Естемі қаған

Істемі, Истеми, Иштеми, Естеми (қытай жазбаларында Ши-де-ми, грек жазбаларында Стемвис, Менандр жазбасында Дизавул) (т. ж. б. – 576) – Түрік қағандығының қолбасшысы, Бумын қағанның інісі. Көне түрік жазбаларында І. ағасы Бумынмен бірге түркілердің арғы аталарының бірі және олардың тайпалық одақтарының негізін қалаушы ретінде аталады. Ежелгі түркі сына жазуы ескерткіштерінің авторлары Тоныкөк пен Иоллығ тегін І-нің ақылды, жаужүрек болғанын әрі соғыс өнерін жетік білгенін, соның нәтижесінде көп жыл билік құрғанын баса айтады. І. 10 түмен әскерге қолбасшы болып, баїадүр лауазымын алған. 552 – 53 ж. ху елін (соғдыларды), Алтайдың солт-ндегі тайпаларды бағындырған. 554 – 55 ж. жужандарға жорық жасап, оларды Арал т-нен әрі қуып, аз уақыт ішінде Қытайдан Әмударияға дейінгі, Ташкенттен Сырдарияға дейінгі аралықты жаулап алған. 558 ж. Еділдің жағасына, Орал тауына дейін жетті. Дегенмен, Орт. Азияның ішкі аумақтарына қарай жасаған жорықтарында ақ ғұндардан қатты қарсылық көріп, бұл бағытты уақытша тоқтатады. Ақ ғұндарға қарсы саяси одақ құру үшін І. Иран шахы Хұсрау І Ануширванмен келісімге келіп, Мұқан қаған Қытай императоры Ювин-Таймен құдандалы болады. Нәтижесінде 563 – 67 ж. ақ ғұндар мемлекеті талқандалды. І. түріктердің батыстағы он ірі тайпа бірлестігін біріктіргені үшін “Он оқ будун қағаны” атанды, бірақ ресми түрде қаған сайланбаған. Өзара келісім болғанымен Түрік қағандығының Жібек жолының керуен бағыттарына бақылау орнатуы Иран шахына ұнамады. Сондықтан І. Орта Азиядағы өзінің саяси билігін біржолата нығайту үшін, Византияға Маниах бастаған елшілік жіберді. Бірақ бұл елшілік те, одан кейінгі екінші елшілік те Иран шахының тарапынан сәтсіздікке ұшырады. Бұдан кейін І. Иранмен арадағы одақты жойып, Византиямен қарым-қатынасты күшейту үшін Маниах бастаған елшілікті Кавказ арқылы Константинопольге аттандырды. Нәтижесінде екі ел арасында сауда келісімі мен Иранға қарсы әскери одақ құрылды. Византия императоры Юстин ІІ І-ге Земарх бастаған өз елшілігін жіберді. Осыдан кейін І. Иран шахына шабуыл жасап, Журжан қ-н басып алды. Көп ұзамай Соғдиана І-нің қолына өтті. Алайда Византия императорының аварлармен келісімге келгенін естіген І. ұлы Түріксанфпен бірге 571 – 76 ж. Солт. Кавказ бен Қырымға жорық жасады. Осы жорықтың аяғына қарай І. қайтыс болып, орнына баласы Данже таққа отырып, өзін Дарту қаған деп атады.

Пайдаланылған cілтемелер

Әдеб.: Қазақтың көне тарихы, А., 1993; Гумилев Л.Н., Көне түріктер, А., 1994; Қазақстан тарихы, 1-т., А., 1996. З. Қинаятұлы