Шотландия тәуелсіздігі үшін соғыс: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
48-жол: 48-жол:


=== Роберт I Брюстің билік еткен уақыттағы соғыс кезеңі: 1306—1328 жылдары ===
=== Роберт I Брюстің билік еткен уақыттағы соғыс кезеңі: 1306—1328 жылдары ===
1306 жылы 10 ақпанда шотландық таққа қалған екі үміткер [[Роберт I (Шотландия королі)|Роберт Брюс]] пен Джон Комин арасындағы кездесуде, Брюс Коминмен жанжалдасып, оны Дамфристегі Грейфрайерз-Киркте өлтірді. Осы сәттен бастап шотланд көтерілісі қайта басталды.


Комин екеуінің арасындағы келісімді бұзып, Брюстың Шотландияның патшасы болуы туралы жоспарларды Эдуард I-ге хабарлаған секілді. Келісім бойынша екі үміткердің бірі Шотландия тағына деген талаптарынан бас тартады, бірақ басқадан жер мен барлық қолдауды алатын еді. Комин, бәлкім, жерді де, тақты да қалай алуға болатынын ойлап, Брюсты ағылшындарға бермекші болды. Коминның Эдуардқа жолдаған елшісі Брюс және оның жақтастарымен ұсталып, Коминның барлығына қатысы түсінікті болды. Содан кейін Брюс шотландық ақсүйектерді айналасына жинап, Дамфристегі өлтірушіліктен кейін жеті аптадан аз уақыт өткен соң, 25 наурызда 1306 жылы Сконда Шотландия королі болып тағайындалды. Сондан соң Роберт I патшалықты босату үшін жаңа жорықтар бастады.
[[Сурет:Bannockburn Monument plaque - geograph.org.uk - 1538086.jpg|thumb|right|250px|Бэннокберннің естелік тақтасы]]


Алайда, көп ұзамай Роберт Метвен мен Дэрлае түбіндегі шайқастарда ағылшындардан жеңіліске ұшырап, Шотландияның негізгі бөлігінен қылмыскер ретінде қуылды. Кейіннен Роберт Брюс 1307 жылы жоқтан пайда болды. Шотландықтар оған ағылып келіп, ол шайқастарда ағылшындарды жеңді. Оның әскері өсе берді және [[1307 жыл|1307 жылы]] шілде айында Эдуард I-нің қайтыс болуын қоса алғанда, жеңістерге қол жетті. [[1314 жыл|1314 жылы]] [[Бэннокбёрн түбіндегі шайқас|Бэннокберн түбіндегі шайқас]] өте маңызды шотландық жеңіс болды.

[[1320 жыл|1320 жылы]] Шотландияның Англиядан тәуелсіздігін растайтын [[Арброт декларациясы]] шотландық ақсүйектер тобымен Папаға жіберілді. Екі ұқсас декларация дінбасылар мен Роберт I-ге жіберілді. [[1327 жыл|1327 жылы]] Англия патшасы [[Эдуард II]] тақтан тайдырылып, өлтірілді. Роберт I Брюстің Англияның солтүстігіне шабуылы 1328 жылы 1 мамырда Шотландияның тәуелсіздігін, онымен қоса Роберт Брюсті королі ретінде мойындау туралы [[Нортгемптондық келісімсөз|Нортгемптондық келісімсөзіне]] қол қоюға Англияның жаңа королі [[Эдуард III|Эдуард III-ні]] мәжбүр еткізді. Бейбітшілікті әрі қарай нығайту үшін, Роберт I-нің ұлы мен мұрагері [[Дәуіт II (Шотландия королі)|Дәуітті]] Эдуард III-нің қарындасы Джоаннға үйлендірді.

== Тәуелсіздік үшін екінші соғыс (1332—1357) ==





23:33, 2018 ж. тамыздың 23 кезіндегі нұсқа

Шотландия тәуелсіздігі үшін соғыс - Шотландия мен Англия тәуелсіз патшалықтары арасындағы XIII ғасырдың аяғынан бастап XIV ғасырдың ортасына дейін орын алған екі әскери қақтығыстар.

Бірінші соғыс (1296-1328 жж.) 1296 жылы ағылшындардың Шотландияға басып кіруімен басталып, 1328 жылы Нортгемптондық келісімсөзге қол қоюмен аяқталды. Екінші соғыс (1332-1357) - 1332 жылы шотланд тағына талапкер Эдуард Баллиоль мен «мұрадан айырылған» партиясының елге басып кіруін ағылшындар қолдау көрсетуімен басталып, 1357 жылы Бервик бейбіт келіссөздерінің қол қоюымен аяқталды.

Соғыс Шотландиядағы ұлы ұлттық дағдарыстың бөлігі және олардың кезеңі ел тарихында анықталған сәттердің бірі болды. Екі соғыстың нәтижесінде Шотландия тәуелсіз мемлекет мәртебесін сақтап қалды. Әскери тұрғыдан алғанда, содан кейін ағылшындық ұзын садақ ортағасырлық соғыстың негізгі қаруы болды.

Тәуелсіздік үшін алғашқы соғыс (1296-1328)

Алғышарты

Эдуард I мен Уэльс ханзадасы, Эдуард

1286 жылы Шотландия патшасы Александр III қайтыс болған соң, «Норвег қызы» деп аталған үш жасар немересі Маргаретаны тақ мұрагері ретінде қалдырды. 1290 жылы «Шотландия сақшылары» Маргарета мен Англия королі Эдуард I-нің ұлы Эдуард Карнарвонның некелеріне келісім беретін Биргам шартына қол қойды. Бұл неке Англия мен Шотландия арасындағы одақты құрмады, себебі шотландықтар, бұл шарт Шотландия Англиядан бөлек, құқықтары, заңдары, еркіндігі мен әдет-ғұрыптары барлық уақытқа мызғымас және тұрақтанғаны туралы дәлелдейді деп сендірді.

Сол уақытта, 1290 жылы 26 қыркүйекте Маргарет өзінің жаңа патшалығына сапарында Оркней аралдарына келген соң көп ұзамай дүние салды. Ол қайтыс болғаннан кейін, таққа 13 үміткер болды. Шотландия тағы үшін күрестегі екі негізгі бәсекелес - Роберт Брюс, болашақ патша Роберт I Брюстың атасы мен Галлоуэй лорды, Джон Баллиол. Брюс пен Баллиол әулеттері арасындағы «Шотландия сақшылары» азаматтық соғысынан қорқып, Англия королі Эдуард I-ге хат жолдады. Онда олар солтүстікке келіп, соғысқа жол бермеу үшін үміткерлер арасындағы дауда төреші болуын өтінді.

1291 жылы Эдуард I Норэмде «Сақшылармен» кездесуге келісті. Үдерістің басталуына дейін Англия королі оны Шотландия лорд-парамаунты деп мойындауын талап етті. Кездесу барысында шотландықтарды өзінің шарттарын қабылдауға мәжбүрлеген Эдуард I-нің әскері шекарада жауынгерлік әзірлікте тұрды. Ол үміткерлерге шарттарын қабылдау үшін үш апта мерзім берді. Патша болмауы, дайындалған әскерсіз және ағылшындардың Шотландияға шабуыл жасауға әзір болғандықтан, ешқандай таңдау болған жоқ. Тақ үміткерлері Эдуард I-ні лордом-парамаунт екендігін мойындап, оны төреші ретінде қабылдады. Олардың шешімі, көбісінде Англияда ірі жер иелігі болғандықтан, олар ағылшын патшасына қарсы шыға алмады. Алайда, үміткерлер арасында мұндай талапқа жол берілмейтін епископ Уишарт сияқты шіркеу қызметкерлері болды.

11 маусымда Шотландия лорд-парамаунты ретінде әрекет етіп отырған Эдуард I шотландық патшалық сарайлардың әрқайсысына өзінің әскеріне уақытша берілуін және барлық шотланд мемлекеттік қызметкерлер онымен қайта тағайындалу үшін жұмыстан босатылуы керек деп бұйырды. Екі күннен кейін, Апселлингтонда, «Шотландия сақшылары» мен ең беделді шотланд ақсүйектері Эдуард I-ге лорд-парамаунт ретінде ант беруге жиналды. Барлық шотландықтар, 1291 жылы 27 шілдеден кейін, Эдуард I-ге жеке немесе арнайы орталықтар арқылы салық төлеу керек болды.

1291 жылдың мамыр айынан бері Берик қаласында он үш кездесулер өткізілді. Онда тақ үміткерлері Эдуард I-ні олардың алауыздықтарын шешуге шақырды және бұл кезең «Ұлы дау» деген атаумен белгілі. Үміткерлердің көпшілігінің өтініштері қабылданбады, ақырында олардың арасынан Брюс, Баллиоль, Флорис V және Абергавенниден келген Джон Де Гастингс (2-ші Гастингс бароны) қалды, себебі олар Дәуіт I-ден тарайтындығын дәлелдей алды.

3 тамызда Эдуард I Брюс пен Баллиолдан әрқайсысынан қырық төреші таңдауды сұрады, ал сол уақытта ол дауды шешу үшін жиырма төртін таңдады. 12 тамызда Англия патшасы үміткерлердің құқықтары немесе Шотландияда үстемдік ету құқығына байланысты барлық құжаттарды жинауды талап ететін жарлыққа қол қойды. 1292 жылғы 17 қараша, ал 30 қарашада төрешілердің көпшілігі Джон Баллиолды патша жариялап, Скондағы аббаттықта тәж кигізу жорасы өтті. 26 желтоқсанда Ньюкасл-апон-Тайн қаласында, Иоанн I, Шотландия Эдуард I-ге салық төлейді деп ант берді. Эдуард I болса, Шотландияны вассалды патшалық деп санайтындығын тез арада жанамалап айтып аңғартты. Брюс фракциясының мүшелері қолдайтын Баллиол, оған қарсы тұруға тырысты, ал шотландықтар ағылшын королінің бұл талаптарына ашуланды. 1294 жылы Эдуард I Иоанн I-ні шақырып, осы жылдың 1 қыркүйекке дейін Францияға басып үшін шотланд әскерлері және азық-түлікпен қамтамасыз етуін бұйырды.

Шотландияға оралған соң, Иоанн I Кеңеспен кездесу өткізіп, бірнеше күн бойы қызу пікірталастардан кейін, Эдуард I-ге қарсы шығу туралы жоспар құрды. Бірнеше аптадан кейін шотланд парламенті шұғыл түрде жиналды және он екі әскери кеңес мүшелері (төрт эрл, барон және епископ) Иоанн I-ге кеңесшілері болу үшін таңдалды.

Елшілер ағылшындардың жоспарын жеткізу үшін бірден Франция королі Филипп IV-ге жіберілді. Олар сондай-ақ ағылшындар Францияға басып кірген жағдайда шотландықтар Англияға басып кіреді, ал француздар Шотландияны қолдауы туралы келісім жасасты. Келісім Иоанн I-нің ұлы Эдуард Баллиол бен Филипп IV-нің жиені Жанна де Валуа арасындағы неке уәдесімен бекітілді. Норвегия королі Эрик II патшамен тағы бір шарт жасалды, оған сәйкес Франция мен Англия арасындағы әскери әрекеттер болып жатқанда ол төрт ай ішінде 50 000 гроут сомасына сәйкес 100 кеме жеткізілуін қамтамасыз етуі керек болды. Норвегия бұл бағытта ешқашан белсенді болмады, ал кейінірек ескі одақ деп аталған франко-шотландық одақ 1560 жылға дейін ұзартылды.

1295 жылға дейін кешіктірмей Эдуард I франко-шотландық келіссөздер туралы естіді. Қазанның басында ол өзін ықтимал шабуылдан қорғау үшін солтүстік шекарасын нығайта бастады. Бұл кезде Роберт Брюс, болашақ патша Роберт I Брюстің әкесі, 6-шы Аннандэйл лордын, Англия королі Карлайл бекінісінің билеушісі етіп тағайындады. Эдуард I Иоанн I-ге Бервик, Джедбург пен Роксбургтағы қамалдар мен бекіністерді өзінің бақылауына беруін бұйырды. Желтоқсан айында Эдуард I-нің Ньюкаслдегі 200-ден астам жалға алушылар жасағының құрамына шақырылды, ал 1296 жылы ақпан-наурыз айларында солтүстікке барып, құрлық әскеріне қосылды.

Ағылшын-шотланд шекарасында ағылшын әскерінің маневрі байқалмай қалмады. Жауап ретінде, Иоанн I 11 наурызда Каддонлиге қару-жарақ ұстай алатын барлық шотландықтарды шақырды. Шотландық ақсүйектердің бір бөлігі шақыруды елемеуді таңдады, оның ішінде Карриктегі иелігі Иоанн I-мен басып алынып, «Қызыл» Джон Коминге берілген Роберт Брюсте болды.

Соғыстың бастапқы кезеңі: 1296—1306 жылдары

Тақтан тайдырылған Иоаннға

Тәуелсіздік үшін алғашқы шотланд соғысы шартты түрде төрт кезеңге бөлінеді: бірінші, ағылшын шапқыншылығы және 1296 жылғы жетістігі; 1297 жылдан бастап 1304 ақпан айында Джон Коминнің жалпы шотландық үйлестіруге дейінгі Уильям Уоллес, Эндрю Де Морей және басқа да шотландық «сақшылар» басқарған жорық; Роберт Брюстің Джон Коминді 1306 жылы Дамфрисде өлтіргеннен кейін жүргізген жаңа жорық және 1314 жылы Бэннокберн түбіндегі шайқас; Шотландия, Ирландия және Англияның солтүстігіндегі 1314 жылдан бастап 1328 жылы Эдинбург-нортгемптондық шартына дейінгі Шотландия дипломатиялық бастамалары мен әскери жорықтарының соңғы кезеңі.

Соғыс шынымен Эдуард I-нің Бервикке шабуылынан кейін басталды, содан кейін 27 сәуірде Данбар түбіндегі шайқаста шотландықтар жеңіліске ұшырайды. Король Иоанн I Баллиоль шілдеде тақтан бас тартты. Тамызға таман шабуыл үдерісі кезінде ағылшындар елдің басым бөлігін басып алды және Скундық тасты Скон аббаттығынан шығарып, Вестминстер аббаттығына көшіргеннен кейін, Эдуард I Бервикке парламентті шақырды, онда шотланд ақсүйектері оны Англия королі деп оммаж берді. Шотландия біртұтас болып қала берді, бірақ жеңілді.

Уильям Уоллес, Эндрю Де Морей және басқа да шотланд ақсүйектердің басшылығымен 1297 жылдың басында басталған көтерілістерге Эдуард I-ні Шотландияға қосымша күштер жіберуге мәжбүр еткізді, алайда, Ирвиндегі ақсүйектерді тізе бүктіргенімен, Уоллес пен де Морей көтерілісті жалғастырды, бұл ақырында, Стерлинг көпіріндегі шайқаста шотландықтарды бірінші жеңіске әкелді. Эндрю де Морей Стерлингтегі шайқаста қатты жараланып, көп ұзамай қайтыс болды. Бұдан кейін Англияның солтүстігінде шотланд рейдтері және 1298 жылы Уоллесті «Шотландия сақшысы» деп тағайындау болды. Бірақ шілде айында Эдуард I әскерімен Уоллес және оның ізбасарларын талқандау үшін Шотландияға басып кірді. Және бұл ниеті Фолкерк түбіндегі шайқаста шотландықтарды жеңумен орындалды. Бірақ Эдуард I Шотландияны Англияға оралмас бұрын толығымен басып ала алмады.

Викториан суретшісі Уильям Хол бейнелеген алғашқы тәуелсіздік соғысының белгілі тұлғалары

Осыдан кейін, Уоллес нақты және ол Фолкерк түбіндегі шайқастан кейін не істегені туралы ақпарат жоқ, бірнеше нұсқа бар. Кейбір дереккөздерге қарағанда, Уоллес француз патшасы үшін ағылшындарға қарсы соғысын жалғастыруға Францияға барған, сол кезде Шотландия дауында үлкен қолдау көрсеткен Сент-Эндрюс епископы Уильям де Ламберт Римге Папаға аттанып кетті.

Уоллестің ізбасарлары Роберт Брюс пен Джон Комин, олардың арасында тәртіпті қамтамасыз етуге тырысу үшін 1299 жылы үшінші, бейтарап жақ ретінде тағайындаған Сент-Эндрюс епископы Уильям де Ламбертпен «Сақшылар» ретінде бірікті. Осы жылы Эдуард I-ге Франция мен Рим дипломатиялық қысымның әсері Иоанн I-ні Папаның өкімі бойынша қамаудан босатуға сендірді, ал Уоллес Францияға Филипп IV-ден көмек сұрау үшін жіберілді; және ол, бәлкім, Римге де барған.

1300 және 1301 жылдардағы Эдуард I-нің келесі жорықтары 1302 жылы шотландықтар мен ағылшындар арасында бітім жасасуға әкелді. 1303-1304 жылдардағы тағы бір жорықтардан кейін, соңғы ірі шотландық бекініс Стерлингті ағылшындар қабылдады, ал 1304 ақпан айында келіссөздер шотланд ақсүйектердің басым көпшілігі Эдуардқа оммаж берді және Шотландия біртұтастығын сақтады, бірақ тізесін бүкті. Осы сәтте, мүмкін, Роберт Брюс пен Уильям де Ламберт Брюсті шотланд тағын иемденіп, күресті жалғастыруға бағытталған одақ құрды. Дегенмен, де Ламберт Баллиол-Комин фракциясымен байланысты отбасынан шыққан, сондықтан оның шынайы ойы белгісіз.

1305 жылы Уоллесті ұстап, жазалағаннан кейін, Шотландия түпкілікті жеңіліске ұшырағаны көрінді және көтерілістер біраз уақытқа дейін тоқтатылды.

Роберт I Брюстің билік еткен уақыттағы соғыс кезеңі: 1306—1328 жылдары

1306 жылы 10 ақпанда шотландық таққа қалған екі үміткер Роберт Брюс пен Джон Комин арасындағы кездесуде, Брюс Коминмен жанжалдасып, оны Дамфристегі Грейфрайерз-Киркте өлтірді. Осы сәттен бастап шотланд көтерілісі қайта басталды.

Комин екеуінің арасындағы келісімді бұзып, Брюстың Шотландияның патшасы болуы туралы жоспарларды Эдуард I-ге хабарлаған секілді. Келісім бойынша екі үміткердің бірі Шотландия тағына деген талаптарынан бас тартады, бірақ басқадан жер мен барлық қолдауды алатын еді. Комин, бәлкім, жерді де, тақты да қалай алуға болатынын ойлап, Брюсты ағылшындарға бермекші болды. Коминның Эдуардқа жолдаған елшісі Брюс және оның жақтастарымен ұсталып, Коминның барлығына қатысы түсінікті болды. Содан кейін Брюс шотландық ақсүйектерді айналасына жинап, Дамфристегі өлтірушіліктен кейін жеті аптадан аз уақыт өткен соң, 25 наурызда 1306 жылы Сконда Шотландия королі болып тағайындалды. Сондан соң Роберт I патшалықты босату үшін жаңа жорықтар бастады.

Бэннокберннің естелік тақтасы

Алайда, көп ұзамай Роберт Метвен мен Дэрлае түбіндегі шайқастарда ағылшындардан жеңіліске ұшырап, Шотландияның негізгі бөлігінен қылмыскер ретінде қуылды. Кейіннен Роберт Брюс 1307 жылы жоқтан пайда болды. Шотландықтар оған ағылып келіп, ол шайқастарда ағылшындарды жеңді. Оның әскері өсе берді және 1307 жылы шілде айында Эдуард I-нің қайтыс болуын қоса алғанда, жеңістерге қол жетті. 1314 жылы Бэннокберн түбіндегі шайқас өте маңызды шотландық жеңіс болды.

1320 жылы Шотландияның Англиядан тәуелсіздігін растайтын Арброт декларациясы шотландық ақсүйектер тобымен Папаға жіберілді. Екі ұқсас декларация дінбасылар мен Роберт I-ге жіберілді. 1327 жылы Англия патшасы Эдуард II тақтан тайдырылып, өлтірілді. Роберт I Брюстің Англияның солтүстігіне шабуылы 1328 жылы 1 мамырда Шотландияның тәуелсіздігін, онымен қоса Роберт Брюсті королі ретінде мойындау туралы Нортгемптондық келісімсөзіне қол қоюға Англияның жаңа королі Эдуард III-ні мәжбүр еткізді. Бейбітшілікті әрі қарай нығайту үшін, Роберт I-нің ұлы мен мұрагері Дәуітті Эдуард III-нің қарындасы Джоаннға үйлендірді.

Тәуелсіздік үшін екінші соғыс (1332—1357)