Пайымдау: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Навигацияға өту
Іздеуге өту
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
| 1-жол: | 1-жол: | ||
[[Сурет:Argument terminology used in logic (en).svg|thumb|right|300px|Логикадағы Аргумент терминологиясы]] |
[[Сурет:Argument terminology used in logic (en).svg|thumb|right|300px|Логикадағы Аргумент терминологиясы]] |
||
'''Пайымдау''' (немесе '''Логикалық пайымдау''', {{lang-en|Logical reasoning}}) — [[пайым]] қабілетінің [[логика]]лық арнайы формалары. |
|||
'''Пайымдау''' (немесе '''Логикалық пайымдау''', {{lang-en|Logical reasoning}}) — [[логика]]лық ойлаудың екі типі. Ойдың [[ақиқат]]қа қарай ілгерілеуі білім шеңберінде тәжірибенің мәліметтері мен амалдарын жасайды, оларды қатаң тиянақталған ережелер бойынша реттейді. Оған қатаң анықтылық, бұлжымайтын шектеулермен схемаларға ойысу тән. Мұның өзі құбылыстарды дұрыс топтастыруға, білімдерді жүйелеуге мүмкіндік береді. Пайымдау [[индивид]]тің, әсіресе, утилитарлық міндеттерді орындауға үйреншікті жағдаяттарға ойдағыдай бейімделуін қамтамасыз етеді. [[Пайым]]ның шектеулілігі оның икемсіздігі мен кесімдігі оның талдап отырған мазмұнынан шыға алмайтындығы болып табыkады. Пайымдау — ойлау процесінің белгілі бір сатысы немесе ой [[тұжырымдау]]дың түрі; басты бір мәселеге жауап қайтаруда бір-бірінен туындайтын ой-пікірлер туындысы. Пайымдау — ойлаудың алғашқы сатысынан оның тұжырымына өту жолы. Бірақ пайымдау туралы түсініктер бірден жүйеленбейді, бірін-бірі толықтыра да бермейді. [[Философия]] тарихында пайымдауды ғылыми танымға қабілеттілік ([[Иммануил Кант|Кант]]), анықтамаларды шектейтін білімнің калыптасу кезеңі ([[Гегель]]) дейтін түсініктер бар. Пайымдау — құбылыстың себебі мен байланысын анықтайтын ақыл-ойдың құрамдас бөлігі, тіл табысудың алғашқы деңгейі. Пайымдау тәсілін сипаттау, жинақтау және дәлелдеу — логиканың негізгі міндеттерінің бірі.<ref>Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6</ref> |
|||
[[Формал логика]]да пайымдаудың үш түрі жиі талқыланады: [[делукция]], [[индукция]] және [[абдукция]]. Олардың негізгі формалары ретінде [[алғышарт]], [[қорытынды]] және логикалық [[ойқорту]], [[импликация]], [[логикалық ереже]] қатарлыларды атауға болады. |
|||
# [[Дедуктивті пайымдау]] бойынша мәлім ''қорытындының'' ақиқаттығы оның ''ережеге'' айнала алуына байланысты, аол бұ тек алғышарттардың ақиқатына сүйеніп анықталады. Мысалы: "Жаңбыр жауса, сырттағы заттар су болады. Шөп сыртта, сондықтан: жаңбыр жауса, шөп су болады". [[Математикалық логика]] және [[философиялық логика]] әдетте осы пайымдау түрімен байланысты. |
|||
# [[Индуктивті пайымдау]] ережені анықтауды қолдауға тырысады. Көптеген мысалдар арқылы алғышарттан шығатын қорытындыларға сай оның ереже екенін болжауға болады. Мысал: "Жаңбыр жауған кезде шөп бірнеше рет су болды, сондықтан: жаңбыр жауғанда шөп әрқашан су болады". Пайымдаудың бұл түрі әдетте [[эмпирикалық дәлелдер]]ді [[жалпыластыру]]мен (generalization) байланысты болады. Бұл пайымдау нанымды болған күнде де, бәрібір бұл дәлелдер дедуктивті түрде жарамды емес: ''[[индукция мәселесі]]н'' қараңыз. |
|||
# [[Абдктивті пайымдау]], кейде ең жақсы түсіндіретін ойтұжырым (inference) деп аталады, ол ең сенімді ''алғышарттар'' жиынтығын таңдайды. Шынайы ''қорытындыға'' келу және басшылыққа алуға болатын ''ереже'' ұсыну үшін,ол қорытындыны қолдайтын кейбір ықтимал алғышарттарды таңдауға тырысады, ал ол шын болған күнде де негізгісі болмауы мүмкін. Мысалы: "Жаңбыр жауса, шөп су болады. Шөп су екен. демек жаңбыр жауғаны анық". Мұндай пайымдауды жорамал жасауға қолдануға болады, дегенмен ол өз кезегінде қосымша дәлелдер мен деректер арқылы қайта тексерілуі мүмкін. [[Диагностика|Диагностик]]тер, [[детектив]]тер және [[ғалым]]дар мұндай пайымдау түрін жиі пайдаланады. |
|||
==Дереккөздер== |
==Дереккөздер== |
||
17:25, 2022 ж. қаңтардың 4 кезіндегі нұсқа
.svg)
Пайымдау (немесе Логикалық пайымдау, ағылш. Logical reasoning) — пайым қабілетінің логикалық арнайы формалары.
Формал логикада пайымдаудың үш түрі жиі талқыланады: делукция, индукция және абдукция. Олардың негізгі формалары ретінде алғышарт, қорытынды және логикалық ойқорту, импликация, логикалық ереже қатарлыларды атауға болады.
- Дедуктивті пайымдау бойынша мәлім қорытындының ақиқаттығы оның ережеге айнала алуына байланысты, аол бұ тек алғышарттардың ақиқатына сүйеніп анықталады. Мысалы: "Жаңбыр жауса, сырттағы заттар су болады. Шөп сыртта, сондықтан: жаңбыр жауса, шөп су болады". Математикалық логика және философиялық логика әдетте осы пайымдау түрімен байланысты.
- Индуктивті пайымдау ережені анықтауды қолдауға тырысады. Көптеген мысалдар арқылы алғышарттан шығатын қорытындыларға сай оның ереже екенін болжауға болады. Мысал: "Жаңбыр жауған кезде шөп бірнеше рет су болды, сондықтан: жаңбыр жауғанда шөп әрқашан су болады". Пайымдаудың бұл түрі әдетте эмпирикалық дәлелдерді жалпыластырумен (generalization) байланысты болады. Бұл пайымдау нанымды болған күнде де, бәрібір бұл дәлелдер дедуктивті түрде жарамды емес: индукция мәселесін қараңыз.
- Абдктивті пайымдау, кейде ең жақсы түсіндіретін ойтұжырым (inference) деп аталады, ол ең сенімді алғышарттар жиынтығын таңдайды. Шынайы қорытындыға келу және басшылыққа алуға болатын ереже ұсыну үшін,ол қорытындыны қолдайтын кейбір ықтимал алғышарттарды таңдауға тырысады, ал ол шын болған күнде де негізгісі болмауы мүмкін. Мысалы: "Жаңбыр жауса, шөп су болады. Шөп су екен. демек жаңбыр жауғаны анық". Мұндай пайымдауды жорамал жасауға қолдануға болады, дегенмен ол өз кезегінде қосымша дәлелдер мен деректер арқылы қайта тексерілуі мүмкін. Диагностиктер, детективтер және ғалымдар мұндай пайымдау түрін жиі пайдаланады.
Дереккөздер
 | Бұл мақалада еш сурет жоқ.
Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
 | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |