Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
→‎Қызмет жолы: толықтыру
40-жол: 40-жол:
Шоқан кадет корпусында оқып жүріп, әйгілі жиһангездердің өміріне, олар жасаған саяхаттарға қатысты еңбектерге аса қызығушылық танытты. Осы еңбектердің ықпал-әсерінен ол болашақта сапарларға шығуды, бұрын белгісіз болып келген жұмбақ өлкелерді ашуды армандады.<br>
Шоқан кадет корпусында оқып жүріп, әйгілі жиһангездердің өміріне, олар жасаған саяхаттарға қатысты еңбектерге аса қызығушылық танытты. Осы еңбектердің ықпал-әсерінен ол болашақта сапарларға шығуды, бұрын белгісіз болып келген жұмбақ өлкелерді ашуды армандады.<br>


== Қызметі мен зерттеушілік жолы ==<br>
=== Қызметі мен зерттеушілік жолы ===


Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан сол жылдың қараша айынан бастап Сібір шебінің 6-шы атты әскер полкінің құрамына қабылданды. Арада үш ай өтер-өтпесте Батыс Сібір генерал-губернаторлығы Дербес Сібір корпусы штабының бастығы, генерал-лейтенант Яковлевтің адьютанты қызметіне кіріседі. 1854 жылдың күзінен Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, Дербес Сібір корпусының командирі Г.Х. Гасфорттың ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орталық Азия халықтарының тарихын, географиясын, этнографиясы мен көне мұраларын зерттеуге белсене араласады. Оның сол кезде орындаған алғашқы дүниелерінің өзінен ғылыми зердесі қалыптасып, білікті зерттеуші дәрежесіне көтеріліп үлгерген алғыр жасты тану қиын емес.<br>
Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан сол жылдың қараша айынан бастап Сібір шебінің 6-шы атты әскер полкінің құрамына қабылданды. Арада үш ай өтер-өтпесте Батыс Сібір генерал-губернаторлығы Дербес Сібір корпусы штабының бастығы, генерал-лейтенант Яковлевтің адьютанты қызметіне кіріседі. 1854 жылдың күзінен Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, Дербес Сібір корпусының командирі Г.Х. Гасфорттың ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орталық Азия халықтарының тарихын, географиясын, этнографиясы мен көне мұраларын зерттеуге белсене араласады. Оның сол кезде орындаған алғашқы дүниелерінің өзінен ғылыми зердесі қалыптасып, білікті зерттеуші дәрежесіне көтеріліп үлгерген алғыр жасты тану қиын емес.<br>
47-жол: 47-жол:
«Жами ат-тауарихтың» мазмұнына, тілдік құрамына білгір түсініктемелер жасайды. Оның мәтінінде Әбілғазының «Түрк шежіресі» мен Бинайдың «Шайбанинамасына» қарағанда, аңыздардың аз кездесетініне көңіл бөледі. Далалықтарға тән сөз қолданыстары мен мәтелдердің аса мол екеніне, сөйлемдер мен ой қайырымдарының құнарлы, көп сөздердің осы күнге дейін қазақ арасында со күйі ұшырасатынын атап өтеді. Бұл шығармаға «қазақ тарихына қатысты деректерінің молдығы жағынан теңдесер ештеңенің жоқтығы күмәнсіз», деген баға береді. <br>
«Жами ат-тауарихтың» мазмұнына, тілдік құрамына білгір түсініктемелер жасайды. Оның мәтінінде Әбілғазының «Түрк шежіресі» мен Бинайдың «Шайбанинамасына» қарағанда, аңыздардың аз кездесетініне көңіл бөледі. Далалықтарға тән сөз қолданыстары мен мәтелдердің аса мол екеніне, сөйлемдер мен ой қайырымдарының құнарлы, көп сөздердің осы күнге дейін қазақ арасында со күйі ұшырасатынын атап өтеді. Бұл шығармаға «қазақ тарихына қатысты деректерінің молдығы жағынан теңдесер ештеңенің жоқтығы күмәнсіз», деген баға береді. <br>
Шоқанның жан-жақты білімдарлығын осы алғашқы зерттеушілік талпыныстардан-ақ байқау қиын емес. Ол Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағының» қазақ тарихына қатысты тұстарын орысшаға аударған кезінде де кей сөздер мен атауларды, сөйлемдерді қолжазбадағы араб қарпінде жазылған нұсқасымен қатар беріп отырады. Ол сөздердің қазақ тіліндегі мағынасын, қолданысын мысалға келтіреді, едәуір сөзтізбе түзеді. Березиндей ірі ғалыммен терезесі тең ойлар айтуға ұмтылады. <br>
Шоқанның жан-жақты білімдарлығын осы алғашқы зерттеушілік талпыныстардан-ақ байқау қиын емес. Ол Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағының» қазақ тарихына қатысты тұстарын орысшаға аударған кезінде де кей сөздер мен атауларды, сөйлемдерді қолжазбадағы араб қарпінде жазылған нұсқасымен қатар беріп отырады. Ол сөздердің қазақ тіліндегі мағынасын, қолданысын мысалға келтіреді, едәуір сөзтізбе түзеді. Березиндей ірі ғалыммен терезесі тең ойлар айтуға ұмтылады. <br>
Жас ғалымның ұдайы назарга алып жүрген тағы бір тақырыбы – қазақ тұрмысына, салт-санасына, әдет-ғұрпына, ауыз әдебиетіне қатысты зерттеулер. Құйма құлақтардан он сегізінші ғасырдағы қазақ батырлары туралы аңыздарды, Абылай хан, Орақ батыр жырларының нұсқаларын жазып алады. Қазақ халқының этнографиялық болмыс-бітіміне байланысты бірқыдыру байыптауларын аяқтайды. Қазаққа тән ежелгі наным-сенімдерді сипаттаған «Тәңірі» атты зерттеуінде ғылым үшін көптеген танымдық жақтары мол дәйектерді ортаға тартады. Бағзы замандардан бар отты кие тұтуға қатысты ғұрыптардың қазақтың келін түсіру кезіндегі салттарда да сақталып қалғанын жазады.
Жас ғалымның ұдайы назарга алып жүрген тағы бір тақырыбы – қазақ тұрмысына, салт-санасына, әдет-ғұрпына, ауыз әдебиетіне қатысты зерттеулер. Құйма құлақтардан он сегізінші ғасырдағы қазақ батырлары туралы аңыздарды, Абылай хан, Орақ батыр жырларының нұсқаларын жазып алады. Қазақ халқының этнографиялық болмыс-бітіміне байланысты бірқыдыру байыптауларын аяқтайды. Қазаққа тән ежелгі наным-сенімдерді сипаттаған «Тәңірі» атты зерттеуінде ғылым үшін көптеген танымдық жақтары мол дәйектерді ортаға тартады. Бағзы замандардан бар отты кие тұтуға қатысты ғұрыптардың қазақтың келін түсіру кезіндегі салттарда да сақталып қалғанын жазады.


=== [[Манас дастаны]] ===
=== [[Манас дастаны]] ===

18:37, 2018 ж. қазанның 11 кезіндегі нұсқа

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
Туған күні

1835, қараша

Туған жері

Қостанай облысы, Сарыкөл ауданы, Күнтимес ауылы (аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы Күнтимес қыстау-ордасы)

Қайтыс болған күні

10 сәуір 1865 (1865-04-10)

Қайтыс болған жері

[[Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Шоқан ауылы|Көшентоған]], Жетісу

Ұлты

қазақ

Қызметі

шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы

Әкесі

Шыңғыс Уәлиханов

Анасы

Зейнеп Шорманқызы

Жұбайы

Айсары Көшенқызы

Балалары

жоқ

Марапаттары мен сыйлықтары

Императорлық Ізгі Апостол мәнді кінәз Владимир орденінің төртінші дәрежесі (1860 ж. 5 сәуір), қайтыс болған кезіндегі офицерлік шені – ротмистр (1865, наурыз) .

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын есімі Мұхаммед Қанафия) ; 1835, қараша, Қостанай облысы, Сарыкөл ауданы, Күнтимес ауылы (аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы қыстау-ордасы) — 10 сәуір 1865, Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Шоқан ауылы) — қазақтың ұлы ғалымы, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Әжесінің бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен «Шоқан» аталып кеткен.

Өмірбаяны

 Шоқан 1835 жылдың қараша айында Күнтимес қыстауында (қазіргі Қостанай облысы Сарыкөл ауданы, Күнтимес ауылы) аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиұлы сол кезде Аманқарағай округінің (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болатын. (Шыңғыс сұлтан Күнтимес қыстау-ордасын осы Қараобадан теріскей-шығысқа қарай 40 шақырымдай жердегі қалың қайың мен қарағай орманының қойнауында салдырған еді [История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т. Ч.1. 143-144, 342 с. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 716 с; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Обағандағы орда.66-76 б). -Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.]. 1844 жылы округ орталығы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді.  
Шоқанның балалық шағы қыс маусымында Күнтимес ордасында, жазда Есілдің оң саласы Аққанбұрлық алабындағы бабасы Уәлихан әулетінің ата жайлауында өтті. Сырымбеттегі хан ордасын мекен ететін әжесі Айғаныммен, басқа да жақын туыстарымен негізінен осы жазғы жайлау кезінде кеңінен араласты. «Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Шоқан әуелі Күнтимес ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде сауатын ашады, ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады, сурет салуды үйренеді. Ол бала кезінен білімге қабілеттілігін танытты. Жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын ықыластана тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде қожа әулетінен шыққан сауаты мол әжесі Айғанымның да ықпалы күшті болды. Әжесі бала Шоқанды көне әдебиет үлгілерімен таныстырды. Қисса-дастандарды оқуға баулыды . Шоқан — атақты хандар әулетінің]] ұрпағы. Оның бабасы Абылай қазақтың XVIIІ ғасырдағы ұлы ханы, ал атасы Уәли Орта жүздің патша үкіметі ресми түрде бекіткен соңғы ханы еді. Шоқанның әкесі — Шыңғыс Уәлиханов та сол заманның көзі қарақты білімді адамдардың бірі болды. Ол 1834 жылы Омбыдағы Сібір казак-орыс әскери училищесінің Азиялық мектебін бітірді. 1838 жылы майор, 1852 жылы подполковник, 1855 полковник шеніне ие болды. 1834-1853 жылдары Аманқарағай (кейіннен Құсмұрын) округінің, 1854-1857 жылдары Батыс Сібір генерал-губернаторлығына қарайтын Сібір қазақтары облыстық басқармасының кеңесшісі, 1857-1865 жылдары Көкшетау округінің аға сұлтаны қызметтерін атқарды . Шоқаннын нағашылары — Баянауыл өлкесіндегі атақты Шормановтар әулеті. Туған нағашысы Шорманов Мұса полковник, Баянауыл округінің 1854-1868 жылдардағы аға сұлтаны, этнограф.
Аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов қазақтың игі жақсыларымен бірге

Кадет корпусында

 1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кезде Батыс Сібір өлкесінің орталығы Омбы қаласындағы таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадет корпусына түсіреді.  Жеті жылдық корпуста әскери сабақтардан басқа жалпы география, оның ішінде қазақ даласының сипаттамасы, тарих, дін сабағы (мұсылмандар ислам шарттарын), орыс және батыс әдебиеті, философия негіздері, ботаника, зоология, физика, алгебра, геометрия мен тригонометрия, сәулет өнері, сызу мен сурет пәндері, орыс, француз немесе неміс тілдері оқытылды. Казак-орыс балалары үшін қазақ тілі сабағы жүрді. Жоғары класс оқушыларына қылыштасу мен би сабақтары арнайы өткізілді. Осылардың бәрі: мәнді оқу  бағдарламасы, мұғалімдердің білім сапасы, сол заманның демократиялық идеялар рухымен тыныстаған бір шоғыр ұстаздардың сергек тәлімі, тумысынан зерек Шоқанға ерекше ықпалын тигізді. Оқуға түскен кезде орыс тілін білмеген Шоқан өзінің зеректігімен тілді тез үйреніп алды. Екі-үш жыл ішінде-ақ алғырлығымен, жүйрік ойымен көзге түсті. 
Шоқанға әсіресе орыс тілі мен әдебиеті пәнінің оқытушысы, шығыстанушы Н. Костылецкий мен өркениет тарихынан сабақ беретін Г. Гонсевскийлердің ықпалы күшті болды. Сондай ұстаздардың әсер етуімен Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінің Диккенс, Теккерей, Руссо сияқты ұлы өкілдерінің шығармаларын, «Современник» журналын оқып өсті. Әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын аңғара алатын, сергек ойлы жас болып ержетті.
Сібір кадет корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ оның зерттеушілік қабілеті қалыптасты. Ол ұстазы Костылецкийдің тапсырмасымен, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жинап, жазып алумен айналысатын. Тіпті, ұстазы Костылецкий екеуі, өзі жазып алған "Едіге", "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырларын орысшаға да аударды. Шоқан жинаған ол ауыз әдебиеті үлгілеріне көрнекті шығыстанушы, Қазан университетінің профессоры И.Н.Березин назар аударды. Жас жігіттің ғылымға бейімділігін аңғарған профессор Шоқанды Костылецкий арқылы көне жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартты.
Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.Н.Березиннің "Хан жарлықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор зерттеуші болатындығы аңғарылды. «Шоқан бізден бір жыл төмен оқыса да, біз өзімізді оның қасында сары ауыз балапан ретінде сезінуші едік, – деп жазады оның кадет корпусындағы жұбы ажырамас досы, кейіннен әйгілі шығыстанушыға айналған Г.Н.Потанин. – Ол өзі көп білетінін, бізден артықшылығын достары арасында онша көрсете де бермейтін. Бірақ реті келгенде оның білімінің мол екені айқын байқалып жататын. Ол өзінің қатарластары, соның ішінде менің өз басым үшін шын мәнінде «Еуропаға ашылған терезе» іспетті болды».
Кадет корпусында Шоқан суретші В. Померанцевтің көмегімен сурет салу өнерін де терең меңгерді. Оның 1850 жылдардың басындағы жазғы демалыс кезінде салған суреттері мен сызбаларының өзінен ширақ қолтаңбаның ұшқыны байқалады. "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды, – деп жазады Потанин. – Біз одан қазақтардың сұңқармен саят құру тәсілдерін толығымен жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Ол менің жазбаларыма дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып толықтыратын".
Шоқан кадет корпусында оқып жүріп, әйгілі жиһангездердің өміріне, олар жасаған саяхаттарға қатысты еңбектерге аса қызығушылық танытты. Осы еңбектердің ықпал-әсерінен ол болашақта сапарларға шығуды, бұрын белгісіз болып келген жұмбақ өлкелерді ашуды армандады.

Қызметі мен зерттеушілік жолы

 Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан сол жылдың қараша айынан бастап Сібір шебінің 6-шы атты әскер полкінің құрамына қабылданды. Арада үш ай өтер-өтпесте Батыс Сібір генерал-губернаторлығы Дербес Сібір корпусы штабының бастығы, генерал-лейтенант Яковлевтің адьютанты қызметіне кіріседі. 1854 жылдың күзінен Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, Дербес Сібір корпусының командирі Г.Х. Гасфорттың ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орталық Азия халықтарының тарихын, географиясын, этнографиясы мен көне мұраларын зерттеуге белсене араласады. Оның сол кезде орындаған алғашқы дүниелерінің өзінен ғылыми зердесі қалыптасып, білікті зерттеуші дәрежесіне көтеріліп үлгерген алғыр жасты тану қиын емес.
Сол жылдары профессор И.Н. Березинның дайындауымен «Шығыс тарихшыларының кітапханасы» сериясы бойынша жарық көрген Қадырғали бек Жалайырдың «Жами ат-тауарих» жылнамалар жинағы (1854) туралы зерттеу жазды. «Қазақтардың өздерінің шығу тегі туралы әңгімелерін Ұлы жүздің тарақ тамғалы жалайыр руының қазағы Қадырғали бек жазған «Жами ат-тауарихтағы» аңыздар да нақтылайды», – дейді Шоқан. Жылнама авторы Қадырғалидың өз тегі туралы: «осы тарихтың жазылуына себепші болған жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханға ата-бабасынан бері қызмет етіп келе жатқан тарақ тамғалы жалайырмын. Парсы тіліндегі Шыңғыснаме кітабынан түркшеге аудардым, ал кейінгі замандарда болғандарды өзі естіп-білгенім бойынша Алла тағала тауфих беріп, теріп жаздым», дегенін атап көрсетеді.

Сол Оразмұхаммедтің әйгілі Шығай ханның немересі, Ондан сұлтанның ұлы, Тәуекел ханның немерелес інісі екенін Левшиннің, Небольсиннің, Савва Осиповтың жылнамасындағы деректермен, Сібір шекара басшылығы жинаған хандар шежіресіндегі кестемен дәйектейді. Жас Оразмұхаммедтің Сібір хандығының астанасы Ескердегі Тайбұға тұқымы Сейтектің ордасына отбасымен, хан кеңесшісі Қадырғали бекпен, жанына ерген жасауылдарымен бірге, жегжаттық рәсіммен қонаққа келіп, 1588 жылы Тобыл маңында саятта жүрген кезінде орыс воеводасы Данило Чулков алдап қолға түсірген, содан «аманат» ретінде Мәскеуге жөнелтілген тарихынан жақсы хабардарлығын байқатады. Орыстың Рюрик әулетінің соңғы патшасы Федор Ивановичтің оны сарайға жақындатып, қызметке тартқаны, таққа одан кейін отырған Борис Годуновтың өз билігі кезінде Оразмұхаммедті Ока өзені бойындағы Қасым патшалығының ханы етіп тағайындаған тарихын бұрыннан білетін Шоқан, профессор Березин дайындаған Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағындағы» деректерге ерекше тәнті болады. Сол замандағы орташығыс шежірешілері шығармаларының орындалу дәстүріне сәйкес, Борис патшаға мадақтау арнай отырып жазылған, қазақ тарихынан жаңа мәліметтер ұсынған тамаша туындының өзін қызықтырғаны сонша, ол жылнаманың Дала тарихына қатысты жазылған тарауларын орысшаға аударады. Оразмұхаммед ханның қадірлі төрт бегі болғаны, тақтың оң жағында жалайыр Қадырғали бек пен маңғыт Саманай бектің, сол жағында арғын Шәш бек пен қыпшақ Төкей бектің отыратындығына назар аударып, «сол кездегі қазақшаға өте жақын, нағыз шағатай-түрки тілінде жазылған» еңбектің қазақ жұртына да тән төл шығарма екендігін тап басып аңғарады.

 «Жами ат-тауарихтың» мазмұнына, тілдік құрамына білгір түсініктемелер жасайды. Оның мәтінінде Әбілғазының «Түрк шежіресі» мен Бинайдың «Шайбанинамасына» қарағанда, аңыздардың аз кездесетініне көңіл бөледі. Далалықтарға тән сөз қолданыстары мен мәтелдердің аса мол екеніне, сөйлемдер мен ой қайырымдарының құнарлы, көп сөздердің осы күнге дейін қазақ арасында со күйі ұшырасатынын атап өтеді. Бұл шығармаға «қазақ тарихына қатысты деректерінің молдығы жағынан теңдесер ештеңенің жоқтығы күмәнсіз», деген баға береді. 
Шоқанның жан-жақты білімдарлығын осы алғашқы зерттеушілік талпыныстардан-ақ байқау қиын емес. Ол Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағының» қазақ тарихына қатысты тұстарын орысшаға аударған кезінде де кей сөздер мен атауларды, сөйлемдерді қолжазбадағы араб қарпінде жазылған нұсқасымен қатар беріп отырады. Ол сөздердің қазақ тіліндегі мағынасын, қолданысын мысалға келтіреді, едәуір сөзтізбе түзеді. Березиндей ірі ғалыммен терезесі тең ойлар айтуға ұмтылады.

Жас ғалымның ұдайы назарга алып жүрген тағы бір тақырыбы – қазақ тұрмысына, салт-санасына, әдет-ғұрпына, ауыз әдебиетіне қатысты зерттеулер. Құйма құлақтардан он сегізінші ғасырдағы қазақ батырлары туралы аңыздарды, Абылай хан, Орақ батыр жырларының нұсқаларын жазып алады. Қазақ халқының этнографиялық болмыс-бітіміне байланысты бірқыдыру байыптауларын аяқтайды. Қазаққа тән ежелгі наным-сенімдерді сипаттаған «Тәңірі» атты зерттеуінде ғылым үшін көптеген танымдық жақтары мол дәйектерді ортаға тартады. Бағзы замандардан бар отты кие тұтуға қатысты ғұрыптардың қазақтың келін түсіру кезіндегі салттарда да сақталып қалғанын жазады.

Манас дастаны

Қашқар сапары

  Шығыс Түркістанның оңтүстік-батыс жағында Қашқар, Жаңахисар (Йангихисар), Жаркент (Йаркент), Қотан, Үштұрпан, Ақсу шаһарлары  сияқты қанаттас алты қаланың орналасуына байланысты – Алтышәр (Алтышәһар) деп аталатын аймақ жатыр. Еуропа тарапының пайымында Кіші Бұхара немесе Қашқария деген атаумен танылған бұл өңірде бірталай уақыттан бері ел мазасын алатын дүрбелеңдердің ауық-ауық тұтанып тұратыны бар. Және олардың дені Алтышәрдің билігін әрдайым өз қолында ұстағысы келетін қашқарлық қожалар әулеті тарапынан туындап жатады. Өздерін Мұхаммед пайғамбардың қызы Фатимадан туған шайқылардан (шейхтардан) тарататын қожалар Шығыс Түркістанның  мұсылман жұртшылығы арасында ерекше беделге ие. Қожаларды пір тұтатын халық олар не айтса да қарсылықсыз еріп жүре беруге бейіл. Қашқария Жоңғар хандығы иелігінде болған кезде де, одан кейін Қытай (Мәншың) империясының қол астына өткелі бері де жергілікті халықтың басқыншыларға қарсы талай көтерілістерді сол қожалар ұйымдастыратын.
Шоқан Ыстықкөл мен Құлжада болып қайтқаннан кейін, арада бес-алты ай өтпей жатып, 1857 жылдың көктемінен Алтышәр аймағы сол дүрбелеңнің ылаңын тағы да бастан кешкен еді. Қожалар әулетінің Уәлихан деген таққа құныққан кезекті бір өкілі жақтастарымен көмегімен тұтқиылдан Қашқарды басып алыпты. Билік қолға тиісімен, ол жауыздығымен танылып, елді қанға бөктіреді, көп адамды жазықсыз құрбан етеді. Ақырында бұған әбден ашынған жергілікті халық сол жылдың тамызында қытайдың қалың әскері Уәлихан қожаның бұлғағын басуға Қашқарға қарай беттегенде, оны қорғауға еш құлшына қоймапты. Қанішер қожа қасына ерген азғана адаммен әзер қашып құтылып, Қоқан хандығына қарайтын таулы Дарбаз иелігіне жетеді. Сол жерден ол Қоқан ханы Құдиярдың пәрменімен тұтқындалып, қамауға алынады.
Қашқар аймағындағы осы дүрбелең, бір жағынан, Ресей империясының өз мүддесі орайындағы назарына да ілінген еді. Өйткені, жарты миллионнан астам халқы бар Алтышәрдің географиялық жағдайының Қытайға ықпал ету тұрғысындағы тиімділік мәселесіне, соңғы кездері Ұлыбритания империясының қызығушылық танытатын қадамдарға баруы, шекара шептері сол өңірге іргелесе жатқан Ресейді де мазасыздандыратын түйткіл мәселелердің біріне айнала бастаған болатын. Яки сол аймақтағы Қытай билігіне қарсы қөтерілістерді Ресейдің өз пайдасына бұрып, жергілікті мұсылман халқы бізден көмек сұрап жатыр деген сылтаумен, Қашқарияда Ресей қамқорлығында болатын жеке хандық құрудың да реті келіңкірейтін сияқты көрінген. Демек, бұл орайда сол көтерілістердің туындау себептерін байыптап, жергілікті халықтың аймақта тұтанған талай көтерілістерді бастаумен жүрген қожалар әулетіне деген бейіл-ықыласын, оларды қолдап-қолдамайтынын, Қытай-мәншың империясына төтеп бере алатын әлеуеті мен қуатын, осы аймақтың қазіргі саяси жағдайын барлап қайту артықтық етпейді деген мүдде туындаған. Бұл аймақ қаншама ғасырлардан бері еуропалық ғылым үшін құпия, жұмбақ күйде қалып келеді. Әртүрлі қантөгістерді бастан көп кешкен өңірдің билеуші әкімдері халықты оқшауландыра күн кештіруге бейіл. Әсіресе, діні бөлек еуропалықтар үшін қабақ тым қату. Мәмілеге келіп жатпайды, басын ала салады. Сондықтан Қашқариядағы жағдайлардың аңысын аңдап, мәлімет жинап қайтудың бірден-бір қауіпсіз тәсілі – ол жаққа тәжірибелі де сенімді адамды құпия түрде сауда керуенімен жіберу деген ұйғарым жасалған.
1857 жылдың 30 қазаны күні Дербес Сібір корпусының командирі Гасфорттың атынан Петербордағы Әскери министрге жолданған аса құпия баянатта бұл тапсырманы бірден-бір орындай алатын адамның аты-жөні де хабарланған еді. Онда Гасфорт: «Император ағзамның ұйғарымымен Қашқар жаққа сауда керуеніне қосып, саудагер кейпіндегі сенімді адамды жіберу туралы тапсырманы орындау тікелей өз қарамағында істейтін поручик, Сібір кадет корпусының аса дарынды түлегі Уәлихановқа жүктелді, ол қазір Көкшетау округінің аға сұлтаны боп отырған беделді қазақ төресі полковник Шыңғыс Уәлихановтың ұлы, әрі кіндіказиялық хандықтардың тарихын, қазіргі жағдайын жақсы біледі, сондай-ақ өзі мұсылман болғандықтан, орыс шенеунігінен гөрі діндестерінің сеніміне тезірек ие болу мүмкіндігі де мол» екендігін атап көрсеткен.
Қытай жеріне барып-келіп тұратын семейлік саудагерлермен ақылдасу барысында, Шоқан бұл сапарға керуенбасы Мұсабайдың туысы Әлімбай деген бүркеніш есіммен аттанатын болып келісілді. Шоқан бұл керуен қатарына 1858 жылдың 28 маусымы күні Қапалдан елу шақырымдай жердегі Сарыбұлақ бекетінде қосылды. Алты қос болып Қашқарға қарай жылжыған керуен, әуелі қырғыз жеріне жетіп, күзге дейін айырбас саудасын жасап, Алтышәр үшін өтімді тауар қой малын көбірек сатып алды. Ыстықкөлдің күнгей бетіндегі Жөукі шатқалы арқылы қия беткейлі тау асуларын басып өтетін ауыр жол қиындығын шеге жүріп, 1 қазанда Қашқар қақпасынан келіп кірген керуен, келер 1859 жылдың 11 маусымында шәһардан кері қарай аттанды.
Шоқан өз өміріне қауіп-қатер әлденеше рет төнген осы ауыр сапардан Қашқар өлкесінің тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен әдебиеті, географиялық жағдайы жайлы бұған дейін ғылымға мүлдем белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Бұл сапар Шоқанның ғалымдық, ағартушылық саладағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашқария сапары негізінде «Алтышәрдің, яғни Қытайдың Нан-Лу уәлаятының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жайы» атты атақты еңбегі дүниеге келді. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді.

Сондай-ақ Шоқан Қашқардан «Тазкира-йи Сатұқ Бұғра хан ғазы», «Тазкира-йи Тоғұлық Темір хан», «Тазкира-йи қожаған» секілді құнды қолжазбаларды ала келіп, оларды тұңғыш рет еуропалық ғылым айналымына қосты. Ол қолжазбалардағы деректерді басқа да мұсылман шығысының көне шығармаларымен, қытайдың тарихы құжаттарынан алынған мағлұматтармен салғастыра отырып, өзінің Қашқария туралы басты еңбегін жазуға пайдаланды. Алтышәр аймағында ислам дінінің қалай орныққанына, қожалардың ел билігіне араласуына қатысты бұрын беймәлім боп келген деректерді жүйеледі. Сол қолжазбалардағы мәліметтер кейіннен Петербор университеті Шығыстану факультетінің кітапхана қорында сақталған Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» туындысының қолжазбасын зерттеу ісіне де кеңінен пайдаланылып, Шоқанға Қашқар тарихының соған дейін құпия боп келген тұстарын жан-жақты ашуға өз қолқабысын берді.


Петерборда

   Патша билігі, Ресейдің әйгілі ғалымдары  Шоқанның Қашқарға барған жанқиярлық  еңбегін жоғары бағалады. Ол империя астанасына арнайы шақыртылып, 1860 жылғы ақпанның соңынан – 1861 жылға мамыр айының соңына дейін Санкт-Петерборда тұрды.  Орыс патшасы II Александрдың тарапынан құрмет көрсетіліп, «Императорлық Ізгі Апостол мәнді кінәз Владимир орденінің» төртінші дәрежелі атағымен марапатталды, әскери шені де штабс-ротмистр  дәрежесіне жоғарылатылды. 
Империя астанасы Петерборда болған кезінде Шоқан Уәлиханов шығыстанушылар мен дипломаттар, жазушылар мен ақындардың ерекше назарына ілініп, көп құрметіне бөленген елеулі тұлғалардың бірі ретінде танылды. Орыс географиялық қоғамында Қашқар сапарының қорытындылары туралы баяндама жасап, ол ғалымдар тарапынан жоғары бағаланды. Петербордың ғылыми, әдеби зиялы қауымымен жақын танысты. Бас штабта, Азия департаментінде қызмет істеді. Зерттеулерін жазды. Қазақстан мен Орталық Азияның және Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысты. Шығыс елдерінің көне қолжазбаларын зерделеді. «Жоңғария очерктері», Алтышәр туралы еңбегінің алғашқы екі тарауын «Орыс географиялық қоғамының жазбаларында» жариялады. Мұхаммед Қайдар Дулатидің «Тарихи-и Рәшиди» еңбегін еуропалық ғалымдар арасында тұңғыш рет зерттеді.

Алайда Петербордың ылғалды ауа райы оның денсаулығына жақпады. Көкірек дертінің (туберкулездің) өршуіне байланысты, дәрігерлердің кеңес беруімен, қымызбен емделу үшін қазақ даласына оралуға мәжбүр болды .


Сырымбет пен Омбыда

     1861 жылдың маусым айының соңынан – 1863 жылдың күз мезгілі аралығында атажұртты мекен етті. Аққанбұрлық алабындағы ата жайлауда, Сырымбетте, Көкшетауда  тұрды. Денсаулығына қарайлай жүріп, ауыз әдебиеті үлгілері, этнографиялық деректерді жинаумен айналысты, зерттеулер жазды. Туған халқының қамын ойлау ниетімен Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынып 1862 жылы сайлауға да түседі. «Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктерден, қазақ байларынан қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді» деп жазады ол бұл туралы аға досы Достоевскийге. Бірақ ол бұл мақсатын орындай алмайды. Шоқан қарсыласынан көп дауыс алып жеңіске жеткенімен, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Дюгамель оның халық арасында ықпалы мен беделі зор болып кетеді деп сескеніп, «науқасына байланысты қызметтен бас тартты» деген жалған сылтаумен аға сұлтандыққа бекітпей қояды.
1863 жылғы мамырдың соңынан сот реформасы туралы халық пікірін жинау жөніндегі комиссия жұмысына қатысты. Петерборға қайта оралып, ғылыми жұмыстарын жалғастырмақ ниетпен 1863 жылдың күзінде Омбыға келгенімен, денсаулығы сыр беріп, тағы да жолға шыға алмайды. Амал жоқ, қыс бойғы уақытын сол қалада өткізеді. Қарап жатпайды. Сот реформасы туралы еңбегін аяқтайды. Шөже ақыннан «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының толық нұсқасын жазып алады.
1864 жылдың 4 наурызында Гутковскийге жазған хатында мамыр айында Петерборға жүретін шығармын деп жоспарлап отырған Шоқан, жиырма күннен кейін сол кісіге жолдаған келесі хатында өзінің Черняев отрядына мәмлегер-аудармашы ретінде қосылып, Әулиеатаға кетіп бара жатқанын айтады. Реті келіп жатса, сол жақтан Ақмешіт арқылы Орынборға шығып, Питерге барамын деген ойы барын жеткізеді.

Жетісуда

 Шоқан 1864 жылғы мамырдың 1-інен – маусымның 8-іне дейін полковник Черняевтің Әулиеата жорығына қатысады. Ол Қоқан хандығы езгісінде жатқан күнгейдегі қалың қазақты патша әскерінің басқыншылығы кезінде қырғынға ұшыратпау мүддесін ойлап, реті келсе, бар мәселені бейбіт уағдаластықтар арқылы шешу ниетін көздеген. Сол үшін Омбыдан арнайы Алматыға келіп, әскери экспедиция құрамына мәмілегер ретінде қосылғандағы үміті ақталмады. Қанішер қолбасшы Черняев оның жазықсыз елге шыр-пыр боп ара түскен сөздерін құлаққа ілместен, қала қорғанын паналаған Әулиеата (қазіргі Тараз) жұртын жөнсіз қырғынға ұшыратты. Көз алдында өткен сол жауыздықтан кейін Шоқан енді бұл жорыққа ілескенімнің қажеті жоқ деп шешті. Бейкүнә халықтың босқа жусап қалуына арашашы бола алмағанына құсаланған ол, полковниктен өзін кері қайтаруды сұранды. Шоқан Черняевтің келісім беруімен, Верный бекінісіне кері оралатын бір батальон әскердің құрамында, сондай-ақ әскери инженер, капитан Криштановский, суретші Знаменский, штабс-капитан Семенов, капитан Васильев, подпоручиктер Бессонов, Грязнов, өзінің немерелес інісі, поручик Ғази Уәлиханов сияқты офицерлермен және осы жорыққа қатысқан 50 қазақ милициясымен бірге Алматыға қайтады.
Әулиеатадан түңіліп оралған Шоқан Алматыға 1864 жылғы маусымның 24-і күні жетті. Бекіністе бұл кезде байырғы танысы, Алатау округінің бастығы, генерал Г. А. Колпаковский жоқ екен. Қытаймен шекарада туындаған мазасыз ахуалдарды байыптап қайтуға кетіпті. Шілденің 5-і күні Шоқан оның атына: «Әулиеата экспедициясынан қызмет орным С.-Петербор қаласына қайтып бара жатып, Сіздің мәртебеліңізден маған кейін оралу үшін жол және көлік ақысын беруіңізді сұраймын», – деген өтінішін жазды. Шілденің 7-сі күні оған жазбаша түрде жауап берген Колпаковскийдің орынбасары, өзінің құзіреті жол қаражатын тек Семейге дейін беруге ғана жететінін айта отырып, одан арғы қаржыны Семей облысы әскери губернаторының басқармасынан алуға болатынын түсіндірді, Шоқанға тарантасқа жегілетін қос аттың ылауына ғана төленетін ақы беріледі де, ол шілденің екінші жартысында Алматыдан Омбыға қарай шығып кетеді.
Алматыдан Омбыға (одан әрі Петерборға барамын деген оймен) беттеп келе жатып, аға сұлтан, полковник Тезек Нұралыұлының Күреңбел жайлауындағы ауылына аялдағанда, тағы да денсаулығына қарайлап, сонда тұрақтап қалады. Тезек сұлтанның немере бауыры Көшен төренің қызы Айсарыға үйленеді. Тезек төренің ауылы жазда Күреңбел жайлауын, қыста Алтынемел асуының күнгейінде жатқан Төңірек атырабындағы қыстауын (Шоқанның соңғы хаттары осы Төңіректен жазылған) мекен ететін. Денсаулығының әлсіздігіне қарамай, Алатау округінің бастығы генерал Колпаковскийдің өтініші бойынша, іргедегі Құлжа аймағында өтіп жатқан Шығыс Түркістан мұсылмандарының азаттық көтерілісін, сол аймақты терең білетін ғалым ретінде байыптап отырды. Колпаковскийге жазған хаттарында өзінің қыс бойы дімкәсімен алысқанын да хабардар етеді. «Кеудем ауырып жүр, істеген жақсылығыңыз болсын маған құстыратын бір майдәрі немесе кеудемдегі іріңді босататын, не тер шығаратын бірдеңе беріп жібере алмас па екенсіз,... асты әзер жұтамын, даусым тіптен шықпай қалды. ...өзімді қазақтың құшнаш-емшісінің қолына тапсырдым. Оның не дәрі ішкізіп жатқанын бір құдайдың өзі білсін. Әйтеуір қол қусырып өлгеннен гөрі осы дұрыс», – мұңын шағады.
Сөйтіп жүріп көктемге де ілігеді. Әдетте көктем – көкірек ауруының өршіп, қозатын кезі. Ақыры сол дерт Шоқанды 1865 жылдың 10 сәуірінде ажал құрығына іліктіреді. Оның сүйегі Матай тауының теріскей бетінде жатқан Көшентоған деген жердегі төрелер қорымына (қазіргі Кербұлақ ауданындағы Шоқан ауылының маңы) қойылады.
Шоқан ғұмырына қатысты кей қате деректер, кейде оның Жетісуда өткерген осы соңғы жылына қатысты айтылып қалып жатады. Ал ол кілтипанның төркіні, әу баста, Ш. Уәлиханов шығармаларының алғашқы бес томдығының 1968 жылы шыққан 4-ші томының 444-446 беттеріндегі, жазылған мерзімдері «1865 жылдың 11 ақпаны» және «1865 жылдың 7 сәуірі» деп, жылы қате түсіп кеткен екі құжатқа байланысты туындаған еді. Шындығында, Түркістан генерал-губернаторлығы атынан Әскери министрге жолданған ол құжаттардағы: «Штабс-ротмистр Уәлихановтың Жетісу облысы қазақтары арасында аймақ шырқын бұзатын сөздерді таратып жүргені, осы тектес зиянды әрекеттері үшін оны жауапқа тарту қажеттігі», туралы сөздер Шоқанға емес, оның немерелес бауыры, 1867 жылдан штабс-ротмистр шенді Ғази Уәлихановқа (ол да Тезек төренің күйеу баласы) қатысты, яғни 1865 жылы емес, одан төрт жыл кейінгі – 1869 жылғы деректер болып табылады. Өйткені, құжатта жазылған Түркістан генерал-губернаторлығы, Шоқан қайтыс болғаннан екі жыл өткен соң ғана, 1867 жылғы 7 шілдеде құрылды. Әрі құжатта аты-жөні аталатын Батыс Сібір генерал-губернаторы А.П. Хрущев та бұл қызметіне 1866 жылғы 28 қазанда тағайындалған болатын. Сондай-ақ Ш. Уәлихановқа 1865 жылдың наурызында ротмистр шені берілгені белгілі. Кейіннен архив деректері арқылы, 4-ші томда байқаусызда «1865» деп жылы қате көрсетіліп кеткен ол деректердің 1869 жылы жазылғаны дәлелденген соң, академик Ә. Марғұланның жауапты редакторлығымен 1984-1985 жылдары екінші рет басылған Шоқан шығармаларының бес томдығына бұл мерзімі шатасқан құжаттар енген жоқ.

Шоқан және Достоевский

Омбы қаласының түрмесінде – утопиялық социализм насихатшысы, титуляр кеңесші М. В. Петрашевскийдің астыртын ұйымына  қатысқаны үшін, ауыр қылмыскер ретінде айыпталып, Сібірге жер аударылған орыс жазушысы Ф. М. Достоевскийдің азапқа толы төрт жылының өткені белгілі. Пушкин мен Лермонтовты, Белинский мен Гогольді корпус партасынан жан-жақты танып өскен Шоқан өз ұстаздары арқылы Достоевскийдің түрмеде отырғанын жақсы білетін. Жазушының орыс  әдебиетіне соны леп болып қосылған «Бейшаралар» романы мен «Отечественные записки» жұрналында  жарық көрген «Қос ұқсас», «Ақ түндер», «Неточка Незванова» повестерін да оқыған. Енді, міне, дуалы ауыздар «орыс сөз өнерінің үміті», «Гогольдің ізбасары» деп бағалаған сол қаламгер Омбы абақтысында белшеден азап шегіп жатты. Шоқан сондай-ақ Гутковский мен Капустиндер үйлерінде өтетін зиялы қауымның бас қосуларында да Достоевский мен оның тағдырлас серігі, ақын С. Ф. Дуровтың  түрмедегі ауыр қалдерінен хабардар болып жүрді.
Шоқан мен Достоевскийдің алғашқы кездесуі жазушылар Омбы қапасынан босанған 1854 жылдың қаңтарында өтті. Достоевский мен Дуров тағдырына жанашырлық білдірген адамдар, олардың түрмеден шыға сала, бірден солдаттыққа айдалып кетпей, біраз уақыт Омбыда ес жиып, өз-өзіне келуін ойластырған еді. Аяқтарынан кісендері енді түскен жазушыларды бір айдай үйлерінде аялдатып, тынықтыруды – Дербес Сібір корпусы инженерлік қызметінің бастығы генерал-майор Бориславскийдің адьютанты, Достоевскиймен Петербор инженерлік корпусында қатар оқыған, подпоручик шеніндегі әскери инженер К. И. Иванов отбасысы өз міндетіне алған болатын. Осы үйде жазушылар төрт жыл бойы бетін көрмей кеткен кітап-жұрналдармен қайта қауышты. Омбының өздерін жақсы білетін бірқатар зиялы адамдарымен сұхбаттасты. Үй иелері қапастан қажып шыққан қаламгерлерді сырт адамдардың көп мазаламауын да ойластырған. Алайда олар өздеріне біраздан жақын боп кеткен жас корнет, әрі генерал-губернатор Гасфорттың адьютанты Шоқан Уәлихановтың өтінішіне қарсылық білдіре алмады. Үстіне офицер формасын киген қазақ жігітіне бұрынғы тұтқын қаламгерлер әуелде тосырқай қараса да, сәлден соң-ақ өзара жарасымды әңгіме арнасын тапты. Жас офицердің зерек те өткір болмыс-бітімі, әдебиет, мәдениет, әлеумет, тарих мәселелері тұрғысындағы ойларға жүйріктігі бірден-ақ олардың көңілінен шықты. Дәл сол кездесуден бастап, Достоевский мен Дуров қазақтың жас жігітін өздеріне жаны жақын адам деп қабылдады. Сол шынайы ықылас біртіндеп үлкен достыққа ұласты.
Достоевский 1854 жылғы наурыз айының басында Семей қаласына солдаттыққа айдалды. Шоқан Омбыдағы алғашқы кездесулерден кейін жазушымен 1855 жылдың жазында ғана, осы қалаға генерал-губернатор Гасфортпен бірге ел аралау сапарымен келген кезінде жолықты. Содан бірер ай бұрын жанашыр жандардың араласуымен жазушыға жеңілдік беріліп, оған казармада емес, пәтерде тұруға рұқсат берілген болатын. Шоқанның қаламгермен содан кейінгі кездесуі 1856 жылдың көктемінде Ыстықкөл сапарына бет алып бара жатқан кезде өтті. Ыстықкөлден кейін Құлжаға барды. Сол сапардан оралып келе жатып, қарашаның ортасына таман Семейге жеткенде, осы қалада бірнеше күн аялдап, жазушының қасында болудың ретін тапты. Соның алдында ғана Петербордан өзі сұрап жүрген прапорщик шенін беру туралы өтінішіне оң жауап алып, шығармашылық жұмыспен айналысуға мүмкіндігі одан әрі молайғанына көңілі тоғайып отырған Достоевский де жұғымды бітімімен, телегей-теңіз білімімен, аз уақытта жанына жақын боп үлгерген Шоқанның арнайы соққанына кәдімгідей қуанды. Әдеттегісінше, өзінің жазып жатқан туындылары жайынан хабардар етті.
1856 жылдың қарашасында Семейде аялдаған осы күндерде Шоқан өз өмірбаянының алдағы өрбуіне ерекше әсері тиген тағы бір адаммен танысу мүмкіндігіне ие болды. Ол – Орыс география қоғамының 29 жасар мүшесі, сол кездің өзінде белгілі зерттеуші ретінде танымал боп үлгерген Петр Петрович Семенов (келешек Тян-Шанский) еді. Сол жылы оның да Шоқан сияқты Жетісу мен Ыстықкөлге саяхат жасап, аз күн Құлжаға да соғып қайтып келе жатқан беті болатын.

Әуелден алыс елдерге, жұмбақ өлкелерге саяхат жасауды арман еткен қазақ офицеріне, өзінен жеті жас ғана үлкендігіне қарамастан, соған дейін Еуропаға саяхаттар жасап, атақты жиһангездер Гумбольдтпен, Риттермен танысып, пікірлескен, Риттердің «Азияны тану» кітабының бірінші томын аударып үлгерген Семеновтай білгір географпен жүздесіп, ақыл-кеңес алудың жөні бөлек болғаны өз-өзінен түсінікті. Шоқан География қоғамының белді мүшесі Семеновке, сол жазда жол-жөнекей қағаз бетіне түсірген екі бірдей күнделігі – Ыстықкөл мен Құлжа жазбаларының нобайларын көрсетті. Білімпаз саяхатшыға жас ғалымның байқампаздығы, тілінің шұрайлылығы, соны да білгір қорытындылар жасай білу ерекшелігі бірден ұнады. Бұл еңбектердің Шоқанды Орыс география қоғамына мүшелікке ұсынуға жарап қалатындығынан хабардар етті.

  Шоқан мен Достоевский арасындағы 1856 жылғы қараша айында өткен осы кездесу екі ұлы тұлғаның арасындағы сыйластық қарым-қатынастың өрістеуіне ерекше ықпал етті. Шоқан мұны желтоқсан айының 5-і күні жазушыға жолдаған хатында: «Аса қадірлі Федор Михайлович! ... Сізбен Семейде өткізген сол бір азды-көпті күндердің маған ұнағаны сонша, қазір Сізбен тағы да қалай жолықсам екен деген ойдың шырмауында жүрмін. Менің сезім мен ықылас туралы жазуға шеберлігім жоқ, алайда оның қажеті де болмас деген ойдамын. Сіз, әлбетте, менің Сізге қалай шын берілгендігімді және жақсы көретінімді білесіз...», – деп атап өтті. Аз күннен кейін Шоқанның бұл хатына Достоевскийдің де оған шын жүрегімен, ықылас-пейілімен ақтарыла жазған, оның болашағына бағдар ұсынғандай ойларын да бүкпесіз төккен ұзақ жауап хаты келген. Алғашқы жолдардан кейін-ақ: «Сіз маған мені  жақсы көретініңізді жазған екенсіз. Ал мен қымсынбай-ақ, Сізге ғашық боп  қалғандығымды тура айтамын. Мен ешқашан да және ешкімге де, тіпті туған бауырыма да, тап Сізді жақсы көргендей құлай берілген емеспін, оның себебі бір құдайға ғана аян», – деп басталған әйгілі хаттың мазмұнынан Шоқанның алдағы тағдырына қатысты көптеген жайлардың – оның Петерборға баратыны, қазақ ғалымының ғылыми-очерктік жанрды тамаша меңгере білгені арқасында Географиялық қоғамға мүше болатыны, өз ортасынан жеке дара суырылып шығып, есімі ел аузында жүретіні дәл болжанады. 
Шоқанның Достоевскиймен Семейде бұдан кейінгі кездесуі, қазақ ғалымының Қашқар сапарына дайындық жұмыстарын пысықтау үшін қыс бойы Алматыда тұрақтамақ боп, 1857 жылдың соңында сол жаққа бет алған жолында және сол қауіпті сапардан аман-есен оралып, Омбыға қайтып келе жатқан 1859 жылғы мамыр айының ортасында өтті. Бұл кезде Достоевскийдің 1858 жылдың наурызында ІІ Александр патшаның атына денсаулығына байланысты айдаудағы әскер қатарынан босатуды сұраған өтінішінің, әртүрлі деңгейлердегі тексерулерден өтіп, әзер дегенде желтоқсанның ортасында отставкаға шығуына келісім алынған соң, Ресейдің екі астанасынан басқа жерлердің бәрінде тұруға рұқсат етіліп, өзі Мәскеуге жақындау ғой деп Тверь қаласын таңдаған, соған енді ғана оң жауап алынған, енді бір айдан кейін жолға шығуға дайындалып, көңілі тоғайып отырған шағы болатын.
Шоқан мен Достоевскийдің сол кездесуден кейін түскен суреті, екі ұлы тұлғаға қатысты ерекше тарихи-мәдени мұра ретінде танылады. Әрі бұл сурет, олардың сол кездегі жағдайынан да хабардар ететін айғақты дерекке саяды. Фотодағы қос достың келбетінде бәрі таңбаланған. Достоевскийдің жүзінде бостандыққа шыққанына көңілі жайланған, өзіне сенімді адамға тән емін-еркіндік, жаны жақын доспен өткен кездесуден кейін болатын рәуішті қалып, жарқын рең бар. Қолына жазушы сыйға тартқан сәнді пышақ ұстаған Шоқанның, қанша жинақталғысы келсе де, Қашқар сапарынан науқас жеңіп, қажып қайтқаны, өңі солғындығы, тәні дертті екені байқалады. Кең шинелі жүдеу денеге қолпылдай ілініп тұр.
Уәлиханов (солдан) пен Достоевский (оңнан) 1858 жылда
      Олардың кездесулері Шоқан 1860 жылдың ақпанында Петерборға барып, бір жылдан астам уақыт тұрған кезінде одан әрі жалғасты. Достоевский арқылы көрнекті орыс қаламгерлерімен жақын араласты.  Кейін Сырымбетке оралған соң да ұлы жазушы досымен хат-хабар алмасып тұрды.

Шоқан және Абай

Қазақтың ұлы ойшыл-ағартушылары Шоқан мен Абайдың дүниетанымы мен шығармашылық бағытында, тарих пен заман мәселелерін түсінуі мен талдауыңа, әсіресе, мәдени мұраны меңгеру, дамыту, оны елдің рухани қажетіне жарату әрекетінде мол үндестік байқалады. Бұл Абай мен Шоқанның ауыз әдебиетінің асыл үлгілерін жас кезінен санаға сіңіріп, өшпес тағлым алуынан да, небір шешендер мен ақындардың тапқыр сөздерін естіп есуінен де, арғы түбі шығыс елдерінен таралған, араб, парсы, түркі тілдеріндегі қисса, дастан, аңыз, әпсана, ғазел мүлкін өздігінше ізденіп оқып, білімін байытуынан да, орыс және Еуропа кітаптары, соның ішінде олардағы фольклорлық нұсқалармен терең таныстығынан да көрінеді. Шоқан халық әдебиетін тарихты танудың аса бағалы ескерткіштері деп қараса, Абай көркемсөз байлығын жамағатты кәміл адамдық жолдарға баулып, тәрбиелеудің, жақсылықтарды өнеге етіп көрсетіп, зұлымдық, надандық атаулыны әшкерелеуің құралы санады. Абай осы мақсатты көздеп, езінің шығармаларында ауыз әдебиетінде қалыптасқан неше алуан нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді, тұрақты тіркестерді жаңғырта пайдаланды. Абайдың халық елеңдеріндегі дәстүрлі ұйқастар мен буындық өлшемдерді, арнау, толғау, жоқтау, жұбату секілді фольклорлық жанрларды қолдануы осыны көрсетеді. Шығыс фольклорындағы фабулаларға сүйеніп, «Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» тәрізді келемді туындылар жаратуы да ақынның жаһан халықтарының рухани қазынасын кең игергендігін дәлелдейді.

Шоқан мен Абайдың қазақ тарихы туралы толғамдары өткеннің тәжірибесін қорыту, халықтың сенімді болашағы үшін жол іздеу талабынан туған. Шоқан секілді Абай да шығыс пен батыстың тарихи шежірелерімен жақсы таныс болған, тарихи құбылыстарды бірі ғалым сипатында, екіншісі суреткер кезімен бағалап отырғанымен, бұрынғы замандардың қалдырған сабақтарымен мүддесіне тарату мұраттары жақын, халықты ғасырлар бойында тұмшалап келген қараңғылық тұманынан арылтып, өркениеттің даңғыл жолына түсіру қажеттіктері мәселелерінде екеуінің ойлары өте орайлас шығады. Шоқан өзінің тарихи-этнографиялық, фольклорлық еңбектерінде қазақ халқын көркейтудің амалы оқу-білім жүйесін жақсартуда деп көрсетсе, бұл аң бар Абай шығармаларының өзекті жемісіне айналған. Түрік халықтарының генетикалық, мәдени бірлігін, тарихи тағдырластығын айтқанда ұлы ойшылдар үні бірдей шығады. Мұның бәрін Шоқан мен Абай өмір кешкен дәуірдің тарихи-әлеуметтік мұқтаждары мен сауаптарының сабақтастығынан туындаған құбылыстар деп те қарауға болады.

Қазақ халқының тәуелсіздіктен айрылып, Ресейге бағынышты, кіріптар күн кешкен заманында қоғам көкжиегінде жарқырап шыққан қайраткерлердің қалдырған мұрасы өзінің тақырып кеңдігі, талдау тереңдігі, ойларының биіктігі жағынан 19 ғасырдағы әлемдік озық ескерткіштер қатарына қосылады[1][2][3]

Шоқан Уәлиханов шығармалары

Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Орыс географиялық қоғамы басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Николай Иванович Веселовский:

«Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті!» деп жазды.

Бірақ ол сол аз ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп үлгерді.[4]

Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнері туындылары. Олар Шоқанның осы өнер саласында қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ғалым негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен айналысты. Одан 150—дей сурет қалған.

Ш.Ш. Уәлиханұлы, 1965 КСРО пошта маркасы, (ЦФА тізімдемесі № 3154, Scott № 2971B)
Ш.Ш. Уәлиханұлы, 2010 Қазақстан пошта маркасы

Психологияда қалдырған ізі

Шоқан еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты әр түрлі сипаттағы деректер баршылық. Осылардың ішінде басқа мәселелерден көбірек сөз болғаны — халқымыздың ұлттық санасы, оның ішінде өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе еді. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан тарихы мен этнографиясын зерттеген шовинистік рухтағы орыс ғалымдарының еңбектерінде халқымыздың ондаған ғасырлық тарихы бар мәдениетіне қиянат жасалып, тіпті ұлттық психологиямызға күйе жағылып, екінші сорттағы халық деп келгені белгілі. Осындай келеңсіз көзқарасқа қыр жағдайында туған халқының ұлттық ар-намысын қызғыштай қорғап, қазақ халқын "тағы халық" деп қарау мүлде қате, бұл білместіктен айтылған сөз, халқымыз ертеден елдігі, өзіндік өнері бар, ылғи да көшіп-қонудың салдарынан оқу-білімнен кенжелеу қалса да, рухани дүниесі бай, прогресс атаулыға ұмтылғыш, жаңалыққа бейім халық деп тебіренеді. Ол Шығыстың эпосына емес, индогермандық эпосқа ұқсайды", — деп ол түйіндей келе, ол қазақтардың рухани байлығын өркениеті аса бай ірі елдермен төркіндестіре қарайды Шоқан қазақ ақындарының төгілдіре жырлау қабілетін олардың негізгі ерекшеліктерінің бірі деп бағалады.

Шоқан Уәлихановтың пікірінше, халықтық психологиясын көрсететін белгілердің бірі — сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері. Ол сөз өнері халық бойына біткен зор таланттың, керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. "Халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы, — деп жазды ол, — бәрінен де артық көрініс табады. Өткенді қастерлеу мен аңыздардың молдылығы — терістік және Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл". Ғұлама ғалымның осы пікірлерін кең-байтақ өлкемізде болған орыс, украин, поляк зиялылары да қостайды. Шоқанның психологиялық пікірлерінің екінші бір арнасы оның дін жөніндегі толғаныстарымен астарласып жатады.

Ғұлама ғалым алғашқы адамның қиялы мен діни сенімдері оның табиғатқа тікелей қатынастарының бейнесі ретінде пайда болғандығын айтады. Шоқан қазақ халқындағы шамандық ұғымдардың шығу тегін түсіндіргенде де, оның психологиялық жақтарын ашқанда да, материалистік позицияны берік ұстады. Шоқан туған халқының әдет-ғұрпының түрлі жақтарын таңдай келіп, қазақ арасындағы кейбір жағымсыз әдеттерді де мейлінше сынап, олардың психологиялық астарларына үңіліп, осы айтылғандардың қазақ қауымын ілгері бастырмай келе жатқан мерездер деп қарады. Мәселен, осындай кінәраттың бірі барымта екендігін, оны жұрттың көпшілігі баюдың мал жинаудың ең жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін баса айтты. Ол мұндай "кәсіппен" айналысқан адамның еңбекке ынтасы болмайды, жан-жүйесі жұғымсыз, ұсқынсыз келеді. Белгілі бір кәсіппен айналысу уақытты, зор ынтаны керек етеді деп дұрыс тұжырымдады. Осылайша ол жастарды сұрқия кәсіптен бойын аулақ салуға шақырып, осынау жексұрын қасиеттің адамды арамтамақтыққа, еріншектікке итермелейтінін айта келіп, осы жаман әдеттің сайып келгенде қазақ даласында түрлі кәсіптің дамуына кедергі келтіретініне тоқталды.[5]

Шоқан Уәлиханов атындағы

Библиография

Дереккөздер

  1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
  2. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
  3. Жетісу энциклопедия. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3
  4. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
  5. Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Shokan Valikhanov