Норвегия: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
Халық тығыздығы
ш →‎Дереккөздер: clean up, replaced: |Еуропа Кеңесі → |Еуропа кеңесі using AWB
138-жол: 138-жол:
|Еуропа елдері
|Еуропа елдері
|Солтүстік кеңес
|Солтүстік кеңес
|Еуропа Кеңесі
|Еуропа кеңесі
}}
}}



01:08, 2020 ж. мамырдың 9 кезіндегі нұсқа

Координаттар: 68°50′00″ с. е. 13°24′00″ ш. б. / 68.83333° с. е. 13.40000° ш. б. / 68.83333; 13.40000 (G) (O) (Я)
Норвегия корольдігі
букмол Kongeriket Norge
нюнорск Kongeriket Noreg
Байрақ Елтаңба
Ұран: «Alt for Norge
(қаз.
Барлығы Норвегия үшін
Әнұран: «Ja, vi elsker dette landet
(Иә, бiздiң сүйiктi бұл өлке)»
(тыңдау )
Тарихы
Құрылды 872 жыл
Тәуелсіздік күні 7 маусым 1905 жыл (жарияланды)
26 қазан 1905 жыл (мойындалды) (Швеция униясынан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілдері Норвег тілі
(букмол және нюнорск)
жергілікті деңгейде — саам[1]
Елорда Осло
Ірі қалалары Осло, Берген, Тронхейм, Ставангер
Үкімет түрі Конституциялық монархия
Король
Премьер-министрі
V Харальд
Эрна Сульберг
Географиясы
Жер аумағы
• Барлығы
• % су беті
Әлем бойынша 67-ші орын
385 207[2] км²
5,7
Жұрты
• Сарап (2020)
Тығыздығы

5 367 580[3] адам (120-шы)
13,9 адам/км² (213-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)
 • Қорытынды (2018)
 • Жан басына шаққанда

397 млрд.[4] $ (46-шы)
74,065[4] $ (4-ші)
ЖІӨ (номинал)
 • Қорытынды (2018)
 • Жан басына шаққанда

443 млрд.[4] $ (22-ші)
82,711[4] $ (3-ші)
АДИ (2018) 0,954[5] (өте жоғары) (1-ші)
Этнохороним норвегтер
Валютасы Норвег кронасы
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі .no
ISO коды NO
ХОК коды NOR
Телефон коды +47
Уақыт белдеулері +1 (жазда +2)

Норвегия (букмол Norge, нюнорск Noreg), ресми атауы — Норвегия корольдігі (букмол Kongeriket Norge, нюнорск Kongeriket Noreg) — Еуропада орналасқан ел.

Атауы

Географиясы

Солтүстік Еуропаның Скандинавия түбегінде батыс жағалауды барынша иемденіп жатқан ірі елдердің бірі — Норвегия болып табылады. Атлант мұхитынан соғатын суық желдің әсері бар, батыстағы таулы қыраттың қытымыр аязы үстемдік құратын өлке қатарынан үш елмен қоңсылас орналасқан: Ресеймен — 196, Финляндиямен — 727 км, ал Швециямен — 1619 км шекарасы шектесіп жатыр.

Корольдіктің жер аумағы — 386 960 км2 құрайды. Бұл жағынан келгенде Норвегия Скандинавия елдері ішінде екінші орында.

Норвегияның жер қыртыстарын сөз етсек, солтүстіктен басталған аласа таулар легі оңтүстікке қарай биіктеп, таулы өлкеге айналып сала береді. Мемлекеттің ең биік нүктелері — Галлхейпиген (2469 m) мен Глиттертинн (2452 m) шыңдары боп есептеледі.

Норвегияның ең ірі өзендері шығыста орналасса, батысында қысқа, бірақ ағысты өзендері ағады. Елдің оңтүстік өлкесі келбетті көлдерге бай. Дегенмен жасылмен жан бағатын елдермен салыстырғанда, Норвегияның өнім беретін өсімдіктері жоқтың қасы. Шыңын мұз басқан таулы, қыратты аймақтың бар болғаны 4 пайызы ғана егістікке қолайлы болып келеді. Сол секілді жануарлар әлемі де корольдікте аса мәз емес.

Әкімшілік бөлінуі

Норвегия жері 19 облысқа бөлінген (жергілікті тілде облысты фүлке атайды). Әр облыс қалалар мен ауылдық округтерден (коммуна) құралады. Оның әрбірі төрт жылда бір сайланатын кеңеске ие.

Халқы

Халық саны жер аумағына қарай шаққанда аз және қоныстануы да әркелкі. Айталық соңғы жасалған халық санағы бойынша елде 4 миллион 574 мың халық тұрады. Ал осы аз халықтың үштен бірі — бір Осло-Фьорд аймағына ғана шоғырланған. Ал өзге ірі қалалардағы халықтың қоныстануы төмендегідей: Берген (224 мың), Тронхейм (145 мың), Ставангер (106 мың), Берум (98 мың). Ал елдің қалған бөлігі халық өте сирек қоныстанған аймақ болып саналады.

Елдегі бала туу — 11,89% құраса, адам өлімі — 9,51%. Елдегі балалар өлімі ең төменгі деңгейде. Және статистикалық мәліметтерге сүйенсек, әрбір төртінші норвег ауылдық жерді мекен етеді екен.

Норвегияның негізгі халқы — германиялық біртекті ұлт. Ал елдің солтүстігінде жалпы саны 20 мыңға жуық саам халқы мекен етеді. Елде норвег тілінің екі түрі кездеседі — букмол және нюнорск.

Табиғаты

Норвегияның көп бөлігін Скандинавия таулары алып жатыр (ең биік нүктесі – Гальхепигген тауы 2469 м). Солтүстік және Норвег т-нің жағалаулары фьордтармен тілімделген. Климаты – баяу теңіздік. Қаңтардағы орташа температурасы –2 – 12ӘС, шілдеде 6 – 15ӘС болады. Жылдық жауын-шашын мөлшері шығысында 300 мм-ге, батыс тау беткейлерінде 3000 мм-ге дейін жетеді. Мұздықтардың жалпы аумағы 3 мың км². Мол сулы ірі өзендері – Гломма, Логен, т.б. Жерінің 27%-ын ормандар (негізінен қылқан жапырақты, жапырақты) алып жатыр. Солт. мен биік жерлерінде таулы тундра мен орманды тундра басым. Жануарлар дүниесін түлкі, сілеусін, ақкіс, сусар, бұлан, солт. бұғысы, ақтиін, қоян құрайды. Жағалауларында құс базарлары көп. Н. теңіздері балыққа бай. Кен байлықтарынан темір, никель, мыс, молибден, кобальт, күміс кентастары белгілі. 1970 ж. Солтүстік теңізден мұнай мен газ кен орны ашылған.

Тарихы

Тәуелсіздікке 1905 ж. ғана қол жеткізсе, бұған дейінгі 13971814 жылдары Дания қарауына еніп, кейінгі 18141905 жылдары Швецияның отары болған.

Саяси жүйесі

Норвегия — демократиялы конституциялық монархия болып табылатын мемлекет. 1991 жылдың 17 қаңтарынан бері мемлекет королі — Харалд V.

1814 жылы қабылданып, көптеген рет өзгерістер мен толықтыруларды бастан кешірген ел конституциясына сай, корольдің уысына елдің үш билігі бірдей берілген.

Министрлер кабинеті Премьер-министр мен 16 министрден құралады. Үкіметбасыға елдің атқарушы билігі табысталған.

Стортинг аталатын ел парламентіне 169 депутат мүше бола алады.

Корольдікте көппартиялық жүйе мықтап қалыптасқан. Норвегияның белді партиялары қатарына — «Норвегия жұмысшылар партиясы», «Социалистік солшылдар партиясы» және «Орталық партия» жатады.

Экономикасы

Норвегияның экономикасы жөнінде алып-қашпа әңгімелер көп. Бұған себеп — үлкен мұнай қорына иелік ете тұра, корольдіктің сыртқы саяси ойында аса белсенділік танытпауында жатыр. Дегенмен, қазіргі таңда ІЖӨ индексі бойынша Норвегия әлемнің ең бай мемлекеттерінің қатарында. 1970 жж. басталған Солтүстік теңіз кенішіндегі мұнай мен газ өндірісі елді Батыс Еуропа нарығындағы ең ірі мұнай шығарушы мемлекет қатарына шығарып, әлемдік саудаға мұнай шығарудан 2-ші (Сауд Сауд Арабиясынан кейінгі) орынға көтеріп тастады. 2005 ж. ІЖӨ 194,7 млрд. АҚШ долларын немесе жан басына шаққанда 42,4 мың АҚШ долларын құрап, Норвегияны үздіктер тізбегіндегі 17 орынға шығарса, 2006 жылы корольдік тағы да бес сатыға жоғарылап, 12-ші орынға көтерілді.

Ел экономикасындағы негізгі сала — мұнай мен газ өндірісі. Алайда елдегі энергия көзі осы мұнайдан алынып отыр деу — жаңсақ. Өйткені Норвегия мұнайы түгелімен экспортқа шығарылады. Ал энергияны олар су көзінен алады. Алдағы уақытта оған «этанол» аталатын химиялық қосалқы энергия көзін қосу — жоспарда. Бұл дегеніңіз — қалдықтарды қайта өңдеу арқылы оны бензинге араластырып, таза экологиялық энергия шығару деген сөз. Норвегия үкіметі химия технологиясына қатты мән береді.

Дегенмен бұл жерасты байлығын иемденем дегенге дейін Норвегия экономикалық тұрғыда үлкен қиындықтарды бастан кешіргені белгілі. Өйткені 19 ғ. мен 20 ғ. орта шеніне дейін елдің негізгі экономикалық саласы — ауыл, орман және балық шаруашылығы болғаны белгілі.

Корольдік ежелден теңізшілер елі саналады. Соған орай халықтың үлкен бөлігі жағалауға қарай қоныстанған. Ертеректе, дәлірек айтқанда біздің дәуірдің 1000 жж. викингтер аталатын тәжірибелі қарақшы-теңізшілер тобы Атлант мұхитын кесіп өтіп, Жаңа әлемнің есігінен енген. Бұл ерте дәуірден-ақ Норвегия жерінде теңіз шаруашылығының кең өріс алғанынан хабар берсе керек. Бұған елде сақталып қалған зәулім сауда флоты мен жоғары дамыған балық шаруашылығы да дәлел бола алады. Айта кетерлігі аталмыш флот тасымалға шығаратын тауар көлемі жағынан 1997 ж. 6-шы орынды иеленген.

Балық шаруашылығы елде ертеден-ақ жақсы дамыған. 1975 жылы аталмыш шаруашылықты дамыту жөнінен Норвегия дүниежүзі бойынша 5-орынды иеленсе, 1995 жылы 10-орынға тұрақтаған. Корольдікте балық шаруашылығы саласының ең негізгісі — майшабақ. Бұл жағынан 1996 жылғы есеп бойынша Норвегия ең негізгі бәсекелесі — Ұлыбританиядан үш есе көп, 330 мың тонна балық аулап, экспортқа шығарған.

Орман шаруашылығында да айтарлықтай жетістіктер бар. Өйткені Норвегия жері географиялық жағынан орман шаруашылығына қолайлы. Ел территориясының төрттен бір бөлігі орманды алқап. Алайда ағаш өсімінің өте баяу екенін ескеретін болсақ, бұл саланың ел экономикасының екпінді тірегіне айналмағанына көз жеткізу қиынға соқпайды.

Ауыл шаруашылығы Норвегия халқы үшін тиімсіз сала, себебі географиялық жағадайлардың қолайсыз болуы. Мысалы егін егуге корольдіктің таулы, қыратты, құнарсыз топырақты географиясы мен жазы салқын, аса мол жауын-шашынды ауа райы да қолайсыз. 1996 жылы ауыл және орман шаруашылығында еңбекке жарамды халықтың бар болғаны 5,2 пайызы ғана қызмет еткен. Ал ауыл шаруашылығына бөлінген жердің 3 пайызы ғана өңделіп, пайдаланылған. Мұнай өндірісі ашылғанға дейін ел экономикасының негізгі салаларының бірі болғанымен, бүгінде Норвегияда ауыл шаруашылығына аса көңіл бөлінбейді.

Норвегияның өңдеу өнеркәсібінде алға қойылған салалар — электрометаллургия, радиоэлектроника мен кеме жасау және жөндеу өнеркәсіптері. Бұл салаларға жалпы еңбекке жарамды халықтың 25 пайызы тартылған. Норвегия сыртқы саудада Германия, Швеция, Ұлыбритания, Дания, Нидерланд,ЕуроОдақ елдерімен және АҚШ мемлекеттерімен тығыз байланыс орнатқан. Экспортқа шығаратын негізгі өнімдері — мұнай мен газ (55 пайыз) және дайын өнімдер (36 пайыз). Сондай-ақ, импорттайтын тауарлары — дайын өнімдер (81,6 пайыз) және ауыл шаруашылығы өнімдері (9,1 пайыз).

Мәдениеті

Әлеуметтік саласы

Қарулы күштері

Елдің қорғаныс саласында жаяу әскер, әскери-теңіз және әскери-әуе флоттары бар. Ел заңы бойынша, 19 және 45 жас аралығындағы азаматтар міндетті түрде 6 айдан 1 жылға дейінгі уақыт аралығында әскери қызметте болуы шарт. Запастағы әскер саны — 230 мың. Ал Норвегияның қорғаныс саласына жұмсаған соңғы жылдағы қаржысы ІЖӨ-нің 1,9% құраған.

Түсініктемелер

Тағы қараңыз

Сыртқы сілтемелер

Дереккөздер

  1. Statistisk sentralbyrå
  2. Arealstatistics for Norway 2019. Kartverket, mapping directory for Norway (2019). Тексерілді, 22 наурыз 2019.
  3. Population, 2020-01-01 (no). Statistics Norway (27 ақпан 2020). Тексерілді, 4 наурыз 2020.
  4. a b c d Norway. International Monetary Fund.
  5. Human Development Report 2019  (ағыл.) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2019.