Сыңаржақтылық: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
12-жол: 12-жол:
==== Зәкір сыңаржақтылығы ====
==== Зәкір сыңаржақтылығы ====
{{Толық мақала|Зәкір сыңаржақтылығы}}
{{Толық мақала|Зәкір сыңаржақтылығы}}
Зәкір сыңаржақтылығы - [[Тұжырымдық эвристика және шешім шығару|психологиялық эвристика]] болып, ол шешім қабылдаған кезде тек алғашқы ақпаратқа ғана сүйеніп қалуға бейімділікті сипаттайды.<ref>{{Cite journal|last1=Welsh|first1=Matthew B.|last2=Delfabbro|first2=Paul H.|last3=Burns|first3=Nicholas R.|last4=Begg|first4=Steve H.|date=2014|title=Individual differences in anchoring: Traits and experience|journal=Learning and Individual Differences|volume=29|pages=131–140|doi=10.1016/j.lindif.2013.01.002|issn=1041-6080}}</ref><ref name="ScienceDaily">{{cite web | title = Anchoring bias in decision-making | website = Science Daily | url = https://www.sciencedaily.com/terms/anchoring.htm | accessdate = September 29, 2015 | url-status = live | archiveurl = https://web.archive.org/web/20150929180102/https://www.sciencedaily.com/terms/anchoring.htm | archivedate = September 29, 2015 }}</ref><ref name="Investopedia">{{cite journal | title = Anchoring Definition | publisher = Investopedia | url = http://www.investopedia.com/terms/a/anchoring.asp | accessdate = September 29, 2015 | url-status = live | archiveurl = https://web.archive.org/web/20171023052312/http://www.investopedia.com/terms/a/anchoring.asp | archivedate = October 23, 2017 }}</ref> Бұл [[эвристика]]ға сәйкес, адамға тұспалданған бір мәлімет (Зәкір) беріледі, соны ол адам пайдаланып мәлім шешім шығарады. Мәлімет толық әрі дәл болмағандықтан, бұл шешім өзіне ұнағанымен, бәрібір шынтуайтында үйлесімді және өнімді болмауы мүмкін.<ref name="ReferenceA"/> Мысалы, машина сатуда белгіленген бастапқы баға кейінгі келіссөздердің стандартын белгілейді, сондықтан, сатып алушы үшін бастапқы бағадан төмен баға машинаның үйлесімді бағасы құсап тұрады, ал ол шынтуайтында шынайы құнынан (базардағы бағасынан) жоғары болуы да мүмкін.<ref name="TverskyKahneman1974">{{cite journal|last1=Tversky|first1=A.|last2=Kahneman|first2=D.|title=Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases|journal=Science|volume=185|issue=4157|year=1974|pages=1124–1131|doi=10.1126/science.185.4157.1124|url=http://www.hss.caltech.edu/~camerer/Ec101/JudgementUncertainty.pdf|pmid=17835457|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140817144047/http://www.hss.caltech.edu/%7Ecamerer/Ec101/JudgementUncertainty.pdf|archivedate=2014-08-17|bibcode=1974Sci...185.1124T|s2cid=143452957}}</ref><ref>Edward Teach, "[http://www.cfo.com/article.cfm/3014027 Avoiding Decision Traps] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130614061542/http://www.cfo.com/article.cfm/3014027 |date=2013-06-14 }}", [[CFO (magazine)|''CFO'']] (1 June 2004). Retrieved 29 May 2007.</ref>
Зәкір сыңаржақтылығы - [[Тұжырымдық эвристика және шешім шығару|психологиялық эвристика]] болып, ол шешім қабылдаған кезде тек алғашқы ақпаратқа ғана сүйеніп қалуға бейімділікті сипаттайды.<ref>{{Cite journal|last1=Welsh|first1=Matthew B.|last2=Delfabbro|first2=Paul H.|last3=Burns|first3=Nicholas R.|last4=Begg|first4=Steve H.|date=2014|title=Individual differences in anchoring: Traits and experience|journal=Learning and Individual Differences|volume=29|pages=131–140|doi=10.1016/j.lindif.2013.01.002|issn=1041-6080}}</ref><ref name="ScienceDaily">{{cite web | title = Anchoring bias in decision-making | website = Science Daily | url = https://www.sciencedaily.com/terms/anchoring.htm | accessdate = September 29, 2015 | url-status = live | archiveurl = https://web.archive.org/web/20150929180102/https://www.sciencedaily.com/terms/anchoring.htm | archivedate = September 29, 2015 }}</ref><ref name="Investopedia">{{cite journal | title = Anchoring Definition | publisher = Investopedia | url = http://www.investopedia.com/terms/a/anchoring.asp | accessdate = September 29, 2015 | url-status = live | archiveurl = https://web.archive.org/web/20171023052312/http://www.investopedia.com/terms/a/anchoring.asp | archivedate = October 23, 2017 }}</ref> Бұл [[эвристика]]ға сәйкес, адамға тұспалданған бір мәлімет (Зәкір) беріледі, соны ол адам пайдаланып мәлім шешім шығарады. Мәлімет толық әрі дәл болмағандықтан, бұл шешім өзіне ұнағанымен, бәрібір шынтуайтында үйлесімді және өнімді болмауы мүмкін.<ref name="ReferenceA"/> Мысалы, машина сатуда белгіленген бастапқы баға кейінгі келіссөздердің стандартын белгілейді, сондықтан, сатып алушы үшін бастапқы бағадан төмен баға машинаның үйлесімді бағасы құсап тұрады, ал ол шынтуайтында шынайы құнынан (базардағы бағасынан) жоғары болып, "алдамшы алғашқы баға" (алдамшы зәкір) болуы да мүмкін.<ref name="TverskyKahneman1974">{{cite journal|last1=Tversky|first1=A.|last2=Kahneman|first2=D.|title=Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases|journal=Science|volume=185|issue=4157|year=1974|pages=1124–1131|doi=10.1126/science.185.4157.1124|url=http://www.hss.caltech.edu/~camerer/Ec101/JudgementUncertainty.pdf|pmid=17835457|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140817144047/http://www.hss.caltech.edu/%7Ecamerer/Ec101/JudgementUncertainty.pdf|archivedate=2014-08-17|bibcode=1974Sci...185.1124T|s2cid=143452957}}</ref><ref>Edward Teach, "[http://www.cfo.com/article.cfm/3014027 Avoiding Decision Traps] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130614061542/http://www.cfo.com/article.cfm/3014027 |date=2013-06-14 }}", [[CFO (magazine)|''CFO'']] (1 June 2004). Retrieved 29 May 2007.</ref>


==== Хайндсайт сыңаржақтылығы ====
==== Хайндсайт сыңаржақтылығы ====

14:27, 2020 ж. қыркүйектің 23 кезіндегі нұсқа

Парейдолиядан туындаған түйсіктік сыңаржақтылықтың кең тараған мысалы: Айдағы адам - Айдағы кратерлердің үлгілерін түсіндіру сыңаржақтылықтары.

Сыңаржақтылық (ағылш. bias) — мәлім идеяны, немесе затты "растауда", не "терістеуде" жіберетін үйлесімсіз, қате түсіндіру дәстүрі болып, әдетте ол тұйық-саналы, жалаң, немесе әділетсіз болып келеді. Сыңаржақтылықтардың кейі тума, кейі үйренген болып келеді. Адамдар тұлғаларға, топқа, немесе мәлім сенімге қарсы сыңаржақтылық қалыптастыруы мүмкін.[1] Ғылым мен инженерияда, сыңаржақтылық жүйелі қателікті көрсетеді. Статистикалық сыңаржақтылық жұрттың деректерді үйлесімсіз іріктеуінен, немесе орташа дәле нәтижені бермейтін бағалау процесінен туындайды.[2]

Этимологиясы

"Сыңар" және "жақ" сөздерінің бірігуінен жасалған "сыңаржақтылық" термині "жалаңдық, қисықтық, жүйесіздік, жетілмегендік" мағыналарын беретін ұғым ретінде әлеуметтік тұрмыстың барлық саласында дәстүрге айналған түрлі қателіктерді білдіру үшін кең қолданылады. Бұл дәстүрге айналған қателіктер бір жағынан "Сананың біржақты тенденциясын", ал екінші жағынан заң саласында кездесетін "Орынсыз бір жаққа қисаюды, немесе Алалаушылықты" білдіреді.

"Сыңаржақтылық" термині заң саласында жоғарыдағы екінші мағынада кең қолданылады. Мысалы мына сөйлемдегі "сыңаржақтылық" сөзі "алалаушылық" мағынасында айтылған: "Тергеу барысында, сот процесінде сыңаржақтылық, яғни тергеу амалдарының озбырлықпен, дөрекілікпен, заңсыздық|заңсыз қысым көрсетушілікпен жүргізіліп, екінші жақтың сөзін тыңдауға, назарға алуға құлықты болмағандары сенімсіздік туғызады.". [3]

Сыңаржақтылықтың танымал түрлері

Танымдық сыңаржақтылық

Толық мақалалары: Танымдық сыңаржақтылық және Танымдық сыңаржақтылықтар тізімі

Танымдық сыңаржақтылық - бұл ойлау, бағалау, еске алу және басқа да таным процестеріндегі қайталанбалы негізгі қателік.[4] Яғни, ол тұжырым стандартынан ауытқудың бір үлгісі болып, одан негізсіз қорытынды келіп шығады.[5] Адамдар өз түйсіктері бойынша өздерінің "субъективті әлеуметтік шындығын" жасап алады,[6] олардың дүниеге көзқарасы олардың қарекетіне нұсқаушы болады.[7] Осылайша, когнитивті ауытқулар әрқашан түйсіктік бұрмалануға, қате тұжырымға, логикасыз түсіндіруге, немесе иррационалды деп аталатын жағдайға әкелуі мүмкін.[8][9][10] Алайда кейбір танымдық сыңаржақтылықтар бейімделгіш болып келеді, үйлесімді жағдайда ол сәттілік әкелуі де мүмкін.[11] Бұдан тысқары, жылдамдық дәлдіктен маңыздырақ болғанда, танымдық сыңаржақтылық тез таңдау жасауға мүмкіндік береді.[12] Басқа танымдық ауытқулар адам орындау қабілетінің шекті болуының "қосымша өнімі" болып,[13] тиісті психикалық механизмдер кемістігінен, немесе адамның ақпарат өңдеудегі шектемесінен туындайды.[14]

Зәкір сыңаржақтылығы

Толық мақаласы: Зәкір сыңаржақтылығы

Зәкір сыңаржақтылығы - психологиялық эвристика болып, ол шешім қабылдаған кезде тек алғашқы ақпаратқа ғана сүйеніп қалуға бейімділікті сипаттайды.[15][16][17] Бұл эвристикаға сәйкес, адамға тұспалданған бір мәлімет (Зәкір) беріледі, соны ол адам пайдаланып мәлім шешім шығарады. Мәлімет толық әрі дәл болмағандықтан, бұл шешім өзіне ұнағанымен, бәрібір шынтуайтында үйлесімді және өнімді болмауы мүмкін.[2] Мысалы, машина сатуда белгіленген бастапқы баға кейінгі келіссөздердің стандартын белгілейді, сондықтан, сатып алушы үшін бастапқы бағадан төмен баға машинаның үйлесімді бағасы құсап тұрады, ал ол шынтуайтында шынайы құнынан (базардағы бағасынан) жоғары болып, "алдамшы алғашқы баға" (алдамшы зәкір) болуы да мүмкін.[18][19]

Хайндсайт сыңаржақтылығы

Атрибуция сыңаржақтылығы

Растау сыңаржақтылығы

Қалып сыңаржақтылығы

Қоралану эффектісі және мүйіз эффектісі

Өзімшілдік сыңаржақтылығы

Осысәт сыңаржақтылығы

Дереккөздер

  1. ↑ Steinbock, Bonnie (1978). "Speciesism and the Idea of Equality". Philosophy 53 (204): 247–256. doi:10.1017/S0031819100016582. 
  2. ↑ a b Welsh, Matthew; Begg, Steve (2016). "What have we learned? Insights from a decade of bias research". The APPEA Journal 56 (1): 435. doi:10.1071/aj15032. ISSN 1326-4966. 
  3. ↑ Қуаныш Сұлтановтың ҚР ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ «СОТТАҒЫ ШЕШЕНДІК: БІЛІМ БЕРУ МЕН ТӘЖІРБИЕ» АТТЫ КОНФЕРЕНЦИЯСЫНДАҒЫ СӨЗІ
  4. ↑ Definition of Cognitive Bias. Chegg. Archived from the original on 9 May 2016. https://archive.is/20160509015823/http://www.chegg.com/homework-help/definitions/cognitive-bias-13. Retrieved 1 September 2015. 
  5. ↑ Haselton, M. G. The evolution of cognitive bias. — In D. M. Buss (Ed.), The Handbook of Evolutionary Psychology: Hoboken, NJ, US: John Wiley & Sons Inc, 2005. — P. 724–746.
  6. ↑ Bless, H. Social cognition: How individuals construct social reality. — Hove and New York: Psychology Press, 2004. — P. 2.
  7. ↑ Bless, H. Social cognition: How individuals construct social reality — Hove and New York: Psychology Press, 2004.
  8. ↑ Kahneman, D.; Tversky, A. (1972). "Subjective probability: A judgment of representativeness". Cognitive Psychology 3 (3): 430–454. doi:10.1016/0010-0285(72)90016-3. 
  9. ↑ Baron, J. (2007). Thinking and Deciding (4th ed.). New York, NY: Cambridge University Press.
  10. ↑ Ariely, D. (2008). Predictably Irrational: The Hidden Forces That Shape Our Decisions. New York, NY: HarperCollins.
  11. ↑ For instance: Gigerenzer, G.; Goldstein, D. G. (1996). "Reasoning the fast and frugal way: Models of bounded rationality.". Psychological Review 103 (4): 650–669. doi:10.1037/0033-295X.103.4.650. PMID 8888650. Archived from the original on 2017-09-22. https://web.archive.org/web/20170922235244/http://library.mpib-berlin.mpg.de/ft/gg/gg_reasoning_1996.pdf. 
  12. ↑ Tversky, A.; Kahneman, D. (1974). "Judgement under uncertainty: Heuristics and biases.". Science 185 (4157): 1124–1131. Bibcode 1974Sci...185.1124T. doi:10.1126/science.185.4157.1124. PMID 17835457. http://www.dtic.mil/docs/citations/AD0767426. 
  13. ↑ Haselton, M. G. The evolution of cognitive bias — In D. M. Buss (Ed.), The Handbook of Evolutionary Psychology: Hoboken, NJ, US: John Wiley & Sons Inc., 2005. — P. 724–746.
  14. ↑ Bless, H. Social cognition: How individuals construct social reality. — Hove and New York: Psychology Press., 2004.
  15. ↑ Welsh, Matthew B.; Delfabbro, Paul H.; Burns, Nicholas R.; Begg, Steve H. (2014). "Individual differences in anchoring: Traits and experience". Learning and Individual Differences 29: 131–140. doi:10.1016/j.lindif.2013.01.002. ISSN 1041-6080. 
  16. ↑ Anchoring bias in decision-making. Басты дереккөзінен мұрағатталған 29 қыркүйек 2015. Тексерілді, 29 қыркүйек 2015.
  17. ↑ Anchoring Definition. Investopedia. Archived from the original on October 23, 2017. https://web.archive.org/web/20171023052312/http://www.investopedia.com/terms/a/anchoring.asp. Retrieved September 29, 2015. 
  18. ↑ Tversky, A.; Kahneman, D. (1974). "Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases". Science 185 (4157): 1124–1131. Bibcode 1974Sci...185.1124T. doi:10.1126/science.185.4157.1124. PMID 17835457. Archived from the original on 2014-08-17. https://web.archive.org/web/20140817144047/http://www.hss.caltech.edu/%7Ecamerer/Ec101/JudgementUncertainty.pdf. 
  19. ↑ Edward Teach, "Avoiding Decision Traps Мұрағатталған 14 маусымның 2013 жылы.", CFO (1 June 2004). Retrieved 29 May 2007.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Сыңаржақтылық&oldid=2801561» бетінен алынған