Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
25-жол: 25-жол:


'''Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов''' (шын есімі '''Мұхаммедқанафия'''); [[1835, қараша]], [[Қостанай облысы]], [[Сарыкөл ауданы]], Күнтимес ауылы (аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы қыстау-ордасы) — [[10 сәуір]] [[1865]], [[Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Шоқан ауылы]]) — [[қазақ]]тың ұлы ғалымы, [[шығыстанушы]], [[тарихшы]], [[фольклор]]шы, [[этнография|этнограф]], [[география|географ]], [[ағартушы]]. Әжесінің бала күнінде '''«Шоқаным»''' деп еркелетіп айтуымен «Шоқан» аталып кеткен.
'''Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов''' (шын есімі '''Мұхаммедқанафия'''); [[1835, қараша]], [[Қостанай облысы]], [[Сарыкөл ауданы]], Күнтимес ауылы (аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы қыстау-ордасы) — [[10 сәуір]] [[1865]], [[Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Шоқан ауылы]]) — [[қазақ]]тың ұлы ғалымы, [[шығыстанушы]], [[тарихшы]], [[фольклор]]шы, [[этнография|этнограф]], [[география|географ]], [[ағартушы]]. Әжесінің бала күнінде '''«Шоқаным»''' деп еркелетіп айтуымен «Шоқан» аталып кеткен.
=== ҰШҚАН ҰЯСЫ ===


'''== ҰШҚАН ҰЯСЫ ==


'''Шоқан [[1835 жыл]]дың [[қараша]] айында қазіргі Қостанай облысы Сарыкөл ауданы Күнтимес ауылында дүниеге келді. Әуелі Аманқарағай, кейіннен Құсмұрын деп өзгертілген округтің (дуанның) аға сұлтаны Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы қыстауы осы жерде орналасып, ол Күнтимес ордасы деп аталды. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы 1834 жылғы 30 тамызда ашылған Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) тұңғыш аға сұлтаны. (Күнтимес ордасы осы Қараобадан теріскей-шығысқа қарай 40 шақырымдай жердегі қалың қайың мен қарағай орманының қойнауында ірге көтерген) [3]. Округ орталығы 1844 жылы жаңадан салынған Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан атауы Құсмұрын болып өзгерді [4]. Шоқанның балалық шағы қыс маусымында Обаған бойындағы Күнтимес ордасында, [[жаз]]да [[Есіл (өзен)|Есіл]]дің оң саласы [[Аққанбұрлық]] алабындағы бабасы Уәлихан әулетінің ата [[жайлау]]ында өтті. Сырымбеттегі хан ордасын мекен ететін әжесі Айғаныммен, басқа да жақын туыстарымен негізінен осы жазғы жайлау кезінде кеңінен араласты. «Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Шоқан әуелі [[Күнтимес]] ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде сауатын ашады, ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады, сурет салуды үйренеді. Ол бала кезінен білімге қабілеттілігін танытты. Жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын ықыластана тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде қожа әулетінен шыққан сауаты мол әжесі Айғанымның да ықпалы күшті болды. Әжесі бала Шоқанды көне әдебиет үлгілерімен таныстырды. Қисса-дастандарды оқуға баулыды [5].
'''Шоқан [[1835 жыл]]дың [[қараша]] айында қазіргі Қостанай облысы Сарыкөл ауданы Күнтимес ауылында дүниеге келді. Әуелі Аманқарағай, кейіннен Құсмұрын деп өзгертілген округтің (дуанның) аға сұлтаны Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы қыстауы осы жерде орналасып, ол Күнтимес ордасы деп аталды. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы 1834 жылғы 30 тамызда ашылған Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) тұңғыш аға сұлтаны. (Күнтимес ордасы осы Қараобадан теріскей-шығысқа қарай 40 шақырымдай жердегі қалың қайың мен қарағай орманының қойнауында ірге көтерген) [3]. Округ орталығы 1844 жылы жаңадан салынған Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан атауы Құсмұрын болып өзгерді [4]. Шоқанның балалық шағы қыс маусымында Обаған бойындағы Күнтимес ордасында, [[жаз]]да [[Есіл (өзен)|Есіл]]дің оң саласы [[Аққанбұрлық]] алабындағы бабасы Уәлихан әулетінің ата [[жайлау]]ында өтті. Сырымбеттегі хан ордасын мекен ететін әжесі Айғаныммен, басқа да жақын туыстарымен негізінен осы жазғы жайлау кезінде кеңінен араласты. «Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Шоқан әуелі [[Күнтимес]] ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде сауатын ашады, ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады, сурет салуды үйренеді. Ол бала кезінен білімге қабілеттілігін танытты. Жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын ықыластана тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде қожа әулетінен шыққан сауаты мол әжесі Айғанымның да ықпалы күшті болды. Әжесі бала Шоқанды көне әдебиет үлгілерімен таныстырды. Қисса-дастандарды оқуға баулыды [5].

23:39, 2018 ж. қазанның 9 кезіндегі нұсқа

{Тұлға

|Есімі                 = Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
|Шынайы есімі          = 
|Сурет                 = Chokan Valikhanov portrait.jpg
|Сурет ені             =
|Сурет атауы           = 
|Бастапқы есімі = Мұхаммедқанафия
|Туған күні          = 1835, қараша
|Туған жері          = Қостанай облысы, Сарыкөл ауданы, Күнтимес  ауылы (аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың  1834-1853 жылдардағы Күнтимес қыстау-ордасы) [1]
|Мансабы               = шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы
|Ұлты                  = қазақ
|Қайтыс болған күні    = 10.4.1865
|Қайтыс болған жері    = Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Шоқан ауылы (сүйегі осы ауыл маңындағы Көшентоған төрелер қорымына қойылған)
|Әкесі                 = Шыңғыс Уәлиханов
|Анасы                 = Зейнеп Шорманқызы
|Жұбайы                = Айсары Көшенқызы 
|Балалары              = жоқ
|Марапаттары           = Императорлық Ізгі Апостол мәнді кінәз Владимир орденінің төртінші дәрежесі (1860 ж. 5 сәуір), қайтыс болған кезіндегі офицерлік шені – ротмистр (1865, наурыз).[2]
|Сайты                 =  
|Басқалары             = 
|Commons               = 

}}


Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын есімі Мұхаммедқанафия); 1835, қараша, Қостанай облысы, Сарыкөл ауданы, Күнтимес ауылы (аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы қыстау-ордасы) — 10 сәуір 1865, Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Шоқан ауылы) — қазақтың ұлы ғалымы, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Әжесінің бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен «Шоқан» аталып кеткен.


ҰШҚАН ҰЯСЫ

       Шоқан 1835 жылдың қараша айында  қазіргі Қостанай облысы Сарыкөл ауданы Күнтимес ауылында дүниеге келді. Әуелі Аманқарағай,  кейіннен Құсмұрын деп өзгертілген округтің  (дуанның) аға сұлтаны Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы қыстауы осы жерде орналасып, ол  Күнтимес ордасы  деп аталды.  Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы 1834 жылғы 30 тамызда ашылған  Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) тұңғыш  аға сұлтаны. (Күнтимес ордасы осы Қараобадан теріскей-шығысқа қарай 40 шақырымдай жердегі қалың қайың мен қарағай орманының қойнауында ірге көтерген) [3]. Округ орталығы 1844 жылы жаңадан салынған Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан атауы Құсмұрын болып өзгерді [4]. Шоқанның балалық шағы қыс маусымында Обаған бойындағы Күнтимес ордасында, жазда Есілдің оң саласы Аққанбұрлық алабындағы бабасы Уәлихан әулетінің ата жайлауында өтті. Сырымбеттегі хан ордасын мекен ететін әжесі Айғаныммен, басқа да жақын туыстарымен  негізінен осы жазғы жайлау кезінде кеңінен араласты. «Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Шоқан әуелі Күнтимес ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде сауатын ашады,  ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады, сурет салуды үйренеді. Ол бала кезінен білімге қабілеттілігін танытты. Жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын ықыластана тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде қожа әулетінен шыққан сауаты мол әжесі Айғанымның да  ықпалы күшті болды. Әжесі бала Шоқанды көне  әдебиет үлгілерімен таныстырды. Қисса-дастандарды оқуға баулыды [5]. 
     Шоқан — атақты хандар әулетінің]] ұрпағы. Оның  бабасы Абылай  қазақтың XVIIІ  ғасырдағы ұлы ханы,  ал атасы Уәли  Орта жүздің патша үкіметі ресми түрде бекіткен соңғы ханы еді. Шоқанның әкесі — Шыңғыс Уәлиханов та сол заманның көзі қарақты білімді адамдардың бірі болды.  Ол 1834 жылы Омбыдағы Сібір казак-орыс әскери училищесінің Азиялық мектебін бітірді. 1838 жылы майор, 1852 жылы подполковник, 1855 полковник  шеніне ие болды. 1834-1853 жылдары Аманқарағай (кейіннен Құсмұрын) округінің,  1854-1857 жылдары Батыс Сібір генерал-губернаторлығына қарайтын Сібір қазақтары облыстық басқармасының кеңесшісі, 1857-1865 жылдары Көкшетау округінің аға сұлтаны қызметтерін атқарды [6].  Шоқаннын нағашылары  — Баянауыл өлкесіндегі атақты Шормановтар әулеті. Туған нағашысы Шорманов Мұса полковник,  Баянауыл округінің 1854-1868 жылдардағы аға сұлтаны, этнограф.
Аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов қазақтың игі жақсыларымен бірге

КАДЕТ КОРПУСЫНДА

   1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кезде Батыс Сібір өлкесінің орталығы Омбы қаласындағы таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадет корпусына түсіреді. Сол жылдары кадет  корпусына жаңа инспектор Ждан-Пушкиннің келуімен қайтадан дерлік жаңғырған оқу бағдарламасы, білгір ұстаздар еңбегі кадеттердің тәуір білім алуына, соның ішінде ауылдан келген Шоқан қабілетінің кеңінен ашылуына көп әсер етті. Жеті жылдық корпуста әскери сабақтардан басқа жалпы география, оның ішінде қазақ даласының сипаттамасы, тарих, дін сабағы (мұсылмандар ислам шарттарын), орыс және батыс әдебиеті, философия негіздері, ботаника, зоология, физика, алгебра, геометрия мен тригонометрия, сәулет өнері, сызу мен сурет пәндері, орыс, француз немесе неміс тілдері оқытылды. Казак-орыс балалары үшін қазақ тілі сабағы жүрді. Жоғары класс оқушыларына қылыштасу мен би сабақтары арнайы өткізілді. Кадеттердің әртүрлі би мәнерлерін жап-жақсы меңгергендігін – корпустың би бөлмесіне Омбы бикештерінің келуіне рұқсат берілгендігінен-ақ аңғаруға болатын. Осылардың бәрі: мәнді оқу  бағдарламасы, мұғалімдердің білім сапасы, сол заманның демократиялық идеялар рухымен тыныстаған бір шоғыр ұстаздардың сергек тәлімі, тумысынан зерек Шоқанға ерекше ықпалын тигізді. Оқуға түскен кезде орыс тілін білмеген Шоқан өзінің зеректігімен тілді тез үйреніп алды. Екі-үш жыл ішінде-ақ алғырлығымен, жүйрік ойымен көзге түсті. 
   Бұл ретте озық ойлы ұстаздар, әсіресе орыс тілі мен әдебиетінің оқытушысы, шығыстанушы  Н. Костылецкийдің, өркениет тарихы пәнінің  мұғалімі Г. Гонсевскийдің берген дәрістері де ерекше болды. Олардың Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский сияқты орыс классиктері және батыс әдебиетінің Диккенс пен Теккерей, Гете мен Гейне, Байрон мен Мольер сынды ұлы өкілдерінің шығармаларын мән бере оқытуы, кадет корпусы шәкірттерінің әдебиет пен мәдениеттің, әлеуметтік өмірдің даму бағыттарын терең зерделей білуіне септесті.
  Шоқан шығыстанушы Костылецкийдің көмек-қолғабысы арқасында корпусты бітіргенге дейін бірталай тарихи дүниелерді: А. И.Левшиннің «Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордасы мен далаларының сипаттамасы» еңбегінің үш томын,  чуваш жұртынан шыққан монах Н.Я. Бичуриннің (Иакинф әкей) сол кезде енді жарық көрген «Көне замандардағы Орталық Азияны мекендеген халықтар туралы мәліметтер жинағы» атты үш томдықты, Березин  мен Миллердің шығыс тарихына қатысты шығармаларын, Әбілғазы мен Бабырды, көне жылнамалар мен шежірелерді, Марко Поло, Рубрук, Гумбольдт пен Ковалевскийдің саяхаттарын тиянақтай оқып үлгерді. Болашақта солар секілді жиһангез болуды, жұмбақ өлкелердің құпияларын ашуды армандады.
    Шоқан қазақ тілін жақсы білетін Костылецкийдің тапсырмасымен,  жазғы демалыс уағында халық жырлары мен дастандарын, аңыз-әңгімелерді жинау, жазып алу жұмыстарын жүргізді. Мәселен, «Едіге», "Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қара қыпшақ Қобыланды» жырлары Шоқан алғаш жазып алған ауыз әдебиеті шығармаларының қатарына жатады. Кадет корпусының соңғы сыныптарында-ақ, Шоқан жан-жақты білімді, өзіндік қөзқарасы қалыптасқан, туған халқының қажет-мұқтаждарын пайымдап, оған барынша пайдалы қызмет етуге дайын екендігін байқатты. Толымды ғылыми  тұжырымдар жасай алатын зерттеушілік қабілетімен танылды. «Шоқан бізден бір жыл төмен оқыса да, біз өзімізді оның қасында сары ауыз балапан ретінде сезінуші едік, – деп жазады оның кадет корпусындағы жұбы ажырамас жан досы, кейіннен әйгілі шығыстанушыға айналған Г.Н.Потанин. – Ол өзі көп білетінін, бізден артықшылығын достары арасында онша көрсете де бермейтін. Бірақ реті келгенде оның білімінің мол екені айқын байқалып жататын. Ол өзінің қатарластары, соның ішінде менің өз басым үшін шын мәнінде «Еуропаға ашылған терезе» іспетті болды».
      Кадет корпусында Шоқан  суретші В. Померанцевтің көмегімен сурет салу өнерін де терең меңгерді. Оның  1850 жылдардың  басындағы жазғы демалыс кезінде салған суреттері мен карталарының өзінен ширақ қолтаңбаның ұшқыны байқалады.  Г. Н. Потанин: "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды. Біз қазақтардың сұңқар салып, саят құру салтын толық жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Дауылпаз бен сұңқардың т. б. құстардың суреттерін салып, ол менің жазбамды толықтыра түсетін", – деп жазды. 
  Корпустың соңғы жылдарында Шоқан Омбыдағы азғана оқымысты, бекзат отбасылардың бірі – Сібір қазақтары облыстық басқармасының төрағасы және осы облыстың әскери губернаторының орынбасары, полковник  К. К. Гутковскийдің үйімен де жиі араласа бастады. Ұлықтық қызметімен қатар, кадет корпусында география мен геодезиядан сабақ беретін Гутковский бала Шоқанды құлай жақын тартты. Өз ұлты поляк, әрдайым жергілікті қазақ жұртына риясыз көңіл, шын ниетпен көмектесуге ден қоятын мейірбан жан, жас кадет бойынан болашақта өз халқының маңдайында жарқырай көрінуге лайық тұлғаны көрген. Әуелден-ақ олардың арасында соншама бір пейілді қатынастар басталып, Гутковский Шоқанға өз баласындай қамқорлық танытты. 
  Ол осы үйге шәкірт кезінде келіп жүріп, Омбыдағы тағы бір зиялы  шаңырақ – Капустиндер отбасымен жақын танысты. Гутковскийдің зайыбы Екатерина Яковлевна – Батыс Сібір Бас басқармасының бөлім бастығы Я. С. Капустиннің үлкен қызы болатын. Ал Екатерина Яковлеваның  кіші анасы, Капустиннің кейіннен алған зайыбы Екатерина Ивановна – болашақ атақты химик Д. И. Менделеевтің туған әпкесі еді. Кадет кезінен осы қос отбасының қалаулы қонақтарының біріне айналған Шоқан кейіннен қызметте жүрген жылдарында да олармен рәуішті қатынастарын еш үзген жоқ. Сол үйлерде Омбыға соққан талай әйгілі адамдармен танысты, әдебиет мәселелеріне, қоғам өмірі мен саясатқа қатысты өрбитін дәстүрлі әңгімелерге, қызу пікірталастарға араласты [7].

ҚЫЗМЕТІНІҢ АЛҒАШҚЫ ЖЫЛДАРЫ МЕН ЗЕРТТЕУШІЛІК ЖОЛЫ

    Кадет корпусын 1853 жылы корнет шенімен бітірген Шоқан сол жылдың қараша айынан бастап Сібір шебінің 6-шы атты әскер полкінің құрамына қабылданды. Арада үш ай өтер-өтпесте Батыс Сібір генерал-губернаторлығы Дербес Сібір корпусы штабының бастығы, генерал-лейтенант Яковлевтің адьютанты қызметіне кіріседі. 1854 жылдың күзінен Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, Дербес Сібір корпусының командирі Г. Х. Гасфорттың   ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орталық Азия халықтарының тарихын, географиясын, этнографиясы мен көне мұраларын зерттеуге белсене араласады. Оның сол кезде орындаған алғашқы дүниелерінің өзінен ғылыми зердесі қалыптасып, білікті зерттеуші дәрежесіне көтеріліп үлгерген алғыр жасты тану қиын емес.
 Кадет корпусындағы ұстазы Н. Ф. Костылецкий  де Шоқанның   ғылым  арнасына қарай бұрылуына қолғабысын аямайды. Жас зерттеушіні көрнекті түрктанушы, өзінің байырғы танысы, Қазан университетінің профессоры И. Н. Березинмен жалғастырады. Сол жылдары осы ірі шығыстанушыың дайындауымен «Шығыс тарихшыларының кітапханасы» сериясы бойынша «Шайбанинаме» (1851), Әбілғазы Баһадүр ханның (1603-1664) «Түрк шежіресі» (1854), шығармалары, Қадырғали бек Жалайырдың (1530-1607) «Жами ат-тауарих» жылнамалар жинағы (1854)  жарық көріп  жатқан болатын. 

Костылецкий 1851 жылдың өзінде Шоқан жазып алуға араласқан «Едіге» мен «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырларын екеуі бірге отырып орысшаға аударғасын, олармен таныссын, реті келсе баспа бетіне шығарсын, деген ниетпен профессор Березинге жіберген болатын. Сол тәржімаға көңілі толған Березин өзінің дайындауымен 1851 жылы Қазанда жарық көрген «Хан жарлықтары. Тоқтамыс, Темірқұтлық және Сағадатгерейдің тархандық жарлықтары» атты кітабын Костылецкийге жолдап, ондағы кейбір көне сөздердің мағынасын ұғындырып беруін өтініп, көмек сұрайды. Костылецкий 1852 жылдың күзінде профессор досына қайтарған жауабында, өзінің ол сөздерді ажыратуға шамасы келмегенін айтып, енді шәкірттерінің көмегіне сүйенгелі отырғанын жеткізеді. Содан кейін ол Березиннің бұл бұйымтайын орындауды Шоқанға сеніп тапсырады.

 Профессор Березинге лайықты жауап беру үшін Шоқан көп ізденеді. Ғалым дайындаған «Шығыс тарихшыларының  кітапханасы» бойынша шыққан туындыларды зерделеп оқиды. Хан жарлықтарындағы көпке түсініксіз боп қалған көне сөздердің мағыналарын көзі қарақты қариялардан сұрастырады. Сөйтіп тақырыптың илеуін әбден қандырғаннан  кейін Костылецкийге уәде бергендей, Березинге хат жазады. «Профессор И. Н. Березинге хат» деп аталған ол жазбасының ішінде «Сіздің Шайбанинамеңіз бен Жами ат-тауарихыңызда айтылғандай» деп атап көрсетуіне қарағанда, Шоқанның хат жазған  мерзімі, оның ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютант ретінде Омбы мұрағатына барып жүрген 1854 жылдың  соңына сәйкес келеді. Өйткені Қадырғали Жалаиридің «Жами ат-тауарих» (Жылнамалар жинағы) сол  жылы ғана жарық көрген болатын. 
  Шоқан «Хан жарлықтарын» профессорлар Березин мен Қазымбек мырзалардың көнеұйғыр қарпінен араб жазуына транскрипциялаған мәтіндері бойынша салыстыра қарап зерделейді. Жас ғалым: «...Сіз аударған Тоқтамыстың Ягайлоға жарлығы және Темірқұтлық пен Сағадатгерейлердің тархандық жарлықтарын оқығаннан кейін, мен осы күнге дейін қазақтар арасында қолданылып келе жатқан бірқатар сөздерді таптым және олардың біздің халқымыздағы қазіргі мағынасын Сізге хабарлауға бекіндім», – дей келе, негізгі тақырыпты жүйе-жүйесімен талдайды. 
 Хан жарлықтарында Алтын орда – Ұлұғ ұлұс деп жазылғанын, ал қазақ аңыздары мен батырлық жырларында ол – Ноғайлының ауыр жұрты деп аталғанына мән береді. Қазақтар өздерін сол Алтын орда түрктерінің ұрпақтары ретінде есептейтінін, бұл ретте Алтын орда дәуірінің белгілі тұлғалары мен батырлары Едіге, Тоқтамыс, Орақ мырза, Еркөкше мен Ерқосай туралы жырлардың қазақ арасында кеңінен таралғанын атап өтеді. Осының өзі де қазақтар сол орда ыдырағаннан кейін жеке-жеке хандықтарға бөлінген жұрттардың бірі екенін көрсетсе керек, деп ой түйеді. 

«Қазақтардың өздерінің шығу тегі туралы әңгімелерін Ұлы жүздің тарақ тамғалы жалайыр руының қазағы Қадырғали бек жазған «Жами ат-тауарихтағы» аңыздар да нақтылайды», – дейді Шоқан. Жылнама авторы Қадырғалидың өз тегі туралы: «осы тарихтың жазылуына себепші болған жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханға ата-бабасынан бері қызмет етіп келе жатқан тарақ тамғалы жалайырмын. Парсы тіліндегі Шыңғыснаме кітабынан түркшеге аудардым, ал кейінгі замандарда болғандарды өзі естіп-білгенім бойынша Алла тағала тауфих беріп, теріп жаздым», дегенін атап көрсетеді.

 Сол Оразмұхаммедтің әйгілі Шығай ханның немересі, Ондан сұлтанның ұлы, Тәуекел ханның немерелес інісі екенін Левшиннің, Небольсиннің, Савва Осиповтың жылнамасындағы деректермен, Сібір шекара басшылығы жинаған хандар шежіресіндегі кестемен дәйектейді. Жас Оразмұхаммедтің Сібір хандығының астанасы Ескердегі Тайбұға тұқымы Сейтектің ордасына отбасымен, хан кеңесшісі Қадырғали бекпен, жанына ерген жасауылдарымен  бірге, жегжаттық рәсіммен қонаққа келіп, 1588 жылы Тобыл маңында  саятта жүрген кезінде орыс воеводасы Данило Чулков алдап қолға түсірген, содан «аманат» ретінде Мәскеуге жөнелтілген тарихынан жақсы хабардарлығын байқатады. Орыстың Рюрик әулетінің соңғы патшасы Федор Ивановичтің оны сарайға жақындатып, қызметке тартқаны, таққа одан кейін отырған Борис Годуновтың өз билігі кезінде Оразмұхаммедті Ока өзені бойындағы Қасым патшалығының ханы етіп тағайындаған тарихын бұрыннан білетін Шоқан,  профессор Березин дайындаған Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағындағы» деректерге ерекше тәнті болады. Сол замандағы орташығыс шежірешілері шығармаларының орындалу дәстүріне сәйкес, Борис патшаға мадақтау арнай отырып жазылған, қазақ тарихынан жаңа мәліметтер ұсынған тамаша туындының өзін қызықтырғаны сонша, ол жылнаманың Дала тарихына қатысты жазылған тарауларын орысшаға аударады. Оразмұхаммед ханның қадірлі төрт бегі болғаны, тақтың оң жағында жалайыр Қадырғали бек пен маңғыт Саманай бектің, сол жағында арғын Шәш бек пен қыпшақ Төкей бектің отыратындығына назар аударып, «сол кездегі қазақшаға өте жақын, нағыз шағатай-түрки тілінде жазылған» еңбектің қазақ жұртына да тән төл шығарма екендігін тап басып аңғарады.
 «Жами ат-тауарихтың» мазмұнына, тілдік құрамына білгір түсініктемелер жасайды. Оның мәтінінде  Әбілғазының «Түрк шежіресі» мен Бинайдың «Шайбанинамасына» қарағанда, аңыздардың аз кездесетініне көңіл бөледі. Далалықтарға тән сөз қолданыстары мен мәтелдердің аса мол екеніне, сөйлемдер мен ой қайырымдарының құнарлы, көп сөздердің осы күнге дейін қазақ арасында со күйі ұшырасатынын атап өтеді. Бұл шығармаға «қазақ тарихына қатысты деректерінің молдығы жағынан теңдесер ештеңенің жоқтығы күмәнсіз», деген баға береді. 
  Шоқанның жан-жақты білімдарлығын осы алғашқы зерттеушілік талпыныстардан-ақ байқау қиын емес. Ол Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағының» қазақ тарихына қатысты тұстарын аударған кезінде де кей сөздер мен атауларды, сөйлемдерді қолжазбадағы араб қарпінде жазылған нұсқасымен қатар беріп отырады. Ол сөздердің қазақ тіліндегі мағынасын, қолданысын мысалға келтіреді, едәуір сөзтізбе түзеді. Березиндей ірі ғалыммен терезесі тең ойлар айтуға ұмтылады. 

Жас ғалымның ұдайы назарга алып жүрген тағы бір тақырыбы – қазақ тұрмысына, салт-санасына, әдет-ғұрпына, ауыз әдебиетіне қатысты зерттеулер. Құйма құлақтардан он сегізінші ғасырдағы қазақ батырлары туралы аңыздарды, Абылай хан, Орақ батыр жырларының нұсқаларын жазып алады. Қазақ халқының этнографиялық болмыс-бітіміне байланысты бірқыдыру байыптауларын аяқтайды. Қазаққа тән ежелгі наным-сенімдерді сипаттаған «Тәңірі» атты зерттеуінде ғылым үшін көптеген танымдық жақтары мол дәйектерді ортаға тартады. Бағзы замандардан бар отты кие тұтуға қатысты ғұрыптардың қазақтың келін түсіру кезіндегі салттарда да сақталып қалғанын жазады. 1855 жылы Шоқан Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфортпен бірге Семей, Аягөз, Қапал арқылы Алматыға дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Сол жылы оның әскери шені бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады [8].

ШОҚАН МЕН ДОСТОЕВСКИЙ

 Омбы қаласының түрмесінде – утопиялық социализм насихатшысы, титуляр кеңесші М. В. Петрашевскийдің астыртын ұйымына  қатысқаны үшін, ауыр қылмыскер ретінде айыпталып, Сібірге жер аударылған орыс жазушысы Ф. М. Достоевскийдің азапқа толы төрт жылының өткені белгілі. Пушкин мен Лермонтовты, Белинский мен Гогольді корпус партасынан жан-жақты танып өскен Шоқан өз ұстаздары арқылы Достоевскийдің түрмеде отырғанын жақсы білетін. Жазушының орыс  әдебиетіне соны леп болып қосылған «Бейшаралар» романы мен «Отечественные записки» жұрналында  жарық көрген «Қос ұқсас», «Ақ түндер», «Неточка Незванова» повестерін да оқыған. Енді, міне, дуалы ауыздар «орыс сөз өнерінің үміті», «Гогольдің ізбасары» деп бағалаған сол қаламгер Омбы абақтысында белшеден азап шегіп жатты. Шоқан сондай-ақ Гутковский мен Капустиндер үйлерінде өтетін зиялы қауымның бас қосуларында да Достоевский мен оның тағдырлас серігі, ақын С. Ф. Дуровтың  түрмедегі ауыр қалдерінен хабардар болып жүрді. 
   Шоқан мен Достоевскийдің алғашқы кездесуі жазушылар Омбы қапасынан босанған 1854 жылдың қаңтарында өтті. Достоевский мен Дуров тағдырына жанашырлық білдірген адамдар, олардың  түрмеден шыға сала, бірден солдаттыққа айдалып кетпей, біраз уақыт Омбыда ес жиып, өз-өзіне  келуін  ойластырған еді. Аяқтарынан кісендері енді түскен жазушыларды бір айдай үйлерінде аялдатып, тынықтыруды – Дербес Сібір корпусы инженерлік қызметінің бастығы генерал-майор Бориславскийдің адьютанты, Достоевскиймен Петербор инженерлік корпусында қатар оқыған, подпоручик шеніндегі әскери инженер К. И. Иванов отбасысы өз міндетіне алған болатын. Осы үйде жазушылар төрт жыл бойы бетін көрмей кеткен кітап-жұрналдармен қайта қауышты. Омбының өздерін жақсы білетін бірқатар зиялы адамдарымен сұхбаттасты. Үй иелері қапастан қажып шыққан  қаламгерлерді сырт адамдардың көп мазаламауын да ойластырған. Алайда олар өздеріне біраздан жақын боп кеткен жас корнет, әрі генерал-губернатор Гасфорттың адьютанты Шоқан Уәлихановтың өтінішіне қарсылық  білдіре алмады. Үстіне офицер формасын киген қазақ жігітіне бұрынғы тұтқын қаламгерлер әуелде тосырқай қараса да, сәлден соң-ақ өзара жарасымды әңгіме арнасын тапты. Жас офицердің  зерек те өткір болмыс-бітімі, әдебиет, мәдениет, әлеумет, тарих мәселелері тұрғысындағы ойларға жүйріктігі бірден-ақ олардың көңілінен шықты. Дәл сол кездесуден бастап, Достоевский мен Дуров қазақтың жас жігітін өздеріне жаны жақын адам деп қабылдады. Сол шынайы ықылас біртіндеп үлкен достыққа ұласты.
 Достоевский 1854 жылғы наурыз айының басында Семей қаласына солдаттыққа айдалды. Шоқан Омбыдағы алғашқы кездесулерден кейін  жазушымен 1855 жылдың жазында ғана, осы қалаға генерал-губернатор  Гасфортпен бірге ел аралау сапарымен келген кезінде  жолықты. Содан бірер ай бұрын жанашыр жандардың араласуымен жазушыға жеңілдік беріліп, оған казармада емес, пәтерде тұруға рұқсат берілген болатын. Шоқанның қаламгермен содан кейінгі кездесуі 1856 жылдың көктемінде Ыстықкөл сапарына бет алып бара жатқан кезде өтті. Ыстықкөлден кейін Құлжаға барды. Сол сапардан оралып келе жатып, қарашаның ортасына таман Семейге жеткенде, осы қалада бірнеше күн аялдап, жазушының қасында болудың ретін тапты.  Соның алдында ғана Петербордан өзі сұрап жүрген прапорщик шенін беру туралы өтінішіне оң жауап алып, шығармашылық жұмыспен айналысуға мүмкіндігі одан әрі молайғанына көңілі тоғайып отырған Достоевский де жұғымды бітімімен, телегей-теңіз білімімен, аз уақытта жанына жақын боп үлгерген Шоқанның арнайы соққанына кәдімгідей қуанды. Әдеттегісінше, өзінің жазып жатқан туындылары жайынан хабардар етті. 
  1856 жылдың қарашасында Семейде аялдаған осы күндерде Шоқан өз өмірбаянының алдағы өрбуіне ерекше әсері тиген тағы бір адаммен танысу мүмкіндігіне ие болды. Ол – Орыс география қоғамының 29 жасар мүшесі, сол кездің өзінде белгілі зерттеуші ретінде танымал боп үлгерген Петр Петрович Семенов (келешек Тян-Шанский) еді. Сол жылы оның да Шоқан сияқты Жетісу мен  Ыстықкөлге саяхат жасап, аз күн Құлжаға да соғып қайтып келе  жатқан беті болатын. 

Әуелден алыс елдерге, жұмбақ өлкелерге саяхат жасауды арман еткен қазақ офицеріне, өзінен жеті жас ғана үлкендігіне қарамастан, соған дейін Еуропаға саяхаттар жасап, атақты жиһангездер Гумбольдтпен, Риттермен танысып, пікірлескен, Риттердің «Азияны тану» кітабының бірінші томын аударып үлгерген Семеновтай білгір географпен жүздесіп, ақыл-кеңес алудың жөні бөлек болғаны өз-өзінен түсінікті. Шоқан География қоғамының белді мүшесі Семеновке, сол жазда жол-жөнекей қағаз бетіне түсірген екі бірдей күнделігі – Ыстықкөл мен Құлжа жазбаларының нобайларын көрсетті. Білімпаз саяхатшыға жас ғалымның байқампаздығы, тілінің шұрайлылығы, соны да білгір қорытындылар жасай білу ерекшелігі бірден ұнады. Бұл еңбектердің Шоқанды Орыс география қоғамына мүшелікке ұсынуға жарап қалатындығынан хабардар етті.

  Шоқан мен Достоевский арасындағы 1856 жылғы қараша айында өткен осы кездесу екі ұлы тұлғаның арасындағы сыйластық қарым-қатынастың өрістеуіне ерекше ықпал етті. Шоқан мұны желтоқсан айының 5-і күні жазушыға жолдаған хатында: «Аса қадірлі Федор Михайлович! ... Сізбен Семейде өткізген сол бір азды-көпті күндердің маған ұнағаны сонша, қазір Сізбен тағы да қалай жолықсам екен деген ойдың шырмауында жүрмін. Менің сезім мен ықылас туралы жазуға шеберлігім жоқ, алайда оның қажеті де болмас деген ойдамын. Сіз, әлбетте, менің Сізге қалай шын берілгендігімді және жақсы көретінімді білесіз...», – деп атап өтті. Аз күннен кейін Шоқанның бұл хатына Достоевскийдің де оған шын жүрегімен, ықылас-пейілімен ақтарыла жазған, оның болашағына бағдар ұсынғандай ойларын да бүкпесіз төккен ұзақ жауап хаты келген. Алғашқы жолдардан кейін-ақ: «Сіз маған мені  жақсы көретініңізді жазған екенсіз. Ал мен қымсынбай-ақ, Сізге ғашық боп  қалғандығымды тура айтамын. Мен ешқашан да және ешкімге де, тіпті туған бауырыма да, тап Сізді жақсы көргендей құлай берілген емеспін, оның себебі бір құдайға ғана аян», – деп басталған әйгілі хаттың мазмұнынан Шоқанның алдағы тағдырына қатысты көптеген жайлардың – оның Петерборға баратыны, қазақ ғалымының ғылыми-очерктік жанрды тамаша меңгере білгені арқасында Географиялық қоғамға мүше болатыны, өз ортасынан жеке дара суырылып шығып, есімі ел аузында жүретіні дәл болжанады. 
 Шоқанның Достоевскиймен Семейде бұдан кейінгі кездесуі, қазақ ғалымының Қашқар сапарына дайындық жұмыстарын пысықтау үшін қыс бойы Алматыда тұрақтамақ боп, 1857 жылдың соңында сол жаққа бет алған жолында және сол қауіпті сапардан аман-есен оралып, Омбыға қайтып келе жатқан 1859 жылғы мамыр айының ортасында өтті. Бұл кезде Достоевскийдің 1858 жылдың наурызында ІІ Александр патшаның атына денсаулығына байланысты айдаудағы әскер қатарынан босатуды сұраған өтінішінің, әртүрлі деңгейлердегі тексерулерден өтіп, әзер дегенде желтоқсанның ортасында отставкаға шығуына келісім алынған соң, Ресейдің екі астанасынан басқа жерлердің бәрінде тұруға рұқсат етіліп, өзі  Мәскеуге жақындау ғой деп Тверь қаласын таңдаған, соған енді ғана оң жауап алынған, енді бір айдан кейін жолға шығуға дайындалып, көңілі тоғайып отырған шағы болатын. 
  Шоқан мен Достоевскийдің сол кездесуден кейін түскен суреті, екі ұлы тұлғаға қатысты ерекше тарихи-мәдени мұра ретінде танылады. Әрі бұл сурет, олардың сол кездегі жағдайынан да хабардар ететін айғақты дерекке саяды. Фотодағы қос достың келбетінде бәрі таңбаланған. Достоевскийдің жүзінде бостандыққа шыққанына көңілі жайланған, өзіне сенімді адамға тән емін-еркіндік, жаны жақын доспен өткен кездесуден кейін болатын рәуішті қалып, жарқын рең бар. Қолына жазушы сыйға тартқан сәнді пышақ ұстаған Шоқанның, қанша жинақталғысы келсе де, Қашқар сапарынан науқас жеңіп, қажып қайтқаны, өңі солғындығы, тәні дертті екені байқалады. Кең  шинелі  жүдеу денеге  қолпылдай ілініп тұр. 

Уәлиханов (солдан) пен Достоевский (оңнан) 1858 жылда
      Олардың кездесулері Шоқан 1860 жылдың ақпанында Петерборға барып, бір жылдан астам уақыт тұрған кезінде одан әрі жалғасты. Достоевский арқылы көрнекті орыс қаламгерлерімен жақын араласты.  Кейін Сырымбетке оралған соң да ұлы жазушы досымен хат-хабар алмасып тұрды [9]. 
    

САЯХАТТАРЫ

Ыстықкөл сапары.
   Шоқан 1856 жылдың жазында полковник М.М. Хоментовский басқарған әскери-ғылыми Ыстықкөл экспедициясына қатысты. Бұл экспедициялық отряд негізінен қырғыздың екі ірі – бұғы мен сарыбағыш рулары арасында кейінгі жылдары өршіп тұрған өзара дүрдараздықты реттеу,  сарыбағыштардың шабуылынан зардап шегіп, Ыстықкөл маңындағы атақоныстарынан айырылып қалған соң, сол иеліктерін қайтару мақсатын көздей, Ресейдің қолтығына кіруге ниет білдірген бұғы руының бас манабы Боранбайдың өтініші бойынша ұйымдастырылған болатын. Омбы басшылығы тарапынан Боранбайдың  тілегі мақұлданып, бұл әскери-ғылыми экспедицияға руаралық кикілжіңдерді реттеумен  қатар, Ыстықкөл алабын картаға түсіру, ар жағындағы Қашқар аймағында өтіп жатқан оқиғалардың аңысын байқау, жан-жануар, өсімдік әлемімен танысу, қырғыздардың тұрмыс-тіршілігі, этнографиясы мен көне мұралары туралы мәліметтерді жинақтаумен айналысу міндеттерін де жүктеу  қажет деп табылған. Орайы келсе, бұғыларды қорғау үшін деген сылтаумен  Ыстықкөл жағасында бекініс салу  жайын да анықтап қайту тапсырылған еді.
  Отрядты Алматы бекінісінің бастығы, полковник Хоментовский басқарды. Ал екі руды татуластыру мәселесімен шұғылдану – генерал-губернатордың ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютанты, 20 жасар поручик Шоқан Уәлихановқа  жүктелген. Сол үшін де ол Омбыдан Алматыға келіп, экспедицияға қосылуы керек болған. Хоментовский сапарға 1856 жылдың ерте көктемінде шығып кету жобасын ұсынғанымен, Гасфорт оны Шоқанның мамыр айы басында Алматыға жетуіне туралау қажеттігі туралы пәрмен түсірді. Батыс Сібір әміршісі осыдан бір жыл бұрын Жетісу мен Семей өңірін аралап қайтқан сапарында қасына еріп жүрген, жергілікті халықтың тілі мен әдет-ғұрпын жетік білетіндігімен, әркіммен де оябын тауып сөйлесе алатын алғырлығымен тәнті еткен  Шоқанды Ыстықкөл экспедициясы үшін нағыз қажетті адам деп тапқан.  
  Ыстықкөл жақты аралау – әуелден-ақ жас қазақ ғалымының көкейінде қонақтап жүрген армандардың бірі еді. Сондықтан да туған халқының байырғы тарихы, Орталық Азияның ежелгі өркениеттері, осы аймақтарда көне замандарда мекен еткен  елдердің  ашылмаған құпиялары жайында зерттеулер жасауға ден қоя бастаған Шоқан үшін дәл бұл сапардың нағыз сәтті ұшырасу болғандығында дау жоқ. Кеудесін көкке тіреген Тәңіртау (Тянь-Шань) мен ғылым үшін жұмбағы мол Ыстықкөлді көзбен көрудің, оны алғашқы зерттеушілердің бірі болудың  тікелей мүмкіндігі туғандығы жас поручикті қатты қуантқаны анық.  

Ол осы сапардың қалай өткендігі туралы «Ыстықкөл сапарының күнделігі» атты жолжазба еңбек қалдырды. Бұл күнделіктің бүгінгі күн тарапынан алғанда құндылығы сөзбен айтып жеткізгісіз. Оны оқып отырғанда ХІХ ғасырдың орта тұсындағы Жетісу мен Ыстықкөл төңірегі, табиғаты, осы өңірлерді мекендеген жұрттардың өмірі мен тұрмысы, тарихы мен байырғы мұралары туралы аса бағалы мағлұматтар ортаға тартылады.

  Қазақтың Қарқара жайлауында 24 мамыр күні Шоқандарға бұғы руының бас манабы, подполковник Боранбай Бекмұратұлы бастаған билер мен манаптар келіп жолығады. Қырғыздың ел ағаларымен өткен бас қосуда екі ру арасындағы кикілжіңдердің кейінгі кездердегі мән-жайы, қос жақтың алдағы кездесулерінде уағдаластыққа қалай жетуге болатындығы жөніндегі әңгімелер пысықталады.  
     Экспедициялық қосын Ыстықкөлге қарай қозғалып қырғыз жеріне енген кезде, Шоқан осы халықтың байырғы замандардағы тарихынан,  өмір салтынан қадау-қадау елес  беретін ғажайып мұрасы «Манас» жырымен танысу мүмкіндігіне ие болған. Бұл жыр туралы бұрыннан да хабардар Шоқан, оны  қырғыз жыршысының өз аузынан тыңдағанды жөн көріп, соның реті қалай болатынын манаптардан сұрағанда, олар бұл шаруаның еш қиындығы жоқтығын білдірген. Бұғылардың ішінде Назар деген шоң манасшы барлығын айтып, онымен жолықтырмаққа уәделерін берген. Сол мәмілеге орай, қосын Сантас асуы маңындағы Түп өзені жағасында аялдаған күндері Шоқан мен қырғыз манасшысының арнайы кездесуі өтті.
     Шоқан күні бойы «Манастың» едәуір бөлігін тыңдап болғасын, жырдың бәрін жазып алу мүмкін еместігін байқайды. Назар жомоқшының айтуынша, Манасты түгел жырлап шығуға үш күн, үш түн де  жетпейтін көрінеді. Оның баласы Семетейге арналған бөлек жырға да соншама уақыт керек екен. Сондықтан да Шоқан сол күні айтылған жырдың өзіне ұнаған ең көркем тұсы «Көкетай ханның ертегісі» бөлігін ғана жазып алуды жөн деп табады. Манасшының бүгінгі өнеріне ризашылығын білдіріп, ертеңіне қағазға түсіріп алу үшін Көкетай ханды қайта жырлап беруі қажет болатындығын түсіндіреді. 

Соған орай, манасшы ертеңіне жырын бірден Көкетайдың ертегісінен бастады. Шоқанмен бірге экспедиция құрамында жүрген, арабша қаріппен жазуға жап-жақсы сауаты бар қазақ жігіті жыр жолдарын дәптер бетіне тез-тез түсіруге кірісті. Ал Шоқанның өзі болса, әр сөзді қалт жібермей, жазып алушының үлгеруі үшін манасшыны ауық-ауық кідіртіп отырды. Назар да қайта-қайта үзіп айтқызуға үйренбегендіктен, кешегідей ағыл-тегіл екпіндетіп төге алмады. Сонда да жадында әбден сақталып қалған шумақтарды бір сыдырғы жырлап шықты.

  Жомоқшы «Манастың бір сапар әңгімесі осымен тәмамдалды» деп, «Көкетайдың асы» бөлімін  қайырғаннан кейін, Шоқан жазып алушы жігіттің қолындағы дәптерді алды да, қағазға түскен жырды оқи бастайды. Әр жеріне белгілер соқты. Бәрін түгескен соң, көшірушіге, кейбір қырғыз сөздерін қазақшаға ұқсатып жібергені болмаса, дұрыс түсіргенін, ол жерлерді қазір қайтадан айтқызып жөндеп алуға болатынын жеткізді.      
  Содан кейін қымыз ішіп тыныстап алған манасшыға «Көкетай ханның ертегісін» қайта жырлатты. Енді Шоқанның құлағы жыршыда болғанымен, көзі дәптер бетінде. Қолы қолына жұқпай, сөздердің үстінен түзету енгізіп жатыр. «Құладын» деп жазылған жерді қырғыз фонемасына лайықтап «құлаалы», «текеге бұты шалысқан» дегенді «екеге бұты шалысқан», «жолына» сөзін – «йолына», «тұрмай ма» сөзін – «тұрбай ма» деген сияқты бірқатар түзетулер енгізді. Қалып қойған жерлерін түсірді. Жазылмай қалған «айға баққан ақ сарай, ақ сарайлап қойды дейді», «астындағы мәнекер еш өнерін көрмедім», «оны ондай қорқытты, Ыстықкөлдей толқытты», «асымды билеп берсін деді, мүшесін артық жесін деді» секілді тағы біраз жолдарды өз қолымен  қосып жазды. 
 Жырды  дәптерге түсіру жұмысы аяқталып, манасшыны шығарып салған соң, Шоқан күнделігін қолына алып, өзі кейіннен «бұл қағаз бетіне бірінші рет түсірілген қырғыз сөзі болуы керек» деп атап өткен ерекше ғылыми жаңалық туралы күнделігіне: «Дастанның тілі ауызекі сөзден гөрі түсінікті. Жырдың кейіпкері Манас – ноғайлы батыры... Онда Шу, Ташкент, Іле  өңірлерінде үш халық: ноғай, қазақ және қырғыз тоқайласады. Қырғыздарға ноғайлылардың аңыздары да белгілі: олар Едігені біледі және ол туралы жырлағандары қазақтарға келіңкірейді. Олар да: Кешегі он сан ноғай бүлгенде, Орманбет би өлгенде, орданың қара жағасы, аспанға ұшып кеткенде, деп айтады. Кіндіказиялық көшпелілер аңыздарының бәрінде ноғайлылар құрметті орынға ие. «Ташкенттік» ноғайлылар Манаста еске алынады. Жәнібек, Асан қайғы бұл жерде де белгілі. Алатайдай бүлдірді, деген оқиғаны қырғыздар да айтады», – деп Манас жыры туралы алғашқы пікірін жазды.
 «Көкетай ханның ертегісі» – бір замандардағы көшпелі  жұрттардың  тұрмысын көркем эпикалы ыңғайда шалқыта суреттейтін «Манас» жырының аса бағалы бір тарауы. Онда бағзы дәуірлерде түрк тайпалары  мекендеген географиялық аумақ, тарихи жағдай, исламға дейінгі жерлеу жоралары (қылышпенен қырдыру, қымызбенен жудыру, шарайнамен шаптату, бұлғарымен қаптату – яғни  мәйіттің етін сүйегінен айыру, мүрдені бұлғарымен қаптату, сөрелеп қою, ұйық жұртқа көму), басқа да ежелгі әдет-ғұрыптар жайында қадау-қадау мысалдар көп кездеседі. Жырда Көкетайдың асын түпкі ханның  жеріне барып берудің өзі де көне жұрттардың Алатау мен Енесай арасын ерсілі-қарсылы көш жолы еткен ерлік замандарын еске түсіреді. 
   Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет "Манас" эпосын, оның ең шұрайлы бөлігін  жазып алған Шоқан бұл алып жыр туралы:  Манас – халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география,  дін және салт-сана, әдет-ғұрпы жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы – дала Илиадасы",  деп жоғары баға береді. 
    Шоқан қырғыздың бұғы руының бас манабы Боранбаймен және басқа да көкіректері шежіре адамдармен пікірлесе жүріп, қырғыз халқының тарихы, этнографиясы жайлы көп мәліметтер, ауыз әдебиеті нұсқаларын жинаумен қатар, қырғыз руларының түп-тегі, олардың қоныстанатын жерлері туралы да деректерге қанықты. Шежіре бойынша қырғыздар өздерін Қырғызбай деген шоң бабадан таратады екен. Оның Ақұл деген баласынан Абыл мен Қабыл туады. Абылдың тұқымдары – Оң қанат, Қабылдың тұқымдары – Сол қанат деп аталады. Абылдың Тағай деген немересінен Боғорстан, Қойлан, Қылжыр, Қарашора  деген балалар туған. Боғорстаннан – солты, Қойланнан – жәдігер, Қылжырдан –  Дәулесбақты, Орозбақты, олардан – сарыбағыш, бұғы,  Қарашорадан – саяқ рулары тарайды. Бұғылар өздерін Орозбақтының баласы Мырзағұл бабадан тарқатады. Оның баласы Әлсейіт, одан – Жаманқұл.   Ұлы енелері – Мүйізді бәйбіше сол Жаманқұлдың зайыбы боп келеді. Мүйізді бәйбіше ұрпақтарының бәрі бұғы атанады. 
Манаптардың айтуынша,  оң қанатқа қарағанда, сол қанатқа енетін тұқымдардың  халқы аздау екенін білді. Арасындағы ең белгілілері: сары,  құсшы, қытай, мұндұз сияқты рулар. Сол қанат руларының көбі  Қоқан хандығының қалаларына жақын жерлерде тұратындықтан, олардың тіршіліктері де, тілдері де  сарттарға көбірек ұқсаңқырап кеткен. Оштың аржағындағы Алай тауының күнгей, теріскей  бөктерлерін, Исфара алабын мекендейтін ішкілік руы адамдарының тілдері қазақшаға жақындау. Ішкіліктердің арасында қаңлы, қыпшақ, найман сияқты ірі аталар да кездеседі. Шоқан оларды бір дәуірлердегі Қаңлы мемлекеті, Дешті Қыпшақ, Ақорда, Көкорда  замандарында аралас-құралас өмір сүрген байырғы жұрттардың бірер сынығының қырғыз рулары арасына сіңгенінің көрінісі ретінде пайымдады.
  Шоқан осы сапар барысында бабасы Абылай ханның  қырғыздарға жасаған жорығына қатысты бірталай мәліметтерді де естіді. Көбі өткен жылы өзі жазып алған «Абылай туралы жырдағы» деректермен үйлеседі екен. Бұғының игі жақсылары да Шоқанның өздеріне аты ерекше мәлім айбынды ханның шөбересі екенін білгеннен кейін, сол тарихтан  шешіле сыр тарқатты. Қалмақтарды қуғаннан кейінгі тұста, Жетісу өңіріндегі мал-жанға қолайлы шүйгін жайылымдар қырғыздардың да көз құртына айналып, ол ақыр соңында, туыс екі ел арасындағы едәуір қақтығыстарды туындатқаны мәлім. Қырғыздар бір жылдары, тіпті Қаратау төңірегіндегі дулат пен қоңырат руларының қоныстарына, Жетісудағы ұлы жүз, найман ауылдарына дейін шауып, мал-мүліктерін олжалапты. Қазақтар да қарап қалмаған. Қырғыздарды өз қоныстарына дейін түре қуып, кескілескен ұрыстар жүргізіпті. Ел аузында Абылай бастаған қалың әскердің Шу бойында солтыларды, Шелік өзенінің бас алабында сарыбағыштарды,  Саты асуы арқылы Ыстықкөлге өтіп, көлдің батыс бетіндегі Турасу бойында бұғылар мен саяқтарды тас-талқан қылып жеңгені туралы әңгімелер қалған. 
  Екі халық арасындағы сондай алма-кезек жорықтардың бірінде  Көкжал Барақ батыр бастаған қазақ жасақтары қырғыздың қалың  ішіне  тереңдей еніп кеткен көрінеді. Қырғыздар тез жинақталып, түн ішінде оның қосынына шабуыл жасайды. Оқыста күйрей жеңілген Барақ бас сауғалап әзер қашып құтылады. Қырғыздар арасында бұл оқиға әлі күнге дейін «Жалды Барақ қашқанда, Байпақ би өлгенде» деп айтылады. Барақ сарбаздарының  ойсырай жеңілгені туралы хабар  Абылай ханға да жетеді. Кек алу мақсатын көздеген ол, қалың қолды бастап келіп, Таластың жоғарғы ағысындағы Үшқосай алабында солтылар мен саяқтардың ауылдарын талқандайды. Шуға құятын Қызылсу мен Шәмші өзендерінің  аралығындағы жазықта өткен ұрыста күллі оң қанат мен сол қанаттың біріккен әскерлерін күйрете жеңеді.  Сол шайқаста солтылардың  манабы Жайыл да ұлдарымен бірге қаза тауып, оның өзі тарайтын талқан атасынан 40-ақ адам аман қалыпты деседі. Қырғыздар арасында бұл шайқас «Жайыл қырғыны», ал ұрыс өткен жер Түйіскен деген атпен белгілі. Жайылдың қызы Бикемжанның әкесіне шығарған жоқтауы былтыр өзі жазып  алған Абылай туралы жырда да бар. 

Сол ойсыраған жеңілістен кейін қырғыздар Абылайға бұдан былай жауласпауға, бейбіт жүруге мойынсынғанының белгісі ретінде «ақ үйлі аманат» етіп көп адамын беріпті. Көкшетауға әкелінген сол аманат жұрттан тараған ұрпақтар жетпіс-сексен жылдан соң, атығай руы ішіне сіңген жаңақырғыз, байқырғыз деген аталарға айналып, бұ күндері екі болыс ел болып отырғаны да Шоқанға жақсы таныс. Абылайдың қазақ қаруының басымдығын танытқан сол жорықтары нәтижесінде, екі жақ мәмілеге келіп, қазақ пен қырғыз арасындағы шекаралық дау-дамайлар да тыйылған еді. Манаптардан «Абылай туралы жырда» айтылатын, қазақтарға қатты қарсылық көрсетіп көз жұмған қырғыз батырлары Есенғұл, Сәдір, Әтекенің кімдер екенін де сұраған. Үшеуі де сарыбағыш, әрі Есенғұл мен Әтекенің кейіннен Кенесарыны өлтіруге қатысқан Орман мен Жантай манаптардың туған аталары екенін осы сапар кезінде білді.

Құлжаға сапар
  Ыстықкөлдегі ғылыми-экспедициялық отряд құрамындағы жұмысы аяқталып, 1856 жылдың 15 маусымында Алматы бекінісіне жеткен Шоқанға Омбыдан кешелері ғана келген, оған қатысы бар хат мәтіні таныстырылды. Инфантерия генералы Гасфорд Ыстықкөлде жүрген Хоментовскийге маусымның соңына қарай экспедиция жұмысын  аяқтауға, ал поручик Ш. Уәлихановтың Құлжаға келіссөз жүргізуге баратын арнайы комиссия құрамына қосылуына байланысты, оны дереу  Қапал бекінісіне аттандыру туралы пәрмен түсіпті. 
  Бастығынан келген бұйрықтың ұзын-ырғасымен танысқаннан кейін Шоқан іс мәнісін бірден аңдады. Бұл сапардың қандай мәселеге байланысты туындағаны өзіне жақсы таныс. Былтырғы тамызда  Омбыға  «Шәуешектегі орыс  саудагерлерінің бұйымдары тұрған үлкен фактория (сауда кеңсесі мен көпестер тұрағы)  өртеніп, одан қалғандарының түк қалмай тоналып кеткені» туралы суыт хабар келген болатын. Өртті біреулердің азғыруымен ішкі жақтан жер аударылған – шәнпандар (цянь-фань) қойыпты, деген сөз де ілесе жеткен. Шәуешек факториясындағы орыс консулы Татаринов әзер қашып құтылып, іргедегі Бақты бекетін паналапты. Бұл оқиғаның туындауына, қытайдың алтын іздеуші шәнпандарының Ресей боданындағы қазақтардың жерінде алтын шаюларына тыйым салынып, орыс ұлықтарының оларды кері қайтарғаны себеп болған еді.  
  Осы оқиғадан кейін Ресей Сыртқы істер министрлігі Қытайдың Сыртқы байланыстар трибуналына тез арада кінәлілерді тауып жазалау және шығынның орнын толтыру талабын қоюға мәжбүр болған. Чиң үкіметі өз тарапынан қылмыскерлердің іздестіріліп жатқанын, орыстардың сауда мен консулдықты қалпына келтіруді қолға ала бергені жөн екендігін айтып  сыпайы жауабын берген.  Алайда көп ұзамай  қытай жағының  шығынның орнын толтыру жайын сөзбұйдаға  салғысы келетіні байқалып қалған. Ыстықкөл сапарына кетер алдында Шоқанның өзі Қытайдың Құлжадағы Іле бас басқармасынан Батыс Сібір басшылығына келген қатынас хатты, Гасфорттың айтуымен Ресей Сыртқы істер министрлігіне жолдаған болатын. Онда қытай жағы  мәселенің анық-қанығын анықтау үшін,  өз шенеуніктеріңізді Құлжаға арнайы жіберіңіздер, кеңесейік, талқылайық, деген ұсыныс білдірген еді.  

Осы хат Петерборға барысымен, Сыртқы істер министрлігінің басшылығы бұл мәселені біржақты етіп түйіндемесе болмайтынын түсініп, қытай жағы арнайы ыңғай танытып тұрған кезде, келіссөз жасауға барып-қайту қажет деп ұйғарған. Патшаның келісімімен, Құлжаға баратын өкілдікті ұйымдастыру, сол мамыр айында Мәскеуде демалыста жүрген Ұлы жүз приставы, подполковник Перемышльскийге жүктелген. Әрі оны жақын жерден Петерборға шақырып алып, келіссөз кезінде атқарылуы тиіс нұсқаулармен егжей-тегжей таныстырған. Перемышльский Омбыға жедел аттанып кетіп, Гасфортқа осы тапсырма жөнінде мәлім еткенде, генерал-губернатор делегация құрамына Семей облысының әскери губернаторы полковник Спиридонов пен өзінің ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютанты Шоқан Уәлихановты қосуды міндеттеген еді.

 Құлжа қаласында 11 тамыз күні басталған келіссөз тым ұзаққа созылды. Қытай жағы орыс факториясы тартқан шығынның орнын толтыру талабын орындағысы келмей, сөзбұйдаға салып көп ырғасты. Бірнеше кездесу өткенімен, қытай жағының бұл іске самарқау қарайтыны, бірақ оны білдіргісі келмей кішіпейілсініп, көз алдауға бейімділігі әрдайым байқалып-ақ тұрды. Алайда Құлжадағы орыс консулы Захаровтың қытай жұртының дағдысында бар дәл сондай төзімділікті әбден меңгеріп алғанының  арқасында, іс мысықтабандап болса да  біртіндеп  жылжып жатты. Мәншың ұлықтары да асыққан жоқ. Захаров та «бәрі  ойдағыдай, келіссөзіміз қытай дәстүріне  сай  қалыптасқан жүйеде  өтіп жатыр» деп, Перемышльский мен  Шоқанды  қанағатқа  шақырып  отырды. 
 Екі жақ ортақ бір мәмілеге келгеннен кейін ған, құжатты Бейжіңдегі Чиң империясының сарайына қол қоюға жіберілді. Оның қашан қайтатыны, қандай жауаппен келері тағы мәлімсіз еді. Ал өкілдік басшыларына жүктелген тапсырма бойынша, олар елге қол қойылған келіссөз қорытындысын алып бір-ақ қайтуы керек-тін. Сол себепті Шоқандар қалған күндерін құжаттың оралуын күтумен өткізген еді. 
 Шоқан бұл күндерді тиімді пайдалануға тырысты. Көп уақытын консулда бар құнды кітаптармен танысуға арнады. Йакинф әкейдің шығармаларын қайтадан мән бере оқып шықты. Шығыс Түркістан аймағының тарихына қатысты тұстарына ерекше үңілді, тугю (түрк) билеушілері әулеті жайында жазылған жерлерінен үзік-үзік көшірмелер жасады. Әбілғазы мен Хондемирдің Шағатай мен Моғол ұлыстарын билеген  хандар туралы жазған тұстарын тағы пысықтады. Моғолстанның алғашқы ханы, Шағатай тұқымы Тоғұлық Темірдің мазары Құлжаға келе жатқан кезде Қорғас қаласының сол жақ тұсында екенін білген болатын. Захаровтың кітаптары арасында Бейжіңде басылып шыққан Батыс өлке туралы географиялық сөздік бар екен. Сонда Іле бойы мен Қорғасқа дейінгі аймақ Сұлтан жайлауы деп көрсетіліпті. Тоғұлық хан мазарында оның өмірбаяны туралы  мәліметтер  жазылған шағын дәптер  бар дегенді естіді. Былтыр мазар маңында жер айдап жүрген қытайлар әртүрлі алтын заттар мен теңгелер тауып алыпты. Солардың арасында Тоғұлық шаһтың аты жазылған теңгеліктер де ұшырасады екен. 
  Құлжаға келгелі шығыстүркістандық ұйғырлардың тілін ғана емес, салт-дәстүрлерін де қытайға көп жеңдіртпегенін аңғарды. Олар өздерін ұйғыр деп атамайды. Туған өңірлерінің атымен қашқарлық, қотандық, қомулдық, тұрпандық,.. дейді  немесе «иерлік», яғни сол жерлік деген ыңғайда жіктеледі. Қытайлар олардың атын чанту (сәлделілер, басын шандып алғандар) және хой-хой (мұсылмандар) деген ортақ атаумен топтай салады екен. Іле уәлаятында оларды мәнжуше тараншылар (диқандар) деп кеткен. Шоқан Құлжа аймағына әу баста Алтышәр жақтан егін егіп, әскерлерді азық-түлікпен қамтамасыз етіп отыру мақсатында күштеп көшіріліп әкелінген алты мың отбасының ұрпақтары, бастарына еш уақытта бостандық тиіп көрмеген Іле тараншыларының жүздеріне – осы мәжбүрлі құлдық пен бағыныштылық әсері біртүрлі тұнжыраңқы мұңдылық, жабырқаулы үмітсіздік ізін түсіргенін де байқаған. Шығыстүркістандық ұйғырлар бәлендей діндар да емес сияқты. Олардың салттары қытай дәстүрлерінің әсерінен бе, ашықтау. Мейрампаз келеді, шарап ішеді. Әйелдері қымтана бермейді. Биші әйелдерсіз ойын-сауық өтпейді. 
  Қытай жеріндегі қазақтардың қоныстанған жерлері туралы мәліметтерге де қанықты.  Найманның байжігіт, қызай аталары Талқы мен Зайсан арасын жайласа, қалың керей Шәуешектен Алтайдың шығыс бетіндегі Қобда мен Теректіге (Уләсутай) дейін емін-еркін көшіп жүреді. Керейлер торғауыттармен тең құқықта басқарылып, дөйт кінәздер кеңесіне қатысады екен. Албандар жазда Текес алабындағы тау жайлауларында  болып, қысқа қарай Іле бойындағы тораңғы мен жыңғыл, жиде мен сексеуілді қойнауларға келіп қыстайды. 
   Ақыры қазанның 8-і күні Бейжіңнен Қытай мемлекетінің көптен  үздіктірген  құжат да келіп жетті. Он бір кез қағаз бетіне жазылып, жиырма үш мөр басылып, әшекейленген жауапта оларды қуантатындай мардымды  нәрсе шамалы  болса да, қытайлардың тоқетерін бірден  айтуға асықпайтын мәмілелесу тәртібінен жақсы хабардар консул Захаров: «осының өзіне де шүкіршілік, негізгі құжат жасалды, қалған істі консулдықтың өзі әрі қарай біртіндеп жалғастыра беретін болады» деді Шоқандарға. Тамыздың 1-і күні Бұрақожырдан Құлжаға аттанған мәмілегерлер тобы  екі  жарым ай өткеннен кейін ғана, қазанның  14-күні кері  қарай жолға шықты. Шоқан Қапалда  біраз күн аялдап, миссия басшысы, Ұлы жүз приставы, подполковник Перемышльскиймен бірге отырып, сапардың қорытындылары туралы есепті аяқтағаннан кейін, құпия құжат Омбыға үкілі поштамен бөлек жіберілді. Артынша өзі де сол бекет жолымен Семейге қарай бет алды.  
       Осы екі сапар кезінде көрген-білгендері Шоқанның «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы» «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы» атты әйгілі еңбектерінде жан-жақты қамтылды. Шоқанның осы алғашқы іргелі еңбектерінің өзінде көркем қолтаңба мен жазушылық шеберліктің озық үлгісі айқын танылады.  Сол себепті де оны орыс достары «Қазақ тақырыбына жазатын орыс қаламгері» деп ерекше бағалады.  Оның тарих, география, шығыстану саласындағы осы еңбектерінің даңқы тез арада Петербор ғалымдарының назарына ілігіп, олар жиырмадан жаңа асқан жас Шоқанды Императорлық Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлады.


Қашқар сапары
  Шығыс Түркістанның оңтүстік-батыс жағында Қашқар, Жаңахисар (Йангихисар), Жаркент (Йаркент), Қотан, Үштұрпан, Ақсу шаһарлары  сияқты қанаттас алты қаланың орналасуына байланысты – Алтышәр (Алтышәһар) деп аталатын аймақ жатыр. Еуропа тарапының пайымында Кіші Бұхара немесе Қашқария деген атаумен танылған бұл өңірде бірталай уақыттан бері ел мазасын алатын дүрбелеңдердің ауық-ауық тұтанып тұратыны бар. Және олардың дені Алтышәрдің билігін әрдайым өз қолында ұстағысы келетін қашқарлық қожалар әулеті тарапынан туындап жатады. Өздерін Мұхаммед пайғамбардың қызы Фатимадан туған шайқылардан (шейхтардан) тарататын қожалар Шығыс Түркістанның  мұсылман жұртшылығы арасында ерекше беделге ие. Қожаларды пір тұтатын халық олар не айтса да қарсылықсыз еріп жүре беруге бейіл. Қашқария Жоңғар хандығы иелігінде болған кезде де, одан кейін Қытай (Мәншың) империясының қол астына өткелі бері де жергілікті халықтың басқыншыларға қарсы талай көтерілістерді сол қожалар ұйымдастыратын. 
  Шоқан Ыстықкөл мен Құлжада болып қайтқаннан кейін, арада бес-алты ай өтпей жатып, 1857 жылдың көктемінен Алтышәр аймағы сол дүрбелеңнің ылаңын тағы да бастан кешкен еді. Қожалар әулетінің Уәлихан деген таққа келіп құныққан кезекті бір өкілі жақтастарымен тұтқиылдан Қашқарды басып алыпты. Билік қолға тиісімен, ол жауыздығымен танылып, елді қанға бөктіреді, көп адамды жазықсыз құрбан етеді. Ақырында бұған әбден ашынған жергілікті халық сол жылдың тамызында қытайдың қалың әскері Уәлихан қожаның бұлғағын басуға Қашқарға қарай беттегенде, оны қорғауға еш құлшына қоймапты. Қанішер қожа қасына ерген азғана адаммен әзер қашып құтылып, Қоқан хандығына қарайтын таулы Дарбаз иелігіне жетеді. Сол жерден ол Қоқан ханы Құдиярдың пәрменімен тұтқындалып, қамауға алынады.     
  Қашқар аймағындағы осы дүрбелең, бір жағынан, Ресей империясының өз мүддесі орайындағы назарына да ілінген еді. Өйткені, жарты миллионнан астам халқы бар Алтышәрдің географиялық жағдайының Қытайға ықпал ету тұрғысындағы тиімділік мәселесіне, соңғы кездері Ұлыбритания империясының қызығушылық танытатын қадамдарға баруы, шекара шептері сол өңірге іргелесе жатқан Ресейді де мазасыздандыратын түйткіл мәселелердің біріне айнала бастаған болатын. Яки сол аймақтағы Қытай билігіне қарсы қөтерілістерді Ресейдің өз пайдасына бұрып, жергілікті мұсылман халқы бізден көмек сұрап жатыр деген сылтаумен, Қашқарияда Ресей қамқорлығында болатын жеке хандық құрудың да реті келіңкірейтін сияқты көрінген. Демек, бұл орайда сол көтерілістердің туындау себептерін байыптап, жергілікті халықтың аймақта тұтанған талай көтерілістерді бастаумен жүрген қожалар әулетіне деген бейіл-ықыласын, оларды қолдап-қолдамайтынын, Қытай-мәншың империясына төтеп бере алатын  әлеуеті мен қуатын, осы аймақтың қазіргі саяси жағдайын барлап қайту артықтық етпейді деген мүдде туындаған. 
  Бұл аймақ қаншама ғасырлардан бері еуропалық ғылым үшін құпия, жұмбақ күйде қалып келеді. Әртүрлі қантөгістерді бастан көп кешкен өңірдің билеуші әкімдері халықты оқшауландыра күн кештіруге бейіл. Әсіресе, діні бөлек еуропалықтар үшін қабақ тым қату. Мәмілеге келіп жатпайды, басын ала салады. Сондықтан Қашқариядағы жағдайлардың аңысын аңдап, мәлімет жинап қайтудың бірден-бір қауіпсіз тәсілі – ол жаққа тәжірибелі де сенімді  адамды құпия түрде сауда керуенімен жіберу деген ұйғарым жасалған. 
  1857 жылдың 30 қазаны күні Дербес Сібір корпусының командирі Гасфорттың атынан Петербордағы Әскери министрге жолданған аса құпия баянатта бұл тапсырманы бірден-бір орындай алатын адамның аты-жөні де хабарланған еді. Онда Гасфорт: «Император ағзамның ұйғарымымен Қашқар жаққа сауда керуеніне қосып, саудагер кейпіндегі сенімді адамды жіберу туралы тапсырманы орындау тікелей өз қарамағында істейтін поручик, Сібір кадет корпусының аса дарынды түлегі Уәлихановқа жүктелді, ол қазір Көкшетау округінің аға сұлтаны боп отырған беделді қазақ төресі полковник Шыңғыс Уәлихановтың ұлы, әрі  кіндіказиялық хандықтардың тарихын, қазіргі жағдайын жақсы біледі, сондай-ақ өзі мұсылман болғандықтан, орыс шенеунігінен гөрі діндестерінің сеніміне тезірек ие болу мүмкіндігі де  мол» екендігін атап көрсеткен.
  Қытай жеріне барып-келіп тұратын семейлік саудагерлермен ақылдасу барысында, Шоқан бұл сапарға керуенбасы Мұсабайдың туысы Әлімбай деген бүркеніш есіммен аттанатын болып келісілді.  Шоқан бұл керуен қатарына 1858 жылдың 28 маусымы күні Қапалдан елу шақырымдай жердегі Сарыбұлақ бекетінде қосылды. Алты қос болып Қашқарға қарай жылжыған керуен, әуелі қырғыз жеріне жетіп, күзге дейін айырбас саудасын жасап, Алтышәр үшін өтімді тауар қой малын көбірек сатып алды. Ыстықкөлдің күнгей бетіндегі Жөукі шатқалы арқылы қия беткейлі тау асуларын басып өтетін ауыр жол қиындығын шеге жүріп, 1 қазанда Қашқар қақпасынан келіп кірген керуен, келер 1859 жылдың 11 маусымында шәһардан кері қарай аттанды.       
  Шоқан өз өміріне қауіп-қатер әлденеше рет төнген осы ауыр сапардан Қашқар өлкесінің тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен әдебиеті, географиялық жағдайы жайлы бұған дейін ғылымға мүлдем белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Бұл сапар Шоқанның ғалымдық, ағартушылық саладағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашқария сапары негізінде «Алтышәрдің, яғни Қытайдың Нан-Лу уәлаятының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жайы» атты атақты еңбегі дүниеге келді. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді.
  Сондай-ақ Шоқан Қашқардан «Тазкира-йи Сатұқ Бұғра хан ғазы», «Тазкира-йи Тоғұлық Темір хан», «Тазкира-йи қожаған» секілді құнды қолжазбаларды ала келіп, оларды тұңғыш рет еуропалық ғылым айналымына қосты. Ол қолжазбалардағы деректерді басқа да мұсылман шығысының көне шығармаларымен, қытайдың тарихы құжаттарынан алынған мағлұматтармен салғастыра отырып, өзінің Қашқария туралы басты еңбегін жазуға пайдаланды. Алтышәр аймағында ислам дінінің қалай орныққанына, қожалардың ел билігіне араласуына қатысты бұрын беймәлім боп келген деректерді жүйеледі. Сол қолжазбалардағы мәліметтер кейіннен Петербор университеті Шығыстану факультетінің кітапхана қорында сақталған Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» туындысының қолжазбасын зерттеу ісіне де кеңінен пайдаланылып, Шоқанға Қашқар тарихының соған дейін құпия боп келген тұстарын жан-жақты ашуға өз қолқабысын берді[10]. 


ПЕТЕРБОРДА

  Патша билігі, Ресейдің әйгілі ғалымдары  Шоқанның Қашқарға барған жанқиярлық  еңбегін жоғары бағалады. Ол империя астанасына арнайы шақыртылып, 1860 жылғы ақпанның соңынан – 1861 жылға мамыр айының соңына дейін Санкт-Петерборда тұрды.  Орыс патшасы II Александрдың тарапынан құрмет көрсетіліп, «Императорлық Ізгі Апостол мәнді кінәз Владимир орденінің» төртінші дәрежелі атағымен марапатталды, әскери шені де штабс-ротмистр  дәрежесіне жоғарылатылды. 
Империя астанасы Петерборда болған кезінде Шоқан Уәлиханов шығыстанушылар мен дипломаттар, жазушылар мен ақындардың ерекше назарына ілініп, көп құрметіне бөленген елеулі тұлғалардың бірі ретінде танылды. Орыс географиялық қоғамында Қашқар сапарының қорытындылары туралы баяндама жасап, ол ғалымдар тарапынан жоғары бағаланды. Петербордың ғылыми, әдеби зиялы қауымымен жақын танысты. Бас штабта, Азия департаментінде қызмет істеді. Зерттеулерін жазды. Қазақстан мен Орталық Азияның және Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысты. Шығыс елдерінің көне қолжазбаларын зерделеді. «Жоңғария очерктері», Алтышәр туралы еңбегінің алғашқы екі тарауын «Орыс географиялық қоғамының жазбаларында» жариялады. Мұхаммед Қайдар Дулатидің «Тарихи-и Рәшиди» еңбегін еуропалық ғалымдар арасында тұңғыш рет зерттеді.

Алайда Петербордың ылғалды ауа райы оның денсаулығына жақпады. Көкірек дертінің (туберкулездің) өршуіне байланысты, дәрігерлердің кеңес беруімен, қымызбен емделу үшін қазақ даласына оралуға мәжбүр болды [11].

АУЫЛДА

   1861 жылдың маусым айының соңынан – 1863 жылдың күз мезгілі аралығында атажұртты мекен етті. Аққанбұрлық алабындағы ата жайлауда, Сырымбетте, Көкшетауда  тұрды. Денсаулығына қарайлай жүріп, ауыз әдебиеті үлгілері, этнографиялық деректерді жинаумен айналысты, зерттеулер жазды. Туған халқының қамын ойлау ниетімен Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынып 1862 жылы сайлауға да түседі. «Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктерден, қазақ байларынан қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді» деп жазады ол бұл туралы аға досы Достоевскийге. Бірақ ол бұл мақсатын орындай алмайды. Шоқан қарсыласынан көп дауыс алып жеңіске жеткенімен, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Дюгамель оның халық арасында ықпалы мен беделі зор болып кетеді деп сескеніп, «науқасына байланысты қызметтен бас тартты» деген жалған сылтаумен аға сұлтандыққа бекітпей қояды.

1863 жылғы мамырдың соңынан сот реформасы туралы халық пікірін жинау жөніндегі комиссия жұмысына қатысты. Петерборға қайта оралып, ғылыми жұмыстарын жалғастырмақ ниетпен 1863 жылдың күзінде Омбыға келгенімен, денсаулығы сыр беріп, тағы да жолға шыға алмайды. Амал жоқ, қыс бойғы уақытын сол қалада өткізеді. Қарап жатпайды. Сот реформасы туралы еңбегін аяқтайды. Шөже ақыннан «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының толық нұсқасын жазып алады.

1864 жылдың 4 наурызында Гутковскийге жазған хатында мамыр айында Петерборға жүретін шығармын деп жоспарлап отырған Шоқан, жиырма күннен кейін сол кісіге жолдаған келесі хатында өзінің Черняев отрядына мәмлегер-аудармашы ретінде қосылып, Әулиеатаға кетіп бара жатқанын айтады. Реті келіп жатса, сол жақтан Ақмешіт арқылы Орынборға шығып, Питерге барамын деген ойы барын жеткізеді [12] .

ЖЕТІСУДА

   Шоқан 1864 жылғы мамырдың 1-інен – маусымның 8-іне дейін полковник Черняевтің Әулиеата жорығына қатысады. Ол Қоқан хандығы езгісінде жатқан күнгейдегі қалың қазақты патша әскерінің басқыншылығы кезінде қырғынға ұшыратпау мүддесін ойлап, реті келсе, бар мәселені бейбіт уағдаластықтар арқылы шешу ниетін көздеген. Сол үшін Омбыдан арнайы Алматыға келіп, әскери экспедиция құрамына мәмілегер ретінде қосылғандағы үміті ақталмады. Қанішер қолбасшы Черняев оның жазықсыз елге шыр-пыр боп ара түскен сөздерін құлаққа ілместен, қала қорғанын паналаған Әулиеата (қазіргі Тараз) жұртын жөнсіз қырғынға ұшыратты. Көз алдында өткен сол жауыздықтан кейін Шоқан енді бұл жорыққа ілескенімнің қажеті жоқ деп шешті. Бейкүнә халықтың босқа жусап қалуына арашашы бола алмағанына құсаланған ол, полковниктен өзін кері қайтаруды сұранды. Шоқан Черняевтің келісім беруімен, Верный бекінісіне кері оралатын бір батальон әскердің құрамында, сондай-ақ әскери инженер, капитан Криштановский, суретші Знаменский, штабс-капитан Семенов, капитан Васильев, подпоручиктер Бессонов, Грязнов, өзінің немерелес інісі, поручик Ғази Уәлиханов сияқты офицерлермен және осы жорыққа қатысқан 50 қазақ милициясымен бірге Алматыға қайтады.
  Әулиеатадан түңіліп оралған Шоқан Алматыға 1864 жылғы маусымның 24-і күні жетті. Бекіністе бұл кезде байырғы танысы, Алатау округінің бастығы, генерал Г. А. Колпаковский жоқ екен. Қытаймен шекарада туындаған мазасыз ахуалдарды байыптап қайтуға кетіпті. Шілденің 5-і күні Шоқан оның атына: «Әулиеата экспедициясынан қызмет орным С.-Петербор қаласына қайтып бара жатып, Сіздің мәртебеліңізден маған кейін оралу үшін жол және көлік ақысын беруіңізді сұраймын», – деген өтінішін жазды. Шілденің 7-сі күні оған жазбаша түрде жауап берген Колпаковскийдің орынбасары, өзінің құзіреті жол қаражатын тек Семейге дейін беруге ғана жететінін айта отырып, одан арғы қаржыны Семей облысы әскери губернаторының басқармасынан алуға болатынын түсіндірді, Шоқанға тарантасқа жегілетін қос аттың ылауына ғана төленетін ақы беріледі де, ол шілденің екінші жартысында Алматыдан Омбыға қарай шығып кетеді
  Алматыдан Омбыға (одан әрі Петерборға барамын деген оймен) беттеп келе жатып, аға сұлтан, полковник Тезек Нұралыұлының Күреңбел жайлауындағы ауылына  аялдағанда, тағы да денсаулығына қарайлап, сонда тұрақтап қалады. Тезек сұлтанның немере бауыры Көшен төренің қызы Айсарыға үйленеді. Тезек төренің ауылы жазда Күреңбел жайлауын, қыста Алтынемел асуының күнгейінде жатқан Төңірек атырабындағы қыстауын (Шоқанның соңғы хаттары осы Төңіректен жазылған) мекен ететін. Денсаулығының әлсіздігіне қарамай, Алатау округінің бастығы генерал Колпаковскийдің өтініші бойынша, іргедегі Құлжа аймағында өтіп жатқан Шығыс Түркістан мұсылмандарының азаттық көтерілісін, сол аймақты терең білетін ғалым ретінде  байыптап  отырды. Колпаковскийге жазған хаттарында өзінің қыс бойы дімкәсімен алысқанын да хабардар етеді. «Кеудем ауырып жүр, істеген жақсылығыңыз болсын маған құстыратын бір майдәрі немесе кеудемдегі іріңді босататын, не тер шығаратын бірдеңе беріп жібере алмас па екенсіз,... асты әзер жұтамын, даусым тіптен шықпай қалды. ...өзімді қазақтың құшнаш-емшісінің қолына тапсырдым. Оның не дәрі ішкізіп жатқанын бір құдайдың өзі білсін. Әйтеуір қол қусырып өлгеннен гөрі осы дұрыс», –  мұңын шағады.   

Сөйтіп жүріп көктемге де ілігеді. Әдетте көктем – көкірек ауруының өршіп, қозатын кезі. Ақыры сол дерт Шоқанды 1865 жылдың 10 сәуірінде ажал құрығына іліктіреді. Оның сүйегі Матай тауының теріскей бетінде жатқан Көшентоған деген жердегі төрелер қорымына (қазіргі Кербұлақ ауданындағы Шоқан ауылының маңы) қойылады.

   Шоқан ғұмырына қатысты кей қате деректер, кейде оның Жетісуда өткерген осы соңғы жылына қатысты айтылып қалып жатады. Ал ол кілтипанның төркіні, әу баста, Ш. Уәлиханов шығармаларының алғашқы бес томдығының 1968 жылы шыққан 4-ші томының 444-446 беттеріндегі, жазылған мерзімдері «1865 жылдың 11 ақпаны» және «1865 жылдың 7 сәуірі» деп, жылы қате түсіп кеткен екі құжатқа байланысты туындаған еді. Шындығында, Түркістан генерал-губернаторлығы атынан Әскери министрге жолданған ол құжаттардағы: «Штабс-ротмистр Уәлихановтың Жетісу облысы қазақтары арасында аймақ шырқын бұзатын сөздерді таратып жүргені, осы тектес зиянды әрекеттері үшін оны жауапқа тарту қажеттігі», туралы сөздер Шоқанға емес, оның немерелес бауыры, 1867 жылдан штабс-ротмистр шенді Ғази Уәлихановқа қатысты, яғни 1865 жылы емес, одан төрт жыл кейінгі – 1869 жылғы деректер болып табылады. Өйткені, құжатта жазылған Түркістан генерал-губернаторлығы, Шоқан қайтыс болғаннан екі жыл өткен соң ғана, 1867 жылғы 7 шілдеде құрылды.  Әрі онда  аты-жөні аталатын Батыс Сібір генерал-губернаторы А.П. Хрущев та бұл қызметіне 1866 жылғы 28 қазанда тағайындалған болатын. Сондай-ақ Ш. Уәлихановқа 1865 жылдың наурызында ротмистр шені берілгені белгілі. Кейіннен архив деректері арқылы, 4-ші томда байқаусызда «1865» деп жылы қате көрсетіліп кеткен ол деректердің 1869 жылы жазылғаны дәлелденген соң, академик Ә. Марғұланның жауапты редакторлығымен 1984-1985 жылдары екінші рет басылған Шоқан шығармаларының бес томдығына бұл мерзімі шатасқан құжаттар енген жоқ [13].

ШОҚАН УӘЛИХАНОВ ШЫҒАРМАЛАРЫ

   Шоқан шығармаларын жинап бастыруда оны қадір тұтқан орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Сол жанашыр достары жинап-терген Шоқан шығармалары тұңғыш рет 1904 жылы академик Веселовскийдің дайындауымен, «Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың шығармалары» деген атпен Императорлық орыс география қоғамы этнографиялық  бөлімі жазбаларының ХХІХ томы ретінде тұңғыш рет жарық көрді. 

Онда Шоқанның «Абылай», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы», «Қазақтың көне замандардағы қару-жарағы мен сауыт-сайманы», «Жоңғария очерктері», «Алтышәрдің, яғни Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) жайы» (Уәлихановтың есебінен үзінділер), «Сібір ведомствосы қазақтарының сот реформасы туралы жазбалар», бірқатар материалдардың алғашқы жөнделмеген нұсқалары («Көкетай ханның ертегісі» үзіндісінің орысша аудармасы мен «Шона батыр» ж. т. б.), «Едіге» жыры, «Ұлы жүз қазақтарының аңыздары мен әпсаналары», «Қазақ шежіресі» сияқты еңбектері және Қолпаковскийге, Гутковскийге жазылған хаттар, оның өмірбаяны туралы Потанин дайындаған мағлұматтар, Ядринцев пен Ибрагимовтың естеліктері топтастырылған еді. Қосымша бөлімде Сыртқы істер министрлігі мұрағатынан алынған поручик Уәлихановты Қашқарға аттандыру жөніндегі құжаттар, оның өз қолынан шыққан барып-қайту жолының сипаттамасы, сондай-ақ Шоқанның Алтышәр туралы есебінің 1861 жылы Географиялық қоғам жазбаларында жарияланбаған: «Халық құрамы», «Өлкенің билік жүйесі мен саяси жағдайы», «Өнеркәсіп және сауда» атты кейінгі үш тарауы берілді.

   Жинақ Веселовскийдің «Метеор» деген кіріспесімен ашылды. Әйгілі профессордың ол мақаласы: «Шығыстану әлемі аспанынан, қазақ хандарының ұрпағы, әрі орыс армиясының офицері  Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов құйрықты жұлдыздай ағып өте шықты. Орыс шығыстанушылары оны бірауыздан ғажайып құбылыс ретінде танып, түркі халықтарының тағдыры туралы ұлы да маңызды жаңалықтар ашады деп  күткен еді, бірақ Шоқанның  мезгілсіз қазасы біздің бұл үмітімізді үзді. Ол 30 жасқа да толмай, өкпе ауруынан қайтыс болды», – деген  сөйлемдермен басталған еді.
   Шоқан шығармаларының ең алғашқы бес томдық шығармалар жинағы 1961-1972 жылдары академик Ә. Марғұланның жауапты редакторлығымен жарық көрді. 1984-1985 жылдары ол бес томдықтың жаңа материалдармен толыққан екінші басылымы оқырман назарына қайтара ұсынылды. 2010 жылы Шоқанның көп томдық шығармалар жинағы алты томдық түрінде қазақша басылып шықты.
    Шоқаннан қалған мұраның елеулісі – бейнелеу өнері туындылары. Олар Шоқанның осы  өнер саласында қазақтың тұңғыш кәсіби суретшісі болғанын дәйектейді. Ғалым негізінен сапарлары барысында көргендерін графикалық тәсілдермен салды, сызбалар түсірді,  портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеуге көңіл бөлді. Одан 150-дей сурет қалған [14]
Ш.Ш. Уәлиханұлы, 1965 КСРО пошта маркасы, (ЦФА тізімдемесі № 3154, Scott № 2971B)
Ш.Ш. Уәлиханұлы, 2010 Қазақстан пошта маркасы


    Шоқан қысқа ғана ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп үлгерді.
Ш.Ш. Уәлиханұлы, 1965 КСРО пошта маркасы, (ЦФА тізімдемесі № 3154, Scott № 2971B)
Ш.Ш. Уәлиханұлы, 2010 Қазақстан пошта маркасы


             ==Шоқан Уәлиханов атындағы==

Библиография

  Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы (Собрание сочинений  в 5 томах), –Алматы: Ғылым, 1961-1972. 
  Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы (Собрание сочинений  в 5 томах),  –Алматы: Ғылым,  1984-1985.
  Уәлиханов Ш. Ш. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Толағай групп.  – 2010.
   История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т.  Ч.1. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 716 с.
   Марғұлан Ә. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы, 1971. – 164 б.
   Мұқанов С. Шоқан Уәлиханов. 8-138 б. // Жарқын жұлдыздар. – Алматы: Мектеп, 1964. – 352 б.
  Марков С. Идущие к вершинам.М: Сов. писатель, 1968.– 375 с.
  Стрелкова И. Валиханов. ЖЗЛ. М.: Мол. Гвардия, 1983. – 284 с.
  Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.
   Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.

Дереккөздер

      1. История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т.  Ч.1. 143-144, 342 с. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 716 с; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Обағандағы орда.66-76 б). -Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. (Ставка в Обагане. С. 83-98). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.      
     2. Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы (Собрание сочинений в пяти томах). ІҮ т. 347, 434 б. – Алматы: Ғылым,1968. – 782 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. 448 б. – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. С. 556-557. – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.     
     3. Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. Ү т. (Схема пикетной дороги между Кушмуруном и Уйской крепостью. Акварель. 1852 г.). 32ә-бет. – Алматы: Ғылым. – 1972.– 144 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т.  (Схема пикетной дороги между Кушмуруном и Уйской крепостью. Акварель. 1852 г.)  32-33 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б;   32-33 б. История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т.  Ч.1. 143-144, 342 с. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 716 с.
     4. Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. 74 б. – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. С. 94-95. – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.     
     5. Уәлиханов Ш. Ш..Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 13-14 б.  – Алматы: Ғылым,  1984. – 432 б; 5 т. 314-335 б. – Алматы: Ғылым, 1985.  – 528 б;  Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Аққанбұрлық алабында. 82-104 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. (Акканбурлукские просторы. С. 105-133). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с. 
     6. Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ т. 186-189 б. – Алматы: Ғылым,1968. – 782 б. 
     7. Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 22-32 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 346-366 б. – Алматы: Ғылым, 1985.  – 528 б;     Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Кадет корпусының шәкірті. 122-134 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. (Воспитанник кадетского корпуса. С. 155-171). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.  
      8. Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 32-36, 104-163, 201-255, б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б;  Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютант. 135-147 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. (Адьютант его превосходительства. С. 172-187). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.       
     9.Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 53-57 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 132-133, 143-144, 147-159, 176-179 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. 147-162, 193-201, 437-442, 451-459 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. С. 187-206, 423-432, 540-549,560-569). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.       
     10. Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 306-358 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 2 т. 7-248 б. – Алматы: Ғылым,1985.– 416 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 3 т. 7-219 б. – Алматы: Ғылым,1985.– 416 б; Марғұлан Ә. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы, 1971. – 164 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. 206-437 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. С.258-540). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с. 
      11. Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 61-96, 101-115 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Империя астанасы. 443-510 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование.(Столица империи. С. 550-634). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.
    12. Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 60-63 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 96, 116-118, 150-157 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ т. 577-582 б. – Алматы: Ғылым,1968. – 782 б;  Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. 511-545 б. – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. С.635-679. – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с. 
    13. Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ т. 424-443, 444-446 б. – Алматы: Ғылым,1968. – 782 б;  Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 63-65, 92, 98 б, – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б;  Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 162-175 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б;  Н. Ивлев. «Документы и комментарии: Четвертый том Ч.Валиханова», – Простор,  1969 .№2. С. 102-105; Н. Ивлев. «Разоблачение клеветника».  – Простор,  1985. №8. С. 177-187; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. 557-588 б. – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. С.691-727. – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.    
      14.  Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ т. (Об издании трудов Ч.Ч. Валиханова. 513-524 б.). – Алматы: Ғылым,1968. – 782 б;  Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. Ү т. Графическое наследие. – Алматы: Ғылым. – 1972. – 144 б; Уәлиханов Ш. Ш. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Толағай групп. – 2010; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Шоқаннан соң. 589-601 б.). – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. (После Чокана. С.728-743). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.    
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Shokan Valikhanov