Еділ қалмақтары

Еділ Қалмақтары— Еділ, Жайық және Дон өзендерінің аралығына 17 ғасырдың басында Орталық Азиядан ығысып барып қоныстанған ойрат тайпаларының (дөрбеттер, торғауттар, хошауттар және т.б. этникалық тармақтар) бір бөлігі (Қалмақтардың Еділге көшуі). Олардың ата тегі ойраттан (ойн арат) тарайды. Ойрат қауымы алғаш Жошы ұлысы (Ақ Орда) билігінде болды. 1450 жылы Шыңғыс хан империясының бас уәзірі болған Тогон тайшының ұлы Эсэн қазіргі Батыс Моңғолияда Ойрат мемлекетін құрады. Бірақ 16 ғдың орта тұсында мемлекет қайта ыдырайды. Қарахул төрт ойрат тайпасының (чорос, дөрбет, торгут, хошут) басын қосып, біріккен мемлекет құруға әрекеттенеді. Торгут тайпасының басшысы Хөө Өрлөг бұл әрекетке қарсылық ретінде 1607 жылы 50 мың отбасы, 250 мың жанды соңынан ертіп, Тарбағатайдан қозғалып Есіл, Тобыл, Жем өзty3 арқылы көшіп, ақыры 1636 жылы Еділ бойына келіп қоныстанады. 1663 жылы Хөө Өрлөгтің соңынан оларға Хөндлен Уваш Даян Омбы бастаған 10 мың отбасы көшіп келіп қосылады. Тарихта “Еділ қалмақтары” деген ұғым осылай қалыптасады. Қалмақтар қазақ жері арқылы өтті. Қазақтар елі мен жерін қорғап, көшпелі қалмақтармен көп шайқасты. Қазақтың “Ер Көкше”, “Қобыланды”, “Қыз Жібек” жырында кездесетін қалмақтар, міне, осылар. Қарахулдың ұлы Хотогчин қонтайшы 1640 жылы жоғарыда аталған және басқа да тайпалар негізінде Жоңғар (Сол қол) мемлекетін құрды. Жоңғарлармен қалмақтардың шыққан тегі бір болғанымен 16 — 18 ғасырларда атқарған рөлі тұрғысынан тарихы екі түрлі. Сондықтан оларды бір-бірімен шатастыруға болмайды. 1640 жылы тамызда Тарбағатайдың Улан-Бура деген жерінде болған жоңғарлар құрылтайына Хөө Өрлөг бастаған Еділ қалмақтарының өкілдері де қатысады. Осы құрылтайда “Моңғол-Ойраттың ұлы жарғысы” қабылданып, батыстағы қалмақтарды “Ұлы Жоңғарияға қайта біріктіру” мәселесі көтеріледі. Қазақ жеріне жоңғарлар шапқыншылығы осы кезеңнен басталғаны белгілі. Қазақ жерін батысынан Еділ қалмақтары, шығысы мен оңт.-шығысынан жоңғарлар шапты. Бұл қазақтардың басына іс түскен аса қайғылы кезеңдердің бірі. Еділ қалмақтары Ресеймен, Жоңғариямен және тибеттік Далай-ламамен байланысып тұрған. Аталған күштердің көмегімен 1650 ж. Қалмақ хандығын құрады. Бірақ ол дербес хандық ретінде ұзақ тұра алмады. 1655, 1657, 1661 жылдары қалмақ тайшылары Ресей патшасына үш мәрте ант беріп, Ресей билігін мойындады. Ресей көмегіне арқа сүйеген қалмақтар қазақ жеріне батысынан ұдайы шабуылдаумен болды. Ресей империясы тарапынан қатты қысымға ұшыраған қалмақтардың бір бөлігі (125 мың адам) 1771 жылы кері Жоңғарияға қайтпақ болды, олардың көпшілігі жолда қырылды (“Шаңды жорық”). Ресей патшасы 19 ғасырда Еділ қалмақтарын казачество құрамына ресми қабылдады. Қалмақтар қазірге дейін казачество құрамына енеді. 2-дүниежүз. соғыс кезінде қалмақтар Еділдің жоғарғы бойынан ішкері Элстэйге көшірілді. Қазір Ресей Федерациясы құрамында Қалмақ Республикасы бар. Халқының 50 пайызға жуығын қалмақтар құрайды. Олар будда дінін ұстанады. Моңғол-тунгус тілінде сөйлейді, мал, егін және балық шаруашылығымен айналысады.

Пайдаланған Әдебиеттер:

Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы