Арқалық (қала)

Қала
Арқалық
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	ҚазақстанҚазақстан
Облысы	Қостанай
Әкімі	Кайрат Тынымбаевич Абишев
Тарихы мен географиясы
Координаттары	50°14′ с. е. 66°54′ ш. б.50.233° с. е. 66.900° ш. б. / 50.233; 66.900
Құрылған уақыты	1956
Қала статусы	1965
Жер аумағы	1558 мың га км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	27360  адам (2010)
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 71430
Пошта индексі	110300
Автомобиль коды	10
arkalyk.kostanay.gov.kz  (қаз.)
Арқалық Арқалық
Арқалық шекарасы

Арқалық — Қазақстанның солтүстік әкімшілік-аумақтық бөлінісіндегі Қостанай облысындағы қала, Арқалық қалалық әкімдігі орталығы. Ол бұрынырақ Торғай облысының орталығы болған. Қазіргі кезде ол Қостанай облысы Арқалық қаласының орталығы. Қаланың негізі 1956 жылы салынды, қала статусына 1965 жылы ие болды. Google Map мәліметтеріне сәйкес, Арқалық қаласынан облыс орталығы Қостанай қаласына дейінгі қашықтық — 463 км, Астана қаласына дейінгі қашықтық — 554 км.

Арқалық қаласы әкімдігінің ресми сайтындағы мәліметтерге сәйкес 01.10.2019 жылы тұрғындар саны 40690 адамды, оның ішінде: қалалықтар - 27360, ауылдықтар - 13330 құраған .

Қала облыс орталығымен теміржол арқылы байланысқан (Державинск - Арқалық темір жолының Есіл бұтағының ақырғы станциясы). Қостанай қаласынан Арқалық қаласына апаратын автожол асфальтталған, бірақ қазіргі кезде жолдың күйі мәз емес, күрделі жөндеуді қажет етеді. Жезқазған бағытындағы автожолмен жеңіл көлікпен өту қиын, тас төселінбеген, жауын-шашынды ауа-райында жүк таситын көлікпен жүрудің өзі қиын.

Тарихы

Арқалық геологтерді 1956 жылы қала поселкеге және құрылысшылар негізделген. Ол өз тууімен (алюминиды өндіріске арналған шикізат) бокситтердің шоғырларының соғыстан кейін жылдарында ашуға бүл жерде міндетті. 17 мамыр 1956 СОКП және жеке жолға орналастырған ССРОның министрлардың кеңесінің ОКы бірлескен қаулымен қабылданды: «Бокситтердің Амангелді туған жерлерін базасында Торғай боксит кеніштері пайдалануға құрыстырып енгізу». Арқалық қаласы 1960 бүкіл одақтық екпінді комсомол құрылыспен жариялап, жинағы ССРОдан жастар мұнда ағып кете бастады. 1965 Арқалыққа қаланың мәртебесін алды, 1971 Торғай облысының қайта жасалынғаны орталық болды.

Қала 1980 өз құлпыра гүлдеуіне жетті: радиобөлшектердің, ет комбинаты, сүт зауыт, элеватор, керамика фабрикасы, тігін фабрикасы, зауыттары бұл жерде жұмыс істеді. Авиамотор зауытының құрылысы, (ТБРУ) Торғай боксит руда басқармасы басталған ССРОға 20% боксит кеніне дейін тапты. Бірақ, оның экономикасы Қазақстанның басқа өлкелері, өйткені өнеркәсіптік өндірістің жетістіктері, мешеуленнің Торғай облысының экономикасы неткенмендер аграрлық бағыт 90%ке болды. Облыс республикалық бюджетте дотациялары үнемі талап етті, сондықтан 1988 ол маусымда жойылып, оның аумағы Қостанай және Ақмола облыстарының арасындағы бөлген. Мысалы, областық орталық болуға басылған қалалардан областық радиостанцияның инфрақұрылымының бөлігі апарып, перспективалы өнеркәсіптік объекттердің қатары қатырылды. Арқалықтың 1989 белсенді тұрғындарына Торғай облысы 1990 жылдың тамызындағы республиканың басқаруына арқасында үндеуіне қайта құрастырылған Торғай облысының қалпына келтіруі бойынша оргкомитет құрастырылып,Арқалық жаңадан облыстық орталық болған болды.

Халқы

Тұрғыны:

• 40 690 адам (2019);
• 40 813 адам (2010);
• 46 084 адам (1999).
• 62 367 адам (1989);
• 15 108 адам (1970);

Географиялық орналасқан жері

Арқалық қаласы 1956 жылы құрылған, Қостанай облысының оңтүстік жағында орналасқан. Қала Қостанай облысының Амангелді ауданымен, Ақмола облысының Жарқайың ауданымен, Қарағанды облысының Ұлытау ауданымен шектеседі.

Жер бедері. Қала аумағы негізінен Қазақ жазық бедерімен сипатталады. Жергілікті жер шығысында Терісаққкан, батысында Ашутасты өзенінің арасындағы жазықта, Торғай үстірті манында орналасқан. Қаланың шығыс бөлігінде (403м) ең биік, Ақжар өзенінің жазығы бойынша негізгі абсолюттік (305м) төменгі белгілері байқалады. Ауданың абсолюттік белгісі 330-380м болып табылады.

Топырағы. Арқалық қаласы құрғақ дала аймағында орналасқан. Қаланың солтүстік (көп) бөлігі сарғылт шағын аймағына жатады, аймақтың оңтүстігі –теңбілденген сортаң ашық сарғылт топырақтан тұрады. Қаланың жалпы жерінің аумағы 1558,7 мың га құрайды. Ауылшаруашылығы жер-суының аумағы 1516,9 мың га, оның ішінде 355,1 мың га, немесе 23,4% - егістік, 1148,8 мың га (75,7%) – жайылым жерін алып жатыр. Арқалық қаласының жері өзінің табиғи ерекшелігіне қарай негізінде ауылшарушылық жерінен (97%) тұрады, орман ауданы мен көгалдандыру алаңдары қаланың жер қоры құрылымында небары 0,36%, су асты және саз батпақ 0,53%, әр түрлі қажеттіліктерге 2,11% құрайды.

Өсімдігі. Қаланың солтүстік бөлігінде көбінесе қызыл селеу және әр түрлі шөпті қара топырақ, оңтүстік бөлігінде топырағы ашық қоңыр бетегелі-селеу және жусан шөпті болып келеді.

Табиғи ауа-райы жағдайы

Ауа райы жазы ыстық және қысы суық, күрт континентальді (күрт өзгермелі). Орташа ауа температурасы қаңтарда -17 С градус, шілдеде +21...+24 С градус. Жылдық жауын-шашын мөлшері - 270 мм, Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы - 170-180 тәулік. Тұрақты қар жабынының ұзақтығы - 139 күн.

Аймақта экономиканың мамандануы

Қаланың негізгі ресурстарында өнеркәсіптік саланың рөлі басым. Қалада тау-кен қазушы, өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындары жұмыс жасап жатыр, тау-кен өңдеу өнеркәсіптері және электр энергиясын, газ және су өндіру мен тарату жөніндегі кәсіпорындар қызмет етеді. Қазіргі заманғы көп салалы өнеркәсіп заманауи ірі, орта, шағын кәсіпорындардан тұрады. Шағын Арқалық қаласының өзіндік ерекшелігі негізгі саның бар болуы, қала құрылысының және өмір салтының артықтылығы болып табылады. Жетекші қала құрушы ірі кәсіпорын – «Қазақстан Алюминийі» АҚ филиалы Торғай боксит кеніш басқармасы кәсіпорны. 2011 жылдың 1 қаңтары жағдайы бойынша кәсіпорын жұмысшыларының саны 1073 адамды құрады. Кәсіпорын бокситтерді және отқа төзімді сазбалшықтарды өндірумен айналысады. Павлодар алюминий зауытына - бокситтер, Ресейге - отқа төзімді сазбалшықтар шикізаттары жеткізіліп жатыр. Ауыл шаруашылығы – қаланың материалдық өндірісінің екінші жетекші саласы болып табылады. Ауылшаруашылық тауарларын өндірумен 30 ЖШС, 334 шаруа қожалығы, және 5 мемлекеттік кәсіпорын айналысады. Арқалық қаласы бойынша 2019 жылғы 01 орташа еңбекақы мөлшері 2018 жылға қарағанда (95554 теңге) 14,5% өсіп, 109406 теңгені құрады.

Қаладағы оқу орындары

Арқалық қаласы әкімдігінің ресми сайтының мәліметтеріне сәйкес, 2018 жылдың 1 қаңтарында қалада жалпыбілім беретін 26 иектеп жұмыс жасаған. Оның ішінде 16 – орта, 8 – негізгі, 2 – бастауыш мектептер. 12 мектепте білім мемлекеттік тілде , 13 мектепте – қазақ және орыс тілдерінде, ал 1 мектепте – орыс тілінде беріледі. 2018 жылдың 1 желтоқсанындағы мәліметтерге сәйкес қала мен оған қарасты ауылдық аймақтарда орта білім алушылар саны - 6700 оқушыны құраған .

• Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты
• Торғай гуманитарлық колледжі
• Торғай агро-техникалық колледжі
• Арқалық медицина колледжі
• "Қазтұтынуодағы" Арқалық экономика және құқық колледжі
• Ы.Алтынсарин атындағы гимназия
• №1 Ш. Уәлиханов атындағы орта мектеп
• №2 орта мектеп
• №3 Б.Майлин атындағы орта мектеп
• №4 В.И.Ленин атындағы орта мектеп
• №5 М.Әуезов атындағы орта мектеп
• №6 А.Құнанбайұлы атындағы орта мектеп
• №8 орта мектеп
• №10 орта мектеп

2000 жылға дейін №7,9,11 орта мектептер жабылған.

Сыртқы сілтемелер

• Арқалық қаласының ресми сайты
• Арқалық қаласының фотоальбомы