Шардара ауданы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
ш қате
ш қате
52-жол: 52-жол:
Орталығы – [[Шардара (қала)|Шардара]] қаласы.
Орталығы – [[Шардара (қала)|Шардара]] қаласы.


Аудан 1964 ж. қазан айында Қызылқұм ауданының негізінде құрылды. Аумағындағы 25 елді мекен 1 қалалық және 10 ауылдық округке біріктірілген. Аудан жері негізінен [[Сырдария]] өзеннің сол жағалауын, [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] құмының оңтүстік-шығысын ала, аллювийлік жазықта (Шардара даласы) орналасқан. Қызылқұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп, суландыру арқылы ел қоныстандыру үшін 1958 ж. «Шардара құрылыс» басқармасы құрылды. Кеңестер Одағының әр түкпірінен келген мыңдаған комсомол жастар, жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс істеді. 1967 ж. 15 қазанда Мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд. 700 млн. м<sup>3</sup> [[Шардара бөгені]] мен [[Шардара су электр станциясы|су электр стансасының]] құрылысының аяқталғаны жөнінде актіге қол қойды. Сол жылы Сырдария өзенін бойлай ұзын 130 км Қызылқұм магистральды каналы іске қосылды. Климаты айқын континенттік. Қысы біршама жұмсақ, қаңтардың жылдық орташа температурасы –4 – 6°С. Жаз айлары ыстық, аңызақты, шілденің ортасы температурасы 28 – 29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 – 200 мм. Аудан аумағында құрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі құмды (Қызылқұм), сұр, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Мұнда жусан, селеу, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, баялыш, [[Сырдария]] бойында қамыс, құрақ, тал, жиде өседі. Жануарлардан [[қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[ақбөкен]], [[қарақұйрық]], бауырымен жорғалаушылар, өзен бойында [[қаз]], [[үйрек]], [[қырғауыл]] мекендейді. Шардара ауданының тұрғындарының негізгі бөлігі [[қазақ]]тар – 96,4%-ын, орыстар 2,1%-ын құрайды, қалғаны [[өзбек]], [[Әзірбайжан]], [[украин]], т.б. ұлт өкілдері. Тұрғындарының 63,1% ауылдық елді мекендерде тұрады. Орналасу тығыздығы 1 км<sup>2</sup> ге 5,4 адамнан келеді. Аудандағы ірі елді мекендер: Шардара қаласы (28,9 мың адам), Көксу (6,1), Шардара (4,8), Қоссейіт (4,5), Ұзыната (4,3), Қазақстан (4,3), Целинное (3,5) ауылдары. Ауылдарда негізінен күріш, қаракөл қойы, оған қосымша мақта, сүтті, етті мал, жылқы, түйе, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 14 кеңшар, 1 күріш өсіру тәжірибелік шаруашылығы болған (1988 ж. «Қазақстан», «Целинный» біріктіріліп, «Жиделі», «Аққала», «Байырқұм» кеңшарлары Арыс ауданына берілді). Олардың негізінде ауданда 4186 шаруа қожалықтары құрылған. Елді мекендер [[Қызылқұм суару жүйесі|Қызылқұм]] каналы мен [[Сырдария]] өзенінің бойын жағалай орналасқан. Шардара ауданы. бойынша ауыл шаруашылықғының жалпы өнім көлемінің 67,7% мақта шаруашылығына тиесілі. Аудандағы егістік жерлердің 58,8% немесе 30,2 мың гектары мақта егістігі, қой басының 23,9%-ын қаракөл қойы құрайды. Аудан шаруашылығының негізін «Талапты» ӨК, «Қызылқұмда ауылым» ӨК, «НИМЕКС» корпорациясының з-ты, «Мырзакент», «Достық» мақта пункттері, «Мырзакент» АҚ, «Игілік» ЖШС т.б. құрайды. Денсаулық сақтау саласында 1 аудандық аурухана, 9 ауылдық дәрігерлік амбулатория, 1 фельдш.-акушерлік пункт, сан-эпидемиологиялық стансасы, стоматологияық емхана қызмет көрсетеді. Білім беру, мәдениет салаларында 30 жалпы білім беретін мектеп, 1 колледж, 16 кітапхана, 10 мәдениет үйі, оның ішінде 1 аудандық мәдениет сарайы, 9 ауылдық мәдениет үйі тіркелген. «Ақ әжелер» ансамблі жұмыс істейді. 1969 жылдан ауданы «Өскен өңір» газеті шығады. Аудандағы Ұзыната аулынан 8 км жерде бүтіндей сақталып қалған орта ғасыр ескерткіштерінің бірі – Ұзыната кесенесі орналасқан.<ref>"Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы"</ref>
Аудан 1964 ж. қазан айында Қызылқұм ауданының негізінде құрылды. Аумағындағы 25 елді мекен 1 қалалық және 10 ауылдық округке біріктірілген. Аудан жері негізінен [[Сырдария]] өзеннің сол жағалауын, [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] құмының оңтүстік-шығысын ала, аллювийлік жазықта (Шардара даласы) орналасқан. Қызылқұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп, суландыру арқылы ел қоныстандыру үшін 1958 ж. «Шардара құрылыс» басқармасы құрылды. Кеңестер Одағының әр түкпірінен келген мыңдаған комсомол жастар, жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс істеді. 1967 ж. 15 қазанда Мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд. 700 млн. м<sup>3</sup> [[Шардара бөгені]] мен [[Шардара су электр станциясы|су электр стансасының]] құрылысының аяқталғаны жөнінде актіге қол қойды. Сол жылы Сырдария өзенін бойлай ұзын 130 км Қызылқұм магистральды каналы іске қосылды. Климаты айқын континенттік. Қысы біршама жұмсақ, қаңтардың жылдық орташа температурасы –4 – 6°С. Жаз айлары ыстық, аңызақты, шілденің ортасы температурасы 28 – 29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 – 200 мм. Аудан аумағында құрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі құмды (Қызылқұм), сұр, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Мұнда жусан, селеу, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, баялыш, [[Сырдария]] бойында қамыс, құрақ, тал, жиде өседі. Жануарлардан [[қасқыр]], [[түлкі]], [[қарсақ]], [[ақбөкен]], [[қарақұйрық]], бауырымен жорғалаушылар, өзен бойында [[қаз]], [[үйрек]], [[қырғауыл]] мекендейді. Шардара ауданының тұрғындарының негізгі бөлігі [[қазақ]]тар – 96,4%-ын, орыстар 2,1%-ын құрайды, қалғаны [[өзбек]], [[Әзірбайжан]], [[украин]], т.б. ұлт өкілдері. Тұрғындарының 63,1% ауылдық елді мекендерде тұрады. Орналасу тығыздығы 1 км<sup>2</sup> ге 5,4 адамнан келеді. Аудандағы ірі елді мекендер: Шардара қаласы (28,9 мың адам), Көксу (8,2), Шардара (6,8), Қоссейіт (4,9), Ұзыната (4,7), Алатау батыр (8,6) ауылдары. Ауылдарда негізінен күріш, қосымша мақта, сүтті, етті мал, жылқы, түйе, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 14 кеңшар, 1 күріш өсіру тәжірибелік шаруашылығы болған (1988 ж. «Қазақстан», «Целинный» біріктіріліп, «Жиделі», «Аққала», «Байырқұм» кеңшарлары Арыс ауданына берілді). Олардың негізінде ауданда 5500 ауылшаруашылық тауар өндірушілері тіркелген. Елді мекендер [[Қызылқұм суару жүйесі|Қызылқұм]] каналы мен [[Сырдария]] өзенінің бойын жағалай орналасқан. Шардара ауданы. бойынша ауыл шаруашылықғының жалпы өнім көлемінің 43,0% мақта шаруашылығына тиесілі. Аудандағы егістік жерлердің 91,0% немесе 23,7 мың гектары мақта егістігі. Аудан шаруашылығының негізін «НИМЕКС» корпорациясының з-ты, «Мырзакент», «Достық» мақта пункттері, «Мырзакент» АҚ, т.б. құрайды. Денсаулық сақтау саласында 1 аудандық аурухана, 9 ауылдық дәрігерлік амбулатория, 1 фельдш.-акушерлік пункт, сан-эпидемиологиялық стансасы, стоматологияық емхана қызмет көрсетеді. Білім беру, мәдениет салаларында 30 жалпы білім беретін мектеп, 1 колледж, 16 кітапхана, 10 мәдениет үйі, оның ішінде 1 аудандық мәдениет сарайы, 9 ауылдық мәдениет үйі тіркелген. «Ақ әжелер» ансамблі жұмыс істейді. 1969 жылдан ауданы «Өскен өңір» газеті шығады. Аудандағы Ұзыната аулынан 8 км жерде бүтіндей сақталып қалған орта ғасыр ескерткіштерінің бірі – Ұзыната кесенесі орналасқан.<ref>"Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы"</ref>


==Шежірелі Шардара сыр шертеді==
==Шежірелі Шардара сыр шертеді==

17:46, 2020 ж. қаңтардың 6 кезіндегі нұсқа

Үлгі:Әкімшілік бірлік-Қазақстан Шардара ауданыТүркістан облысы оңтүстік-батыс бөлігіндегі аумақтық-әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 13 мың км2 (облыстың 11,1%-ын құрайды). Тұрғын саны 78 мың 621 адам (2018).

Орталығы – Шардара қаласы.

Аудан 1964 ж. қазан айында Қызылқұм ауданының негізінде құрылды. Аумағындағы 25 елді мекен 1 қалалық және 10 ауылдық округке біріктірілген. Аудан жері негізінен Сырдария өзеннің сол жағалауын, Қызылқұм құмының оңтүстік-шығысын ала, аллювийлік жазықта (Шардара даласы) орналасқан. Қызылқұм өңіріндегі мыңдаған гектар шөлейт алқаптарды игеріп, суландыру арқылы ел қоныстандыру үшін 1958 ж. «Шардара құрылыс» басқармасы құрылды. Кеңестер Одағының әр түкпірінен келген мыңдаған комсомол жастар, жоғары білімді мамандар, осы өлкенің жас кадр мамандары бірлесіп жұмыс істеді. 1967 ж. 15 қазанда Мемлекеттік комиссия сыйымдылығы 5 млрд. 700 млн. м3 Шардара бөгені мен су электр стансасының құрылысының аяқталғаны жөнінде актіге қол қойды. Сол жылы Сырдария өзенін бойлай ұзын 130 км Қызылқұм магистральды каналы іске қосылды. Климаты айқын континенттік. Қысы біршама жұмсақ, қаңтардың жылдық орташа температурасы –4 – 6°С. Жаз айлары ыстық, аңызақты, шілденің ортасы температурасы 28 – 29°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 – 200 мм. Аудан аумағында құрылыс материалдары барланған. Жерінің басым бөлігі құмды (Қызылқұм), сұр, сортаң топырақты, өзен аңғарлары шалғынды-сазды топырақты. Мұнда жусан, селеу, сексеуіл, жантақ, жыңғыл, баялыш, Сырдария бойында қамыс, құрақ, тал, жиде өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, ақбөкен, қарақұйрық, бауырымен жорғалаушылар, өзен бойында қаз, үйрек, қырғауыл мекендейді. Шардара ауданының тұрғындарының негізгі бөлігі қазақтар – 96,4%-ын, орыстар 2,1%-ын құрайды, қалғаны өзбек, Әзірбайжан, украин, т.б. ұлт өкілдері. Тұрғындарының 63,1% ауылдық елді мекендерде тұрады. Орналасу тығыздығы 1 км2 ге 5,4 адамнан келеді. Аудандағы ірі елді мекендер: Шардара қаласы (28,9 мың адам), Көксу (8,2), Шардара (6,8), Қоссейіт (4,9), Ұзыната (4,7), Алатау батыр (8,6) ауылдары. Ауылдарда негізінен күріш, қосымша мақта, сүтті, етті мал, жылқы, түйе, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 14 кеңшар, 1 күріш өсіру тәжірибелік шаруашылығы болған (1988 ж. «Қазақстан», «Целинный» біріктіріліп, «Жиделі», «Аққала», «Байырқұм» кеңшарлары Арыс ауданына берілді). Олардың негізінде ауданда 5500 ауылшаруашылық тауар өндірушілері тіркелген. Елді мекендер Қызылқұм каналы мен Сырдария өзенінің бойын жағалай орналасқан. Шардара ауданы. бойынша ауыл шаруашылықғының жалпы өнім көлемінің 43,0% мақта шаруашылығына тиесілі. Аудандағы егістік жерлердің 91,0% немесе 23,7 мың гектары мақта егістігі. Аудан шаруашылығының негізін «НИМЕКС» корпорациясының з-ты, «Мырзакент», «Достық» мақта пункттері, «Мырзакент» АҚ, т.б. құрайды. Денсаулық сақтау саласында 1 аудандық аурухана, 9 ауылдық дәрігерлік амбулатория, 1 фельдш.-акушерлік пункт, сан-эпидемиологиялық стансасы, стоматологияық емхана қызмет көрсетеді. Білім беру, мәдениет салаларында 30 жалпы білім беретін мектеп, 1 колледж, 16 кітапхана, 10 мәдениет үйі, оның ішінде 1 аудандық мәдениет сарайы, 9 ауылдық мәдениет үйі тіркелген. «Ақ әжелер» ансамблі жұмыс істейді. 1969 жылдан ауданы «Өскен өңір» газеті шығады. Аудандағы Ұзыната аулынан 8 км жерде бүтіндей сақталып қалған орта ғасыр ескерткіштерінің бірі – Ұзыната кесенесі орналасқан.[1]

Шежірелі Шардара сыр шертеді

Шардара өңірі тарихы мен мәдениеті, өркениеті мен дамуы қатар ұштасқан киелі де шежірелі мекен. Аудан орталығы Шардара қаласының атауының өзі ғалымдардың пайымдауынша парсы тілінен аударғанда «төрт қақпа» деген ұғымды білдіреді екен. Яғни, ертеде бұл жер тоғыз жолдың торабыб керуен жолдарының түйіскен жері болған. Бір кездері бұл өңірге Шардара құрылысшыларынан бұрын ғалым-археологтар келген болатын. Қазіргі уақытта сыйымдылығы 5,2 млрд. Текше метр жасанды Шардара су қоймасы орналасқан аумақ, тарихи ескерткіштерге толы ескі шежіресімен ерекшеленеді. Ескерткіштер мәңгілікке су астында қалғанымен адамзат пен ғылым үшін маңызын жоймақ емес. Археологтар салған алғашқы күрек, Шардара су қоймасы құрылысының бастамасы іспетті еді. 1959 – 1963 жылдар аралығында бұл өлкеде, яғни Сырдария өзені ортаңғы ағысының жоғарғы бөлігінде археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Экспедиция Қазақ КСР-ы ғылым академиясы Ш.Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография институтының ғалым-археологтары құрып басшылық жасаған болатын. Атап айтқанда, қазақстандық ғалымдар М.С. Мерщиев, А.Г. Максимова және олардың мәскеулік әріптестері Б.И. Ваинберг пен Л.М. Левина. Қазба жұмыстары нәтижесінде бұл өңірде біздің заманымыздың IV-XIII ғасырларында өмір сүрген Ақтөбе І, Жаушықұм қалашықтары және І-ші ғасыр басы мен IV ғасырға жататын Ақтөбе ІІ мекені анықталды. Сыр өзені бойынан табылған археологиялық ескерткіштер қатарына Жаман-тоғай, Төребайтұмсық, қорған мазарлары мен Жаушықұм, Ақтөбе мазарлары жатады. Таприхшы ғалымдар дәлелдері, мен дәйектемелер бойынша қазіргі Шардара ауданы орналасқан территория, яғни Сырдария өзенінің ортаңғы ағысынын жоғарғы бөлігі түркі тайпалары мекені болған. Бізге дейінгі жеткен археологиялық және жазба деректерге сүйенсек, Шардара өңіріндегі ескерткіштер біздің заманымыздың VI-VIII-ғасырларында Түрік қағанатына тиесілі болған. Батыс Түрік қағанаты құлағаннан кейін бұл аумақ Түркеш тайпалық одағы құрамына өтіп, IX-ғасырлардың I-ші жартысында Саманид тайпалары билік құрған. 999 жылы Саманидтер үстемдігі құлауына байланысты түркі династиясының қараханидтер әулиеті өз дәуірін жүргізіп, Ақтөбе қалашығының өсіп, гүлденген кезеңіне жатқызылады. XIII-ші ғасырдың басына моңғол шапқыншылығына байланысты, Сыр өзені бойындағы басқа қалашықтар секілді Ақтөбе қалашығы өзінің тарихи дамуын тоқтатады. Жоғарыда келтірілген тарихи деректер, академиктер В.В.Бартольд, А.Н.Бериштам еңбектерінде және XVI-шы ғасырдың теңдессіз, құнды жазба дерегі болып табылатын Фазаллах ибн Рузбихан ал Исфанидің «Мехманнаме Бұхара» атты кітабында кеңінен көрініс тапқан. Аудан көлемінде орналасқан, бүгінгі күндері тарих тұңғиығына еніп, көне дәуір сырын ішіне бүгін жатқан ескі мекендердің бірі- Сүткент қалашығы. 1900 жылы Н.В.Рудиев және 1949 жылы академик А.Н.Бериштам басқарған ғылыми экспедициялар Сүткент қалашығына археологиялық зерттеулер жүргізіп, нәтижесінде шаруашылығы мен өзіндік даму құрылымы болған, түркі тайпалары мекені екендігі анықталып дәлелденген. Сонымен қатар X-XVғасырлардағы жазба деректерде де көне Сүткент қалашығында түркі тайпалары тұрғаны жазылады. Шежірелі Шардарада бүгіндей сақталып қалған орта ғасырлық сирек ескерткіштердің бірі- Ұзын-ата кесенесі бүгінгі көнге алыстан мұнартады. Ол қазіргі Ұзын-ата ауылдың округі орталығынан сегіз шақырым қашықтықта орналасқан, XIV-шы ғасырдың соңы мен XV-ші ғасырдың басында дүниеге келген тарихи жәдігер. Ескі деректерге сүйене болсақ Ақсақ Темір әмірімен салынған бұл кесенеде Орта Азияға Ислам дінін таратумен айналысқан, шын есімі Асан-ата аталған әулие кісі жерленген. Асан-Атаның Ақсақ Темірдің жақын кеңесшілерінің бірі болып, сол заманда өмір сүргенін дәлелдейтін деректер академик В.В.Бартольд еңбектерінде де ұшырасады. Ауданның өркениеті дәуіріндегі мағыналы өмірбаяны ресми түрде 1964 жылдан басталады. Ал Қызылқұм өмірін суландыру жолындағы ұлы жорық 1958 жылы тамыз айынан басталады. Сол жылдары Шардара құрылыс басқармасы құрылып, оның бастығы Ә.К.Қасымов бастаған 26 адам қазіргі Шардара қаласы орналасқан Жаушықұмға келіп қоныс тепкен еді. Өз дәуірінде, бүкіл Кеңестер Одағында ерекше маңызға ие болған нысан- Шардара су электр станциясы. Шардара СЭС-ның құрылысы 1967 жылы 15-ші қазанда аяқталып, пайдалануға берілді. Қызылқұм өңірін суландырудың алғашқы кезеңінде, бұл аймақта 60 мың гектарға жуық суармалы жер, ұзындығы 130 шақырым магистральді канал іске қосылды. Аудан негізінен сол уақыттарда еліміздің халық шаруашылығында шешуші маңызы бар дақылдың бірі, күріш өсіретін кеңшарлармен қазір қаракөл қой шаруашылықтары жұмыс істеп, «Шардарақұрылыс» басқармасы, «Қызылқұмсовхозстрой» тресі, құрылыс материалдар комбинаты, Су электр станциясы, Астық қабылдау мекемесі секілді ірі кәсіпорындар мен мекемелер бүкіл одаққа танымал болды. 1970-1980 жылдары аудан одақтық, республикалық социалистік жарыстардың бірнеше мәрте жеңімпазы атанды. Ауданның тұңғыш басшысы болып, аудандық партия комитеті I-ші хатшылығына Қауысбек Тұрысбеков, ал атқару комитетінің төрағалығына Әштар Жолдасов тағайындалды. 1980 жылдан бастап ауданның өнеркәсіп кешенінде тағы бір жетекші сала –мақта өндірісі жедел дами бастады.Қазіргі уақытта Шардара ауданы ауыл шаруашылығы мен өндірісі қатар дамыған нарықтық экономикаға толық бейімделіп меңгерген аймақ.Ауданның жер көлемі 13 мың шаршы километр. Сонымен қатар, бұл өңірде 23 ұлттың өкілдері мекен етеді. Әкімшілік орталығы Шардара қаласында Әкімшілік орталығы Шардара қаласында 28984 халық, ал аудан құрамындағы 10 ауыл округтерінде 49637 адам тұрады.Жалпы Шардара ауданында тұрғындар саны 78621-ді құрайды.[2]


Шардара ауданындағы ауылдардың тізімі

  1. Қ. Тұрысбеков ауылдық округі
  2. Қоссейіт ауылдық округі
  3. Көксу ауылдық округі
  4. Ұзын ата ауылдық округі
  5. Алатау батыр ауылдық округі
  6. Қызылқұм ауылдық округі
  7. Сүткент ауылдық округі
  8. Ақшеңгелді ауылдық округі
  9. Достық ауылдық округі
  10. Жаушықұм ауылдық округі

[3]

Дереккөздер

  1. "Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы"
  2. http://magistr.kz/referat/show/4661/81/3 Шардара реферат
  3. http://ontustik-shardara.gov.kz