Олжабай Толыбайұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
ш Махсат Алпысбес (т) өңдемелерінен Tawke соңғы нұсқасына қайтарды
Өңдеу түйіні жоқ
11-жол: 11-жол:
| nationality = [[Қазақтар|қазақ]]
| nationality = [[Қазақтар|қазақ]]
}}
}}
'''Олжабай''' '''Төлебайұлы''' ([[1709 жыл|1709]] – [[1785 жыл|1785]] (кей деректерде [[1783 жыл|1783]]), [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау]]дағы [[Сілеті өзен]] бойы) – [[жоңғар]] басқыншылығына қарсы күрескен қазақтың атақты батырларының бірі.<ref>Қазақ энциклопедиясы 7- том, Қазақ тарихи жырларының мәселелері, А., 1979; Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, “Олжабай батыр”, “Абылай хан”. Тарихи жырлар, 1-т., А., 1993. Ж. Сүлеймен</ref> [[Қабанбай]], [[Бөгенбай]], Малайсары секілді батырлармен бірге тізе коса отырып, ата жауға қарсы талай жорыққа қатысқан.
'''Олжабай''' '''Төлебайұлы''' ([[1709 жыл|1709]] – [[1785 жыл|1785]] (кей деректерде [[1783 жыл|1783]]), [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау]]дағы [[Сілеті өзен]] бойы) – [[жоңғар]] басқыншылығына қарсы күрескен қазақтың атақты батырларының бірі.<ref>Қазақ энциклопедиясы 7- том, Қазақ тарихи жырларының мәселелері, А., 1979; Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, “Олжабай батыр”, “Абылай хан”. Тарихи жырлар, 1-т., А., 1993. Ж. Сүлеймен</ref> [[Қабанбай батыр|Қабанбай]], [[Бөгенбай]], Малайсары секілді батырлармен бірге тізе коса отырып, ата жауға қарсы талай жорыққа қатысқан.


==Шығу тегі==
==Шығу тегі==

22:15, 2019 ж. наурыздың 17 кезіндегі нұсқа



Олжабай Толыбайұлы
Дүниеге келгені: 1709 ж.
Қайтыс болғаны: 1783 ж./1785 ж.
Ұлты: қазақ
Мансабы: Қазақ батыры

Олжабай Төлебайұлы (17091785 (кей деректерде 1783), Ақмола облысы Ерейментаудағы Сілеті өзен бойы) – жоңғар басқыншылығына қарсы күрескен қазақтың атақты батырларының бірі.[1] Қабанбай, Бөгенбай, Малайсары секілді батырлармен бірге тізе коса отырып, ата жауға қарсы талай жорыққа қатысқан.

Шығу тегі

Орта жүздің арғын тайпасы сүйіндік руынан шыққан. Әкесі Толыбай Тәуке ханның билерінің бірі, шешесі Есенбике Төле бидің туысқаны Қаратайдың қызы. Олжабайдың арғы атасы Айдабол он үш жасында би болған. Осы Айдаболдың үш әйелінің бәйбішесінен — Жанқозы, Малқозы, Кенжеқозы, ортаншы әйелінен — Қарақозы, Бозқозы, Аққозы, тоқалынан — Қожагелді мен Тайкелді туады. Балаларының бәрі де әрі шешен, әрі батыр болып өседі. Жалғыз-ақ бәйбішесінің Кенжеқозысы қыршын жас кезінде өліп, айттырып қойған қызы оң жақта жесір қалады. Ол үйсін Қаратай батырдың қызы екен. Әкесі осы қызды тоқалдан туған Тайкелтірге алып берем дегенде, Жанқозы: "Кіндіктесімнің жесірін тоқалдың баласына алдырмаймын" — деп, зорлықпен қызды інісі Малқозының баласы Толыбайға алып береді. Осы Қаратай батырдың қызынан Олжабай туады. Әкесі Толыбай 1723 жылы "Ақтабан шұбырындыда" босқан елді жаудан қорғап жүргенде оққа ұшады. Осы кезде он үшке жаңа толған Олжабай нағашысы Қаратай батырдың қолында тәрбиеленеді.

Жалпы деректер

Абылай жоңғарлардың қолына тұтқынға түскенде, оны құтқаруда елеулі еңбек етті. Абылай оны Ер Олжабай'', ''Қу жарғақ'' (атқан оқ Олжабайға тимегендіктен) деп атап, Әбілмәмбет хан оған алтын сапты қылыш сыйлаған. Олжабай Абылай ханның мемлекет билігін орталықтандырып, нығайту бағытындағы әрекеттеріне елеулі үлес қосқан. Ол Түркістан медресесінде оқып, арабша, қалмақша жетік білген. Академик Ә.Марғұланның естеліктерінде Олжабайдың немере інісі Едіге бимен бірге 1762 жылы Екатерина ІІ-ге хат жазғаны атап көрсетілген. Хатта патшайымнан Ертістің шығыс жағындағы қалың орманнан жайылымдық жер сұрағаны айтылады. Олжабайдың өз қолымен жазып қалдырған қара кітабы болған. Онда соғыстар жайлы әңгімеленіп,Қазыбек би, Абылай, Бөгенбай есімдері жиі аталады. Батырдың туы 1937 жылға дейін сақталған. Әйгілі ғалымдар академик Ә.Марғұлан Олжабайдың шөпшегі болса, ақын О.Сүлейменов жетінші ұрпағы.

Олжабай Абылайдың ту ұстаушы батырларының бірі (“Ала ту” деген лақап атқа ие болған) ретінде 1735 жылы Түркістан мен Ташкентті жоңғарлардан азат ету жорығына, 1736 жылы Баянауылды Қалдан Сереннен босатқан шайқастарға, 1756 жылы қазақ жеріне басып кірген қытай әскерін талқандауға қатысқан. Оның ерлігінің ерекше көрінетін жері — Баянауыл баурайындағы қалмақтармен болған шайқасы. Осында Олжабай жиені Жасыбаймен бірге қалмақтардың жолын тосып жатады. Жасыбай жасағымен Шойынкөлге өтетін асудың аузында, Олжабай Торайғыр көліне өтетін асудың аузында жатып, жау қолын күтеді. Бұлардың жол тосып жатқанын қалмақтар да біліп, қапысын тауып, Жасыбай қолына тосыннан келіп тиіседі. Жасыбай осы шайқаста қаза табады. Жай келгенінен хабарланған Олжабай көмекке ұмтылады. Ол жауды қоршап алып, таудың бір қуысына тығып қойып, қойдай қырады. Сонда Олжабайдың сұсын көрген жолдасы Төртул Баймұрат батыр: "Енді сен дем ал, мұнда саған қарсы келер ешкім қалған жоқ. Қалған-қүтқаны болса, маған сауғаға бермейсің бе?" — деп, атының сулығынан үстағанда, Олжабай: ‘’"Жасыбайдың бір бармағының да қүны толған жоқ қой"’’ деген екен күрсініп. Кейін халық қапыда кеткен есіл ердің қүрметіне Жасыбайдың жау күткен асуын "Жасыбай асуы", Шойынкөлді "Жасыбай көлі" атап кетіпті. Ол жерлер бүгін де солай аталады.[2]

Оның есімі он сан орта жүзге ұран болған. Халық жырларында "Олжабайлап" жауға шапқанның жеңбейтіні болмаған. Үрей туғызатын ұранды пайдаланып, өзгелердің де жауға "Олжабайлап" шабатын кездері болған көрінеді.

Әдебиетте

Халықтың шежірелерінде, ауызша әңгімелерінде Олжабай тұралы өте көп айтылады, өлең-жыр, дастандар да баршылық. Онда Олжабайдың батырлығы, тапқырлығы, мергендігі ерен сүйіспеншілікпен сөз болады. Олжабайдың ерлігі жайлы қазақ аңыздары мен деректі әңгімелер орыс ғалымдары Ф.А. Шербиннің, Н.Я. Коншиннің, Н.С. Смирнова мен Д.Примактың еңбектерінде баяндалған. Аңыз бойынша ол ең алғаш рет Қаратай батырдың туын ұстап, ұрысқа кірген. Олжабай батыр атты халық жырында оны қазақ халқының Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресіне белсене қатысушы, халық қамқоршысы ретінде бейнелейді.

Ішкі сілтемелер

Сыртқы сілтемелер


Дереккөздер

  1. Қазақ энциклопедиясы 7- том, Қазақ тарихи жырларының мәселелері, А., 1979; Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, “Олжабай батыр”, “Абылай хан”. Тарихи жырлар, 1-т., А., 1993. Ж. Сүлеймен
  2. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2