс болған соң оның мұрагерлері сарайға [[қытай]]лық әкімдерді қызметке алуға мәжбүр болды. Юань Империясы 1274 және 1281 ж. [[Жапония]]ны бағындыру үшін әскери-теңіз экспедициясын жасақтады. Бірақ олардың [[кеме]]лері күшті теңіз дауылдарына шыдамай, жапон аралдарына жете алмады. Осыдан кейін империяның назары оңтүстікке ауды. [[Құбылай]] 13 ғасырдың 50 жылдарында-ақ [[Вьетнам]]ға дейін жеткенімен, жергілікті халықтың қатты қарсылығына тап болды. 1280 – 90 ж. [[Вьетнам]] мен [[Бирма]]ға жасалған жорықтар сәтсіздікке ұшырап, ол жерлерде моңғол басқыншыларына қарсы жаппай партизандық соғыс басталды. Оңтүстіктегі порттарды басып алуға аттандырған қытай флоты Қызыл өзенінің айрығында суға батырылды. Бірте-бірте империяның әскери күш-қуаты сарқылды. Осыған байланысты билеушілер басқыншылық саясаттан бас тартып, өз шекараларын қорғауға кірісті. Көп ұзамай қоршаған ортаға байланысты биліктегі моңғол ақсүйектері де [[қытай]]лана бастады. [[Құбылай]]дың орнына келген [[Темір]]ден (Тэмур) (1295 – 1307) кейін билік үшін үміткерлердің кескілескен күресі басталды. Соның нәтижесінде 1308 – 1332 ж. арасында 8 император алмасты. Тоғон Тэмир (Тұқа-Темір) (1333 – 68) билік еткен кезде [[Қытай]]да моңғолдарға қарсы халық көтерілісі (“Қызыл әскерлер” көтерілісі – 1351 – 68 ж.) басталды. Көтерілісшілер моңғолдардың негізгі күштеріне қарсы аттанып, 1368 ж. Юань Империясынің астанасы болған Даду (Пекин) қаласын басып алды. Юань Империясынің соңғы императоры өзінің қалған [[әскер]]імен, туыстарымен [[Моңғолия]]ға қашып кетті. Сөйтіп [[қытай]]халқының көп жылдық күресінің нәтижесінде жергілікті Мин әулетінің негізі қаланды.
+Алдыңғы екі топтың артықшылық құқықтары көп болды. [[Мемлекет]]тік тілі – моңғол тілі болып жарияланып, [[қытай]]ларға қару асынуға тыйым салынды. Жоғарғы қызметтерге [[қытай]] еместер тағайындалды. Жер иеліктерін, [[ауыл]]дар мен [[қала]]ларды моңғол билеушілері өздеріне туыс ауқатты шонжарларға, оларға қызметке келген шетелдіктерге, [[будда]]лық ғибадатханаларға үлестіріп берді. Мемлекеттегі ірі қалаларға [[Құбылай]] өз гарнизондарын орналастырып, [[әскер]]и тәртіп жағдайын енгізді. Арнайы рұқсатсыз ешкімнің еркін жүріп-тұруына, саудамен айналысуына, басқа жаққа қоныс аударуына құқы болмады. Ерекше бақылауға алынған қытай саудагерлері тауарларын ел ішінде еркін алып жүре алмайтын және сыртқа да көп шығара алмайтын. Оның есесіне мұсылман саудагерлерге және еуропалықтарға [[Қытай]]ға кіруге еркін жол ашылды.
+<br/>
+[[Қытай]]ларға мүлдем сенбеген [[Құбылай]] өзінің орасан зор мемлекетін басқару үшін билікке шетелдіктерді көптеп тартты. Мысалы, Орталық азиялық саудагер Ахмед қаржы саласын басқарса, [[әскер]]и саланы сириялық Насир ад-Дин өз қолында ұстады, италиялық [[Марко Поло]] губернатор болып тағайындалды. Дегенмен [[Құбылай]] өзінің ең басты тіректері ретінде түркі-моңғол [[ақсүйек]]теріне арқа сүйеді. Сарай маңында және ірі-ірі провинциялардың ішінде басты рөлді көшпелілер атқарды. Әсіресе, [[жалайыр]], [[керей]], [[қоңырат]], [[арғын]], [[найман]], [[қыпшақ]], т.б. тайпалардан шыққан саяси қайраткерлер, қолбасшылар, дипломаттар көп болды. Олар Юань Империясындағы саяси, әскери және экономикалық билікті өз қолдарында ұстады. [[Құбылай]] [[қытай]] жазуына өзгеріс енгізуге тырысып, 1281 ж. даосизм ілімін насихаттайтын кітаптарды өртеуге бұйрық берді. Биліктен қуылған [[қытай]]лық билік өкілдері жиі-жиі моңғолдарға қарсы құпия бүліктер ұйымдастырып отырды. 1282 ж. астанада болған осындай кезекті көтерілістен кейін шетелдіктер елден қаша бастады. Осыған байланысты [[Құбылай]] қайтыс болған соң оның мұрагерлері сарайға [[қытай]]лық әкімдерді қызметке алуға мәжбүр болды. Юань Империясы 1274 және 1281 ж. [[Жапония]]ны бағындыру үшін әскери-теңіз экспедициясын жасақтады. Бірақ олардың [[кеме]]лері күшті теңіз дауылдарына шыдамай, жапон аралдарына жете алмады. Осыдан кейін империяның назары оңтүстікке ауды. [[Құбылай]] 13 ғасырдың 50 жылдарында-ақ [[Вьетнам]]ға дейін жеткенімен, жергілікті халықтың қатты қарсылығына тап болды. 1280 – 90 ж. [[Вьетнам]] мен [[Бирма]]ға жасалған жорықтар сәтсіздікке ұшырап, ол жерлерде моңғол басқыншыларына қарсы жаппай партизандық соғыс басталды. Оңтүстіктегі порттарды басып алуға аттандырған қытай флоты Қызыл өзенінің айрығында суға батырылды.
+<br/>
+Бірте-бірте империяның әскери күш-қуаты сарқылды. Осыған байланысты билеушілер басқыншылық саясаттан бас тартып, өз шекараларын қорғауға кірісті. Көп ұзамай қоршаған ортаға байланысты биліктегі моңғол ақсүйектері де [[қытай]]лана бастады. [[Құбылай]]дың орнына келген [[Темір]]ден (Тэмур) (1295 – 1307) кейін билік үшін үміткерлердің кескілескен күресі басталды. Соның нәтижесінде 1308 – 1332 ж. арасында 8 император алмасты. Тоғон Тэмир (Тұқа-Темір) (1333 – 68) билік еткен кезде [[Қытай]]да моңғолдарға қарсы халық көтерілісі (“Қызыл әскерлер” көтерілісі – 1351 – 68 ж.) басталды. Көтерілісшілер моңғолдардың негізгі күштеріне қарсы аттанып, 1368 ж. Юань Империясынің астанасы болған Даду (Пекин) қаласын басып алды. Юань Империясынің соңғы императоры өзінің қалған [[әскер]]імен, туыстарымен [[Моңғолия]]ға қашып кетті. Сөйтіп [[қытай]]халқының көп жылдық күресінің нәтижесінде жергілікті Мин әулетінің негізі қаланды.
 <ref> Қазақ энциклопедиясы, 10 - том </ref>
 <ref>Татаро - монголы в Азии и Европе, М., 1977;  </ref>
@@ 50-жол: / 57-жол: @@
 [[pt:Dinastia Yuan]]
 [[ro:Dinastia Yuan]]
+[[ru:Династия Юань]]
 [[sh:Dinastija Yuan]]
 [[simple:Yuan Dynasty]]

Юань Империясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

23:23, 2011 ж. маусымның 15 кезіндегі нұсқа

Пайдаланылған әдебиеттер:

Навигация мәзірі

Іздеу