Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
Туған күні	1835, қараша
Туған жері	Қостанай облысы, Сарыкөл ауданы, Күнтимес ауылы. (Аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы қыстау-ордасы.
Қайтыс болған күні	10 сәуір 1865 (1865-04-10)
Қайтыс болған жері	Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Шоқан ауылы, Көшентоған
Ұлты	қазақ
Қызметі	шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы
Әкесі	Шыңғыс Уәлиханов
Анасы	Зейнеп Шорманқызы
Жұбайы	Айсары Көшенқызы
Балалары	жоқ
Марапаттары мен сыйлықтары	Императорлық Ізгі Апостол мәнді кінәз Владимир орденінің төртінші дәрежесі (1860 ж. 5 сәуір), қайтыс болған кезіндегі офицерлік шені – ротмистр (1865, наурыз)

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын есімі Мұхаммедқанафия; 1835, қараша, Қостанай облысы, Сарыкөл ауданы, Күнтимес ауылы — 10 сәуір 1865, Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Шоқан ауылы, Көшентоған, — қазақтың ұлы ғалымы, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен «Шоқан» аталып кеткен.

Өмірбаяны

Шоқан 1835 жылдың қараша айында Күнтимес қыстауында (қазіргі Қостанай облысы Сарыкөл ауданы, Күнтимес ауылы) аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиұлы сол кезде Аманқарағай округінің (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болатын. (Шыңғыс сұлтан Күнтимес қыстау-ордасын осы Қараобадан теріскей-шығысқа қарай 40 шақырымдай жердегі қалың қайың мен қарағай орманының қойнауында салдырған еді [История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т. Ч.1. 143-144, 342 с. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 716 с.]. 1844 жылы округ орталығы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли патша үкіметі ресми түрде бекіткен Орта жүздің ханы болған. Бабасы – Қазақ Ордасының Ұлы ханы Абылай, Шоқан оның шөбересі.

    Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Күнтимес ордасында, жазда Есілдің оң саласы Аққанбұрлық алабындағы атасы Уәлиханнан тарайтын әулеттің ата жайлауында өткен. Сырымбеттегі хан ордасын мекен ететін әжесі Айғаныммен, басқа да жақын туыстарымен  негізінен осы жазғы жайлау кезінде кеңінен араласты. «Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Күнтимес ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде хат таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады,сурет салуды үйренеді. Ол бала кезінен данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең-жырларын ықыластана тыңдап өсті,білімге қабілеттілігін танытты. Оған тәрбие беруде қожа әулетінен шыққан сауаты мол әжесі Айғанымның да ықпалы күшті болды. Әжесі бала Шоқанды көне әдебиет үлгілерімен таныстырды. Қисса-дастандарды оқуға баулыды [Уәлиханов Ш.Ш.Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 13-14 б. – Алматы: Ғылым,  1984. – 432 б; 5 т. 314-335 б. – Алматы: Ғылым, 1985.  – 528 б;  Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Аққанбұрлық алабында. 82-104 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.].  
 Шоқан — атақты хандар әулетінің]] ұрпағы. Оның  бабасы Абылай қазақтың XVIIІ ғасырдағы ұлы ханы,  ал атасы Уәли  Орта жүздің патша үкіметі ресми түрде бекіткен соңғы ханы еді. Шоқанның әкесі — Шыңғыс Уәлиханов та сол заманның көзі қарақты білімді адамдардың бірі болды.  Ол 1834 жылы Омбыдағы Сібір казак-орыс әскери училищесінің Азиялық мектебін бітірді. 1838 жылы майор, 1852 жылы подполковник, 1855 полковник  шеніне ие болды. 1834-1853 жылдары Аманқарағай (кейіннен Құсмұрын) округінің,  1854-1857 жылдары Батыс Сібір генерал-губернаторлығына қарайтын Сібір қазақтары облыстық басқармасының кеңесшісі, 1857-1865 жылдары Көкшетау округінің аға сұлтаны қызметтерін атқарды. Шоқаннын нағашылары  — Баянауыл өңіріндегі атақты Шормановтар әулеті. Туған нағашысы Шорманов Мұса полковник,  Баянауыл округінің 1854-1868 жылдардағы аға сұлтаны, этнограф.

Аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов қазақтың игі жақсыларымен бірге

Кадет корпусы

1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кездегі Омбы қаласындағы таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадет корпусына түсіреді. Шоқанның бүкіл келешегі, ғылым, өнер жолындағы қабілетін ашуда бұл оқу орнының маңызы ерекше болды. Жеті жылдық корпуста әскери сабақтардан басқа жалпы география, оның ішінде қазақ даласының сипаттамасы, тарих, дін сабағы (мұсылмандар ислам шарттарын), орыс және батыс әдебиеті, философия негіздері, ботаника, зоология, физика, алгебра, геометрия мен тригонометрия, сәулет өнері, сызу мен сурет пәндері, орыс, француз немесе неміс тілдері оқытылды. Казак-орыс балалары үшін қазақ тілі сабағы жүрді. Жоғары класс оқушыларына қылыштасу мен би сабақтары арнайы өткізілді. Осылардың бәрі: мәнді оқу бағдарламасы, мұғалімдердің білім сапасы, сол заманның демократиялық идеялар рухымен тыныстаған бір шоғыр ұстаздардың сергек тәлімі, тумысынан зерек Шоқанға ерекше ықпалын тигізді. Оқуға түскен кезде орыс тілін білмеген Шоқан өзінің зеректігімен тілді тез арада үйреніп алды. Екі-үш жыл ішінде-ақ алғырлығымен, жүйрік ойымен көзге түсті.

  Шоқанға әсіресе орыс тілі мен әдебиеті пәнінің оқытушысы, шығыстанушы  Н. Костылецкий мен өркениет тарихынан сабақ беретін Г. Гонсевскийлердің ықпалы күшті болды. Сондай ұстаздардың әсер етуімен Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінің Диккенс, Теккерей, Руссо сияқты ұлы өкілдерінің шығармаларын, «Современник» журналын оқып өсті. Әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын аңғара алатын, сергек ойлы жас болып ержетті.

 Сібір кадет корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ оның зерттеушілік қабілеті қалыптасты. Ол ұстазы Костылецкийдің тапсырмасымен, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жинап, жазып алумен айналысатын. Тіпті,  ұстазы Костылецкий екеуі, өзі жазып алған "Едіге", "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырларын  орысшаға да аударды. Шоқан жинаған ол ауыз әдебиеті үлгілеріне көрнекті шығыстанушы, Қазан университетінің профессоры И.Н.Березин назар аударды. Жас жігіттің ғылымға бейімділігін аңғарған профессор Шоқанды Костылецкий арқылы ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартты.

  Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.Н.Березиннің "Хан жарлықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор зерттеуші болатындығы аңғарылды. «Шоқан бізден бір жыл төмен оқыса да, біз өзімізді оның қасында сары ауыз балапан ретінде сезінуші едік, – деп жазады оның кадет корпусындағы жұбы ажырамас досы, кейіннен әйгілі шығыстанушыға айналған Г.Н.Потанин. – Ол өзі көп білетінін, бізден артықшылығын достары арасында онша көрсете де бермейтін. Бірақ реті келгенде оның білімінің мол екені айқын байқалып жататын. Ол өзінің қатарластары, соның ішінде менің өз басым үшін шын мәнінде «Еуропаға ашылған терезе» іспетті болды».
   Кадет корпусында Шоқан суретші В. Померанцевтің көмегімен сурет салу өнерін де терең меңгерді. Оның  1850 жылдардың  басындағы жазғы демалыс кезінде салған суреттері мен сызбаларының өзінен ширақ қолтаңбаның ұшқыны байқалады. "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды, – деп жазады Потанин. – Біз одан қазақтардың сұңқармен саят құру тәсілдерін толығымен жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Ол менің жазбаларыма дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып толықтыратын".

 Шоқан кадет корпусында оқып жүріп, әйгілі жиһангездердің өміріне, олар жасаған саяхаттарға  қатысты еңбектерге аса қызығушылық танытты. Осы еңбектердің ықпал-әсерінен ол болашақта сапарларға шығуды, бұрын белгісіз болып келген жұмбақ өлкелерді ашуды армандады.

Қызметі мен зерттеушілік жолы

Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан сол жылдың қараша айынан бастап Сібір шебінің 6-шы атты әскер полкінің құрамына қабылданды. Арада үш ай өтер-өтпесте Батыс Сібір генерал-губернаторлығы Дербес Сібір корпусы штабының бастығы, генерал-лейтенант Яковлевтің адьютанты қызметіне кіріседі. 1854 жылдың күзінен Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, Дербес Сібір корпусының командирі Г.Х. Гасфорттың ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орталық Азия халықтарының тарихын, географиясын, этнографиясы мен көне мұраларын зерттеуге белсене араласады. Оның сол кезде орындаған алғашқы дүниелерінің өзінен ғылыми зердесі қалыптасып, білікті зерттеуші дәрежесіне көтеріліп үлгерген алғыр жасты тану қиын емес.

  Сол жылдары профессор И.Н. Березинның  дайындауымен «Шығыс тарихшыларының кітапханасы» сериясы бойынша жарық көрген Қадырғали бек Жалайырдың «Жами ат-тауарих» жылнамалар жинағы (1854) туралы зерттеу жазды.  «Қазақтардың өздерінің шығу тегі туралы әңгімелерін Ұлы жүздің тарақ тамғалы жалайыр руының қазағы Қадырғали бек жазған «Жами ат-тауарихтағы» аңыздар да нақтылайды», – дейді Шоқан. Жылнама авторы Қадырғалидың өз тегі туралы: «осы тарихтың жазылуына себепші болған жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханға ата-бабасынан бері қызмет етіп келе жатқан тарақ тамғалы жалайырмын. Парсы тіліндегі Шыңғыснаме кітабынан түркшеге аудардым, ал кейінгі замандарда болғандарды өзі естіп-білгенім бойынша Алла тағала тауфих беріп, теріп жаздым», дегенін атап көрсетеді.

  Сол Оразмұхаммедтің әйгілі Шығай ханның немересі, Ондан сұлтанның ұлы, Тәуекел ханның немерелес інісі екенін Левшиннің, Небольсиннің, Савва Осиповтың жылнамасындағы деректермен, Сібір шекара басшылығы жинаған хандар шежіресіндегі кестемен дәйектейді. Жас Оразмұхаммедтің Сібір хандығының астанасы Ескердегі Тайбұға тұқымы Сейтектің ордасына отбасымен, хан кеңесшісі Қадырғали бекпен, жанына ерген жасауылдарымен  бірге, жегжаттық рәсіммен қонаққа келіп, 1588 жылы Тобыл маңында  саятта жүрген кезінде орыс воеводасы Данило Чулков алдап қолға түсірген, содан «аманат» ретінде Мәскеуге жөнелтілген тарихынан жақсы хабардарлығын байқатады. Орыстың Рюрик әулетінің соңғы патшасы Федор Ивановичтің оны сарайға жақындатып, қызметке тартқаны, таққа одан кейін отырған Борис Годуновтың өз билігі кезінде Оразмұхаммедті Ока өзені бойындағы Қасым патшалығының ханы етіп тағайындаған тарихын бұрыннан білетін Шоқан,  профессор Березин дайындаған Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағындағы» деректерге ерекше тәнті болады. Сол замандағы орташығыс шежірешілері шығармаларының орындалу дәстүріне сәйкес, Борис патшаға мадақтау арнай отырып жазылған, қазақ тарихынан жаңа мәліметтер ұсынған тамаша туындының өзін қызықтырғаны сонша, ол жылнаманың Дала тарихына қатысты жазылған тарауларын орысшаға аударады. Оразмұхаммед ханның қадірлі төрт бегі болғаны, тақтың оң жағында жалайыр Қадырғали бек пен маңғыт Саманай бектің, сол жағында арғын Шәш бек пен қыпшақ Төкей бектің отыратындығына назар аударып, «сол кездегі қазақшаға өте жақын, нағыз шағатай-түрки тілінде жазылған» еңбектің қазақ жұртына да тән төл шығарма екендігін тап басып аңғарады.

 «Жами ат-тауарихтың» мазмұнына, тілдік құрамына білгір түсініктемелер жасайды. Оның мәтінінде  Әбілғазының «Түрк шежіресі» мен Бинайдың «Шайбанинамасына» қарағанда, аңыздардың аз кездесетініне көңіл бөледі. Далалықтарға тән сөз қолданыстары мен мәтелдердің аса мол екеніне, сөйлемдер мен ой қайырымдарының құнарлы, көп сөздердің осы күнге дейін қазақ арасында со күйі ұшырасатынын атап өтеді. Бұл шығармаға «қазақ тарихына қатысты деректерінің молдығы жағынан теңдесер ештеңенің жоқтығы күмәнсіз», деген баға береді. 

  Шоқанның жан-жақты білімдарлығын осы алғашқы зерттеушілік талпыныстардан-ақ байқау қиын емес. Ол Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағының» қазақ тарихына қатысты тұстарын орысшаға аударған кезінде де кей сөздер мен атауларды, сөйлемдерді қолжазбадағы араб қарпінде жазылған нұсқасымен қатар беріп отырады. Ол сөздердің қазақ тіліндегі мағынасын, қолданысын мысалға келтіреді, едәуір сөзтізбе түзеді. Березиндей ірі ғалыммен терезесі тең ойлар айтуға ұмтылады. 

  Жас ғалымның ұдайы назарга алып жүрген тағы бір тақырыбы – қазақ тұрмысына, салт-санасына, әдет-ғұрпына, ауыз әдебиетіне қатысты зерттеулер. Құйма құлақтардан он сегізінші ғасырдағы қазақ батырлары туралы аңыздарды, Абылай хан, Орақ батыр жырларының нұсқаларын жазып алады. Қазақ халқының этнографиялық болмыс-бітіміне байланысты бірқыдыру байыптауларын аяқтайды. Қазаққа тән ежелгі наным-сенімдерді сипаттаған «Тәңірі» атты зерттеуінде ғылым үшін көптеген танымдық жақтары мол дәйектерді ортаға тартады. Бағзы замандардан бар отты кие тұтуға қатысты ғұрыптардың қазақтың келін түсіру кезіндегі салттарда да сақталып қалғанын жазады.  

Ыстықкөл және Құлжа сапары

Уәлиханов (солдан) пен Достоевский (оңнан) 1859 жылда

1855 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторымен бірге Семей, Аягөз, Қапал арқылы Алматыға дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Сол сапардан кейін оның әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады.

  1856 жылы полковник М.М. Хоментовский басқарған әскери-ғылыми Ыстықкөл экспедициясына қатысып, қырғыз елін жете зерттейді. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет "Манас" эпосының ең шұрайлы бөлігі "Көкетай ханның ертегісі" жырын жазып алады. Манас - халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география,  дін және салт-сана, әдет-ғұрпы жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы - дала Илиадасы" деп бағалады. Сол сапар бойынша жүргізген "Ыстықкөл сапарының күнделігі" оның ғалымдық, қаламгерлік қабілетін айрықша танытатын алғашқы айшықты шығармасына жатады.

 Шоқан қырғыздың бұғы руының бас манабы Боранбаймен және басқа да көкіректері шежіре адамдармен пікірлесе жүріп, қырғыз халқының тарихы, этнографиясы жайлы көп мәліметтер, ауыз әдебиеті нұсқаларын жинаумен қатар, қырғыз руларының түп-тегі, олардың қоныстанатын жерлері туралы да деректерге қанықты. Шежіре бойынша қырғыздар өздерін Қырғызбай деген шоң бабадан таратады екен. Оның Ақұл деген баласынан Абыл мен Қабыл туады. Абылдың тұқымдары – Оң қанат, Қабылдың тұқымдары – Сол қанат деп аталады. Абылдың Тағай деген немересінен Боғорстан, Қойлан, Қылжыр, Қарашора  деген балалар туған. Боғорстаннан – солты, Қойланнан – жәдігер, Қылжырдан –  Дәулесбақты, Орозбақты, олардан – сарыбағыш, бұғы,  Қарашорадан – саяқ рулары тарайды. Бұғылар өздерін Орозбақтының баласы Мырзағұл бабадан тарқатады. Оның баласы Әлсейіт, одан – Жаманқұл.   Ұлы енелері – Мүйізді бәйбіше сол Жаманқұлдың зайыбы боп келеді. Мүйізді бәйбіше ұрпақтарының бәрі бұғы атанады.

 Қырғыздардың айтуымен,  оң қанатқа қарағанда, сол қанатқа енетін тұқымдардың  халқы аздау екенін білді. Арасындағы ең белгілілері: сары,  құсшы, қытай, мұндұз сияқты рулар. Сол қанат руларының көбі  Қоқан хандығының қалаларына жақын жерлерде тұратындықтан, олардың тіршіліктері де, тілдері де  сарттарға көбірек ұқсаңқырап кеткен. Оштың аржағындағы Алай тауының күнгей, теріскей  бөктерлерін, Исфара алабын мекендейтін ішкілік руы адамдарының тілдері қазақшаға жақындау. Ішкіліктердің арасында қаңлы, қыпшақ, найман сияқты ірі аталар да кездеседі. Шоқан оларды бір дәуірлердегі Қаңлы мемлекеті, Дешті Қыпшақ, Ақорда, Көкорда  замандарында аралас-құралас өмір сүрген байырғы жұрттардың бірер сынығының қырғыз рулары арасына сіңгенінің көрінісі ретінде пайымдады.

  Шоқан осы сапар барысында бабасы Абылай ханның  қырғыздарға жасаған жорығына қатысты бірталай мәліметтерді де естіді. Көбі өткен жылы өзі жазып алған «Абылай туралы жырдағы» деректермен үйлеседі екен. Бұғының игі жақсылары да Шоқанның өздеріне аты ерекше мәлім айбынды ханның шөбересі екенін білгеннен кейін, сол тарихтан  шешіле сыр тарқатты. Қалмақтарды қуғаннан кейінгі тұста, Жетісу өңіріндегі мал-жанға қолайлы шүйгін жайылымдар қырғыздардың да көз құртына айналып, ол ақыр соңында, туыс екі ел арасындағы едәуір қақтығыстарды туындатқаны мәлім. Қырғыздар бір жылдары, тіпті Қаратау төңірегіндегі дулат пен қоңырат руларының қоныстарына, Жетісудағы ұлы жүз, найман ауылдарына дейін шауып, мал-мүліктерін олжалапты. Қазақтар да қарап қалмаған. Қырғыздарды өз қоныстарына дейін түре қуып, кескілескен ұрыстар жүргізіпті. Ел аузында Абылай бастаған қалың әскердің Шу бойында солтыларды, Шелік өзенінің бас алабында сарыбағыштарды,  Саты асуы арқылы Ыстықкөлге өтіп, көлдің батыс бетіндегі Турасу бойында бұғылар мен саяқтарды тас-талқан қылып жеңгені туралы әңгімелер қалған.

Екі халық арасындағы сондай алма-кезек жорықтардың бірінде  Көкжал Барақ батыр бастаған қазақ жасақтары қырғыздың қалың  ішіне  тереңдей еніп кеткен көрінеді. Қырғыздар тез жинақталып, түн ішінде оның қосынына шабуыл жасайды. Оқыста күйрей жеңілген Барақ бас сауғалап әзер қашып құтылады. Қырғыздар арасында бұл оқиға әлі күнге дейін «Жалды Барақ қашқанда, Байпақ би өлгенде» деп айтылады. Барақ сарбаздарының  ойсырай жеңілгені туралы хабар  Абылай ханға да жетеді. Кек алу мақсатын көздеген ол, қалың қолды бастап келіп, Таластың жоғарғы ағысындағы Үшқосай алабында солтылар мен саяқтардың ауылдарын талқандайды. Шуға құятын Қызылсу мен Шәмші өзендерінің  аралығындағы жазықта өткен ұрыста күллі оң қанат мен сол қанаттың біріккен әскерлерін күйрете жеңеді.  Сол шайқаста солтылардың  манабы Жайыл да ұлдарымен бірге қаза тауып, оның өзі тарайтын талқан атасынан 40-ақ адам аман қалыпты деседі. Қырғыздар арасында бұл шайқас «Жайыл қырғыны», ал ұрыс өткен жер Түйіскен деген атпен белгілі. Жайылдың қызы Бикемжанның әкесіне шығарған жоқтауы былтыр өзі жазып  алған Абылай туралы жырда да бар. 

 Сол ойсыраған жеңілістен кейін қырғыздар Абылайға бұдан былай жауласпауға, бейбіт жүруге мойынсынғанының белгісі ретінде «ақ үйлі аманат» етіп көп адамын беріпті. Көкшетауға әкелінген сол аманат жұрттан тараған ұрпақтар жетпіс-сексен жылдан соң, атығай руы ішіне сіңген жаңақырғыз, байқырғыз деген аталарға айналып, бұ күндері екі болыс ел болып отырғаны да Шоқанға жақсы таныс. Абылайдың қазақ қаруының басымдығын танытқан сол жорықтары нәтижесінде, екі жақ мәмілеге келіп, қазақ пен қырғыз  арасындағы шекаралық  дау-дамайлар да тыйылған еді. 

 Манаптардан «Абылай туралы жырда» айтылатын, қазақтарға қатты қарсылық көрсетіп көз жұмған қырғыз батырлары Есенғұл, Сәдір, Әтекенің кімдер екенін де сұраған. Үшеуі де  сарыбағыш, әрі Есенғұл мен Әтекенің кейіннен Кенесарыны өлтіруге қатысқан Орман мен Жантай манаптардың туған аталары екенін осы сапар кезінде білді.

 Шоқан Ыстықкөлден кейін Құлжа қаласына мәмлегерлік делегация құрамымен барып, сол сапар бойынша да құнарлы тілмен өрілген «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы» деп ат таққан күнделік жүргізді. Онда Жетісу мен Шығыс Түркістанның өткені мен бүгіні туралы толымды ғылыми пайымдаулар жасалады. 

  Осы сапар барысында Шоқан Құлжа аймағын мекен ететін шығыстүркістандық ұйғырлардың ана тілін ғана емес, салт-дәстүрлерін де қытайға көп жеңдіртпегеніне мән береді. Олар өздерін ұйғыр деп атамайды. Туған өңірлерінің атымен қашқарлық, қотандық, қомұлдық, тұрпандық,.. дейді  немесе «иерлік», яғни сол жерлік деген ыңғайда жіктеледі. Қытайлар олардың атын чанту (сәлделілер, басын шандып алғандар) және хой-хой (мұсылмандар) деген ортақ атаумен топтай салады екен. Іле уәлаятында оларды мәнжуше тараншылар (диқандар) деп кеткен. Шоқан Құлжа аймағына әу баста Алтышәр (Қашқар) жақтан егін егіп, әскерлерді азық-түлікпен қамтамасыз етіп отыру мақсатында күштеп көшіріліп әкелінген алты мың отбасының ұрпақтары, бастарына еш уақытта бостандық тиіп көрмеген Іле тараншыларының жүздеріне – осы мәжбүрлі құлдық пен бағыныштылық әсері біртүрлі тұнжыраңқы мұңдылық, жабырқаулы үмітсіздік ізін түсіргенін де байқаған. 

Шығыстүркістандық ұйғырлар бәлендей діндар да емес сияқты. Олардың салттары қытай дәстүрлерінің әсерінен бе, ашықтау. Мейрампаз келеді, шарап ішеді. Әйелдері қымтана бермейді. Биші әйелдерсіз ойын-сауық өтпейді. Қытай жеріндегі қазақтардың қоныстанған жерлері туралы мәліметтерге де қанықты.

 Найманның байжігіт, қызай аталары Талқы мен Зайсан арасын жайласа, қалың керей Шәуешектен Алтайдың шығыс бетіндегі Қобда мен Теректіге (Уләсутай) дейін емін-еркін көшіп жүреді. Керейлер торғауыттармен тең құқықта басқарылып, дөйт кінәздер кеңесіне қатысады екен. Албандар жазда Текес алабындағы тау жайлауларында  болып, қысқа қарай Іле бойындағы тораңғы мен жыңғыл, жиде мен сексеуілді қойнауларға келіп қыстайды. 

Шоқанның осы алғашқы іргелі еңбектерінің өзінде байқампаздық, жүйрік қолтаңба мен журналистік шеберліктің озық үлгісі айқын танылады. Сол себепті де оны орыс замандастары «Қазақ тақырыбын орыс тілінде ерекше көркем жазатын қаламгер» ретінде айрықша бағалады. Оның тарих, география, шығыстану саласындағы осы еңбектерінің биік деңгейі, сол жылы Шоқан сияқты Ыстықкөл мен Құлжаға сапарлап қайтқан петерборлық белгілі ғалым-саяхатшы П.П.Семеновтың (болашақ Тян-шанскийдің) назарына ілікті.  Оның ұсынуымен  келер 1857 жылдың 21 ақпанында Шоқанды Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі етіп сайлады. 

Қашқар сапары

1858 — 1859 жылдардағы Шоқанның Қашқарға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашқария ол кезде Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Саудагер ретінде Қашқарға құпия барған Шоқан, өлкенің экономикалық саяси құрылымын зерттеп, оның тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар жинайды. Ол сапардан «Алтышәрдің, яғни Қытайдың Нан-лу уәлаятының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жайы» атты еңбегі дүниеге келді. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді.

Петерборда

 Патша үкіметі жас ғалымның ғылыми ерлігін  жоғары бағалады. 1860 жылы ол Сыртқы істер министрлігі Азия департаментінің арнайы шақыруымен Петербург келіп, сонда бір жылдай тұрып ғылыми жұмыстармен айналысады. Орденмен марапатталып, әскери шені де жоғарылатылды. Оны орыс патшасы II Александрдің өзі қабылдаЙды.

 Петерборда болған кезінде (1860—1861 жылдары) Шоқан Уәлиханов әртүрлі әскери және ғылыми мекемелерде жұмыс істеді.  Қазақстан мен Орта Азияның және Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысты. Шығыс елдерінің қолжазбаларын мұқият зерттеуді де жалғастырды. Оны Орыс географиялық қоғамы Шығыс тарихы туралы лекциялар оқуға шақырып тұрды.

  Алайда бір жылдан соң туберкулез ауруы меңдеп, дәрігерлердің айтуымен қымызбен емделу үшін елге, Сырымбетке  оралуға мәжбүр болды.

Сырымбет пен Омбыда

Туған халқының екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынады. «Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктерден, қазақ байларынан қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді» деп жазады ол бұл туралы аға досы Достоевскийге. Бірақ ол бұл мақсатын орындай алмайды. Шоқан қарсыласынан көп дауыс алып жеңіске жеткенімен, генерал-губернатор Дюгамель оның халық арасында ықпалы мен беделі зор болып кетеді деп сескеніп, «науқасына байланысты қызметтен бас тартты» деген өтірік сылтаумен аға сұлтандыққа бекітпей қояды. Одан кейін даладағы жергілікті баскару ісін қайта ұйымдастыру жөніндегі шараларға қатысты. Шоқанның бұл мәселелер жөніндегі негізгі ойлары  «Қырдағы мұсылманшылық туралы», «Қазақтардың көші-қоны туралы», «Сот реформасы туралы жазбаларында» баяндалады.

Жетісуда

  1864 жылы наурыз айында Шоқан полковник Черняевтің шақыруымен Әулиеата жорығына қосылады. Орыс империясының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны Ресей қарамағына бағындыру мақсатын көздеген бұл жорыққа аудармашы, жергілікті халықпен бейбіт мәмілегерлік келісімдер жасау үшін қатысқан ол, Черняевтің Әулиеатаны (қазіргі Таразды) алу кезінде шәһар халқына жасаған жауыздығын көргесін, ары қарай экспедицияға қатыса алмайтынын жеткізеді. Полковниктің келісімімен, өзі қатарлы бірқатар офицермен бірге Алматыға кері қайтады. Сол жерден Омбы арқылы Петерборға барып, ғылыми жұмысын жалғастыруды да ойлайды
   Алайда Алматыдан Омбыға қарай беттеп бара жатқан жолда денсаулығы тағы да сыр беріп, Алтынемел бекеті маңындағы аға сұлтан Тезек Нұралиннің ауылында ұзақ аялдап қалады. Сол ауылда (жазда Матай тауының теріскей баурайы, Күреңбел жайлауы, қыста Алтынемел асуының күнгей бетіндегі Төңірек атырабындағы қыстауда [оның соңғы хаттары осы Төңірек деген жерден жазылған]) тұрақтап қалады. Тезектің немере қарындасы Айсарыға үйленеді. Қыс кезінде ескі өкпе ауруы қайта қозып, Шоқан 1865 жылдың 10 сәуірінде қайтыс болады. Оның сүйегі Матай тауының теріскей баурайындағы Көшентоған деген жердегі төрелер қорымына қойылады.
    

Өлкетану өрісі

Ұлытау-Жезқазған өңіріне сапар шегіп, Алаша хан мазары, Жұбан ана кесенесі, Аяққамыр күмбезі секілді сәулет ескерткіштеріне сипаттма берген. Ер Едіге, Қойлыбай бақсы, Байғозы, Жаулыбай және Оразымбет (Оразай) батырлар жайлы құнды тарихи деректер қалдырған.

Шоқан және Абай

Қазақтың ұлы ойшыл-ағартушылары Шоқан мен Абайдың дүниетанымы мен шығармашылық бағытында, тарих пен заман мәселелерін түсінуі мен талдауыңа, әсіресе, мәдени мұраны меңгеру, дамыту, оны елдің рухани қажетіне жарату әрекетінде мол үндестік байқалады. Бұл Абай мен Шоқанның ауыз әдебиетінің асыл үлгілерін жас кезінен санаға сіңіріп, өшпес тағлым алуынан да, небір шешендер мен ақындардың тапқыр сөздерін естіп есуінен де, арғы түбі шығыс елдерінен таралған, араб, парсы, түркі тілдеріндегі қисса, дастан, аңыз, әпсана, ғазел мүлкін өздігінше ізденіп оқып, білімін байытуынан да, орыс және Еуропа кітаптары, соның ішінде олардағы фольклорлық нұсқалармен терең таныстығынан да көрінеді. Шоқан халық әдебиетін тарихты танудың аса бағалы ескерткіштері деп қараса, Абай көркемсөз байлығын жамағатты кәміл адамдық жолдарға баулып, тәрбиелеудің, жақсылықтарды өнеге етіп көрсетіп, зұлымдық, надандық атаулыны әшкерелеуің құралы санады. Абай осы мақсатты көздеп, езінің шығармаларында ауыз әдебиетінде қалыптасқан неше алуан нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді, тұрақты тіркестерді жаңғырта пайдаланды. Абайдың халық елеңдеріндегі дәстүрлі ұйқастар мен буындық өлшемдерді, арнау, толғау, жоқтау, жұбату секілді фольклорлық жанрларды қолдануы осыны көрсетеді. Шығыс фольклорындағы фабулаларға сүйеніп, «Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» тәрізді келемді туындылар жаратуы да ақынның жаһан халықтарының рухани қазынасын кең игергендігін дәлелдейді.

Шоқан мен Абайдың қазақ тарихы туралы толғамдары өткеннің тәжірибесін қорыту, халықтың сенімді болашағы үшін жол іздеу талабынан туған. Шоқан секілді Абай да шығыс пен батыстың тарихи шежірелерімен жақсы таныс болған, тарихи құбылыстарды бірі ғалым сипатында, екіншісі суреткер кезімен бағалап отырғанымен, бұрынғы замандардың қалдырған сабақтарымен мүддесіне тарату мұраттары жақын, халықты ғасырлар бойында тұмшалап келген қараңғылық тұманынан арылтып, өркениеттің даңғыл жолына түсіру қажеттіктері мәселелерінде екеуінің ойлары өте орайлас шығады. Шоқан өзінің тарихи-этнографиялық, фольклорлық еңбектерінде қазақ халқын көркейтудің амалы оқу-білім жүйесін жақсартуда деп көрсетсе, бұл аң бар Абай шығармаларының өзекті жемісіне айналған. Түрік халықтарының генетикалық, мәдени бірлігін, тарихи тағдырластығын айтқанда ұлы ойшылдар үні бірдей шығады. Мұның бәрін Шоқан мен Абай өмір кешкен дәуірдің тарихи-әлеуметтік мұқтаждары мен сауаптарының сабақтастығынан туындаған құбылыстар деп те қарауға болады.

Қазақ халқының тәуелсіздіктен айрылып, Ресейге бағынышты, кіріптар күн кешкен заманында қоғам көкжиегінде жарқырап шыққан қайраткерлердің қалдырған мұрасы өзінің тақырып кеңдігі, талдау тереңдігі, ойларының биіктігі жағынан 19 ғасырдағы әлемдік озық ескерткіштер қатарына қосылады

Шоқан Уәлиханов шығармалары

Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Орыс географиялық қоғамы басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Николай Иванович Веселовский:

«Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті!» деп жазды.

Бірақ ол сол аз ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп үлгерді.

Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнері туындылары. Олар Шоқанның осы өнер саласында қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ғалым негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен айналысты. Одан 150—дей сурет қалған.

Ш.Ш. Уәлиханұлы, 1965 КСРО пошта маркасы, (ЦФА тізімдемесі № 3154, Scott № 2971B)

Ш.Ш. Уәлиханұлы, 2010 Қазақстан пошта маркасы

Психологияда қалдырған ізі

Шоқан еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты әр түрлі сипаттағы деректер баршылық. Осылардың ішінде басқа мәселелерден көбірек сөз болғаны — халқымыздың ұлттық санасы, оның ішінде өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе еді. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен этнографиясын зерттеген шовинистік рухтағы орыс ғалымдарының еңбектерінде халқымыздың ондаған ғасырлық тарихы бар мәдениетіне қиянат жасалып, тіпті ұлттық психологиямызға күйе жағылып, екінші сорттағы халық деп келгені белгілі. Осындай келеңсіз көзқарасқа қыр жағдайында туған халқының ұлттық ар-намысын қызғыштай қорғап, қазақ халқын "тағы халық" деп қарау мүлде қате, бұл білместіктен айтылған сөз, халқымыз ертеден елдігі, өзіндік өнері бар, ылғи да көшіп-қонудың салдарынан оқу-білімнен кенжелеу қалса да, рухани дүниесі бай, прогресс атаулыға ұмтылғыш, жаңалыққа бейім халық деп тебіренеді. Ол Шығыстың эпосына емес, индогермандық эпосқа ұқсайды", — деп ол түйіндей келе, ол қазақтардың рухани байлығын өркениеті аса бай ірі елдермен төркіндестіре қарайды Шоқан қазақ ақындарының төгілдіре жырлау қабілетін олардың негізгі ерекшеліктерінің бірі деп бағалады.

Шоқан Уәлихановтың пікірінше, халықтық психологиясын көрсететін белгілердің бірі — сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері. Ол сөз өнері халық бойына біткен зор таланттың, керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. "Халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы, — деп жазды ол, — бәрінен де артық көрініс табады. Өткенді қастерлеу мен аңыздардың молдылығы — терістік және Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл". Ғұлама ғалымның осы пікірлерін кең-байтақ өлкемізде болған орыс, украин, поляк зиялылары да қостайды. Шоқанның психологиялық пікірлерінің екінші бір арнасы оның дін жөніндегі толғаныстарымен астарласып жатады.

Ғұлама ғалым алғашқы адамның қиялы мен діни сенімдері оның табиғатқа тікелей қатынастарының бейнесі ретінде пайда болғандығын айтады. Шоқан қазақ халқындағы шамандық ұғымдардың шығу тегін түсіндіргенде де, оның психологиялық жақтарын ашқанда да, материалистік позицияны берік ұстады. Шоқан туған халқының әдет-ғұрпының түрлі жақтарын таңдай келіп, қазақ арасындағы кейбір жағымсыз әдеттерді де мейлінше сынап, олардың психологиялық астарларына үңіліп, осы айтылғандардың қазақ қауымын ілгері бастырмай келе жатқан мерездер деп қарады. Мәселен, осындай кінәраттың бірі барымта екендігін, оны жұрттың көпшілігі баюдың мал жинаудың ең жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін баса айтты. Ол мұндай "кәсіппен" айналысқан адамның еңбекке ынтасы болмайды, жан-жүйесі жұғымсыз, ұсқынсыз келеді. Белгілі бір кәсіппен айналысу уақытты, зор ынтаны керек етеді деп дұрыс тұжырымдады. Осылайша ол жастарды сұрқия кәсіптен бойын аулақ салуға шақырып, осынау жексұрын қасиеттің адамды арамтамақтыққа, еріншектікке итермелейтінін айта келіп, осы жаман әдеттің сайып келгенде қазақ даласында түрлі кәсіптің дамуына кедергі келтіретініне тоқталды.

Шоқан Уәлиханов атындағы

• Қазақстан Республикасының Ғылым академиясы, Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнография институты

Библиография

Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы (Собрание сочинений в 5 томах), –Алматы: Ғылым, 1961-1972.
Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы (Собрание сочинений в 5 томах), –Алматы: Ғылым, 1984-1985.
Уәлиханов Ш. Ш. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Толағай групп. – 2010.
История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т. Ч.1. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 716 с.
Марғұлан Ә. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы, 1971. – 164 б.
Мұқанов С. Шоқан Уәлиханов. 8-138 б. // Жарқын жұлдыздар. – Алматы: Мектеп, 1964. – 352 б.
Марков С. Идущие к вершинам. – М: Сов. писатель, 1968. – 375 с.
Стрелкова И. Валиханов. ЖЗЛ. М.: – Мол. Гвардия, 1983. – 284 с.
Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.
Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.

• Шоқан Уәлиханов - шығыстанушы, Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев, "Ғылым" баспасы, Алматы, 1985 жыл
• Ф.М. Достоеевский и Чокан Валиханов - Ауезов М.О., Москва, 1960
• Шоқан (Мұхаммед-Ханафия) Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен қызметі

Дереккөздер

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Shokan Valikhanov