Фразеологизм: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
ш Перемещение 25 интервики на Викиданные, d:q184511
3-жол: 3-жол:
Өздеріне формасы жағынан ұқсас [[синтаксис]]тік құрылымдардан ерекшелігі: сөздердің белгілі бір тұрақталған лексика грамматикалык құрылымдағана айтылатын ойта сәйкес болып, сол сөздің бастапқы жеке мағынасының жалпы заңдылыктарына бағынбауында.
Өздеріне формасы жағынан ұқсас [[синтаксис]]тік құрылымдардан ерекшелігі: сөздердің белгілі бір тұрақталған лексика грамматикалык құрылымдағана айтылатын ойта сәйкес болып, сол сөздің бастапқы жеке мағынасының жалпы заңдылыктарына бағынбауында.


«Фразеологизм» термині әртүрлі типтегі бірнеше тіркестерді камтиды. Олар: атауыш қызметінде қолданылатын [[идиома]]лар (ізін суытпай, ақ қарға) ауыз әдебиетінде қалыптасқан мақалдар мен мәтелдер және жеке адамдардың [[авторлық шығарма|авторлық]] немесе белгісіз [[әдеби шығарма]]лардан алынған, немесе ауызша айтылған қысқа нұсқалы нақыл сөздер. Фразеологизмнің негізгі және әмбебаб қасиеттері сөз мағынасының басқа мазмұнда қабылдануы немесе [[лексика]] [[грамматикалық транспозиция]], сөз тіркесіндегі тұрақтылығымен қайталануы. Көпшілігі мақалдар мен мәтелдер және қанатты сөздерге жататын фразеологизиялық сөйлемдер мен тұрақты тіркестердің коммуникативтік қызметі [[диктум]] және [[модус]] (логикалық бағыт) деген [[мазмұн]]дарға белінеді, сонымен бірге семантикалық екі жақтылық арқылы айқындалады.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9</ref>
«Фразеологизм» термині әртүрлі типтегі бірнеше тіркестерді камтиды. Олар: атауыш қызметінде қолданылатын [[идиома]]лар (ізін суытпай, ақ қарға) ауыз әдебиетінде қалыптасқан мақалдар мен мәтелдер және жеке адамдардың [[авторлық шығарма|авторлық]] немесе белгісіз [[әдеби шығарма]]лардан алынған, немесе ауызша айтылған қысқа нұсқалы нақыл сөздер. Фразеологизмнің негізгі және әмбебаб қасиеттері сөз мағынасының басқа мазмұнда қабылдануы немесе [[лексика]] [[грамматикалық транспозиция]], сөз тіркесіндегі тұрақтылығымен қайталануы. Көпшілігі мақалдар мен мәтелдер және қанатты сөздерге жататын фразеологизиялық сөйлемдер мен тұрақты тіркестердің коммуникативтік қызметі [[диктум]] және [[модус]] (логикалық бағыт) деген [[мазмұн]]дарға белінеді, сонымен бірге семантикалық екі жақтылық арқылы айқындалады.

'''Cоматикалық атауларға байланысты фраземалар'''
Тілдің дамуының ерте сатысының өзінде таныс сөздер (лексемалар) негізінде жаңа комбинациялар жасау, жаңа тіркестер қалыптастыру үрдісі болған. Осы таныс комбинацияларға соматикалық атауларды жатқызуға болады. Себебі адам қашан да когнитивтік үрдісті өзін - өзі танудан, байқаудан бастайтыны анық. Адамға өзінің дене мүшелері сол себептен таныс.
Дене мүшесі болған, фраземалар құрамындағы басқа компоненттерге «басшылық» етіп, ықпал жасап тұратын тілдік қорда сақталған кейбір соматикалық фраземалардың ішкі формасында күңгірттік байқалады. Итальян тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалым Т.З. Черданцева бұл құбылысты тіл табиғатындағы ассимиляциялық құбылыс және оның бойындағы метафоралану қабілеті мен контекстің мағынаға ие болуымен қатар кейбір экстралингвистикалық факторлардың нәтижесі деп түсіндіріп төмендегідей пікір айтады. «Письменные свидетельства человеческой речи и более поздние литературные источники содержат относительно большое количество несвободных словосочетаний, способных, с одной стороны, служить названием новых понятий и предметов и выступать в качестве составных терминов, с другой стораны – описать ситуацию с помощью слов, утративших прямую соотнесенность с тем предметом, обозначением которого они могли являться, и выступать в качестве фразеологических единиц » [9, 42 бет].
Қазақ тілінің фраземалары құрамында мағынасы қазіргі сөйлеушіге түсініксіз сыңарлар кездеседі. Ол сыңарлар «дайын материал» болып табылатын фраземалардың тұтас мағынасын сол күйінде қабылдағанда ғана сөйлеушіге түсінікті. Мысалы: «Тілге тиек етуіне сүйеніш, ойына таяныш, себеп. Мен де өз айтарымды айтып болған соң, тілге тиек таппай, амалсыздан үнсіз отырмын»(С.Байжанов).
Фраземаға негізгі ұйытқы болып тұрған компонент – тіл. Ет көмекші етістігі процессуалдық (тіл ет – тілде – тілдес) қызмет атқарып тұр. Фразема құрамындағы тиек сөзіне келетін болсақ, ол сөздіктегі мағынасынан «домбыра шегін көтеріп тұратын құрал» басқа, не тура, не ауыспалы мағыналары көрсетілмеген. Фраземадағы тиек сөзінің мағынасы – «себеп».
Бас соматизімі ҮІІІ ғасырдағы көне түркі ескерткіштерінде, көне ұйғыр, қыпшақ және оғыз ескерткіштерінде, қазіргі түркі тілдерінің барлығында дерлік – bаs, хакас тілінде – bаs, чуваш тілінде – bus кездеседі. Қазақ тілінде бастың түрін анықтайтын домалақ бас, сопақ бас, таз бас, қауын бас т.б. тіркестер бар. Ғалым І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде» фразема берілген.
«Кейінгі жас буыны түгел дерлік осында туып – өскендіктен, бұл өлке бір кезде қазақтың жері еді – ау, басымыздан бақ тайған күні бұл арадан көшеміз – ау деген ой кәперлеріне кіріп шықпайтын» («Дарабоз», 298 бет).
Басынан бағы таю – дәурені өту, басынан бақыт құсы ұшу [ҚТФС, 35 бет].
«Әмірсана төңірігенде ғана бас қатырып отырған батырлардың көбі–ақ жалт беріп қайта төңкерілді»(«Дарабоз», 31 бет).
Бас қатыру - мәселені шешіп, қиналу [ҚТФС, 12 бет]. <ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9</ref>


==Дереккөздер==
==Дереккөздер==

19:44, 2020 ж. маусымның 1 кезіндегі нұсқа

Фразеологизм - семантикалық (ішкі мағыналық) жағынан бір-бірімен байланысқан сөз тіркестерімен сөйлемдердің ортақ атауы.

Өздеріне формасы жағынан ұқсас синтаксистік құрылымдардан ерекшелігі: сөздердің белгілі бір тұрақталған лексика грамматикалык құрылымдағана айтылатын ойта сәйкес болып, сол сөздің бастапқы жеке мағынасының жалпы заңдылыктарына бағынбауында.

«Фразеологизм» термині әртүрлі типтегі бірнеше тіркестерді камтиды. Олар: атауыш қызметінде қолданылатын идиомалар (ізін суытпай, ақ қарға) ауыз әдебиетінде қалыптасқан мақалдар мен мәтелдер және жеке адамдардың авторлық немесе белгісіз әдеби шығармалардан алынған, немесе ауызша айтылған қысқа нұсқалы нақыл сөздер. Фразеологизмнің негізгі және әмбебаб қасиеттері сөз мағынасының басқа мазмұнда қабылдануы немесе лексика грамматикалық транспозиция, сөз тіркесіндегі тұрақтылығымен қайталануы. Көпшілігі мақалдар мен мәтелдер және қанатты сөздерге жататын фразеологизиялық сөйлемдер мен тұрақты тіркестердің коммуникативтік қызметі диктум және модус (логикалық бағыт) деген мазмұндарға белінеді, сонымен бірге семантикалық екі жақтылық арқылы айқындалады.

Cоматикалық атауларға байланысты фраземалар Тілдің дамуының ерте сатысының өзінде таныс сөздер (лексемалар) негізінде жаңа комбинациялар жасау, жаңа тіркестер қалыптастыру үрдісі болған. Осы таныс комбинацияларға соматикалық атауларды жатқызуға болады. Себебі адам қашан да когнитивтік үрдісті өзін - өзі танудан, байқаудан бастайтыны анық. Адамға өзінің дене мүшелері сол себептен таныс.

	Дене мүшесі болған, фраземалар құрамындағы басқа компоненттерге «басшылық» етіп, ықпал жасап тұратын тілдік қорда сақталған кейбір соматикалық фраземалардың ішкі формасында күңгірттік байқалады. Итальян тілінің фразеологиясын зерттеуші ғалым Т.З. Черданцева бұл құбылысты тіл табиғатындағы ассимиляциялық құбылыс және оның бойындағы метафоралану қабілеті мен контекстің мағынаға ие болуымен қатар кейбір экстралингвистикалық факторлардың нәтижесі деп түсіндіріп төмендегідей пікір айтады. «Письменные свидетельства человеческой речи и более поздние литературные источники содержат относительно большое количество несвободных словосочетаний, способных, с одной стороны, служить названием новых понятий и предметов и выступать в качестве составных терминов, с другой стораны – описать ситуацию с помощью слов, утративших прямую соотнесенность с тем предметом, обозначением которого они могли являться, и выступать в качестве фразеологических единиц » [9, 42 бет].
	Қазақ тілінің фраземалары құрамында мағынасы қазіргі сөйлеушіге түсініксіз сыңарлар кездеседі. Ол сыңарлар «дайын материал» болып табылатын фраземалардың тұтас мағынасын сол күйінде қабылдағанда ғана сөйлеушіге түсінікті. Мысалы: «Тілге тиек етуіне сүйеніш, ойына таяныш, себеп. Мен де өз айтарымды айтып болған соң, тілге тиек таппай, амалсыздан үнсіз отырмын»(С.Байжанов).

Фраземаға негізгі ұйытқы болып тұрған компонент – тіл. Ет көмекші етістігі процессуалдық (тіл ет – тілде – тілдес) қызмет атқарып тұр. Фразема құрамындағы тиек сөзіне келетін болсақ, ол сөздіктегі мағынасынан «домбыра шегін көтеріп тұратын құрал» басқа, не тура, не ауыспалы мағыналары көрсетілмеген. Фраземадағы тиек сөзінің мағынасы – «себеп». Бас соматизімі ҮІІІ ғасырдағы көне түркі ескерткіштерінде, көне ұйғыр, қыпшақ және оғыз ескерткіштерінде, қазіргі түркі тілдерінің барлығында дерлік – bаs, хакас тілінде – bаs, чуваш тілінде – bus кездеседі. Қазақ тілінде бастың түрін анықтайтын домалақ бас, сопақ бас, таз бас, қауын бас т.б. тіркестер бар. Ғалым І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде» фразема берілген.

     «Кейінгі жас буыны түгел дерлік осында туып – өскендіктен, бұл өлке бір кезде қазақтың жері еді – ау, басымыздан бақ тайған күні бұл арадан көшеміз – ау деген ой кәперлеріне кіріп шықпайтын» («Дарабоз», 298 бет).

Басынан бағы таю – дәурені өту, басынан бақыт құсы ұшу [ҚТФС, 35 бет].

     «Әмірсана төңірігенде ғана бас қатырып отырған батырлардың көбі–ақ жалт беріп қайта төңкерілді»(«Дарабоз», 31 бет). 

Бас қатыру - мәселені шешіп, қиналу [ҚТФС, 12 бет]. [1]

Дереккөздер

  1. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9