Жылнама: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол: 1-жол:
'''Жылнама''' - оқиғалардың болған [[жыл|жылы]], күні бойынша баяндайтын аса маңызды жазба деректер. Ерте заманда абыздар, тарихшылар, дін қызметкерлері, патша хатшылары жыл ішінде болған елеулі [[тарих|тарихи]] оқиғалар мен тарихи құбылыстарды рет-ретімен тіркеп, кітапқа жазып отырған. Жылнамалар жазу дәстүрі ежелгі Мысыр, Үндістан, Қытай, Иран, Арабия, тағы басқа елдерден басталған. Ертедегі жылнамашылар, көбінесе, патшалардың іс-әрекеттерін дәріптеп, солардың беделі мен үстемдігін нығайтуды көздеген. Қазақстан тарихына байланысты Жылнамалар, негізінен, парсы және түркі тілдерінде жазылған. Бұлардың көрнектілері "Шайбанинама", "Тарихи Әбілхайырхани", "Тарих-и-Рашиди", "Бабырнама", "Шежіре - и турк", тағы басқа. Бізге жеткен Жылнаманың бірі - "Өткен уақыт хикаясы" ("Повесть временных лет"). Бұл хикая 10 ғасырдың 2-жартысындағы оқиғалардан баяндап, 1110 жылмен аяқталады. Жылнамалар [[энциклопедия|энциклопедиялық]] сипаттағы дерек көзі. Олардан ғылымның әр түрлі салалары үшін, медициналық, астрономия, тағы басқа бойынша көптеген ақпараттар алуға болады. Көне Русте II ғасырда Георгий Амортола, Малалдың Византия жылнамалары аударылды. Осы жылнамалар негізінде орыс авторлары "Еллин және [[Рим]] жылнамашысын" құрастырды. 15 ғасырда Иоанна Зонардың, Константин Манассидің 12 ғасыр жылнамасы белгілі болды. Кейбір жылнамалар ерекше көркемделді. Осындай Жылнаманың бірі - 15 ғасырдағы К.Манассидің "Үлкен француз жылнамасы". Орыс әдебиетінде жылнама летопись деген атпен белгілі болды. Орыс Жылнамалары қазақ халқының тарихы үшін маңызды дерек көзі болып табылады. Оны [[Сүлейменов, Олжас|О.Сүлейменовтың]] "АЗ и Я" кітабынан көруге болады. Қазақтар туралы деректер Сібір Жылнамаларында, тағы басқа. Жылнамаларда көптеп кездеседі. Мысалы, [[Уәлиханов, Шоқан Шыңғысұлы|Ш.Уәлиханов]] Никон жылнамасынан Ер Көкше батыр туралы мағлұматтар тапқан. Орыс Жылнамаларында жиі айтылатын "көшпелілер", "далалықтар", "түркілер", тағы басқа біздің ата-бабаларымыз болып табылады. Қазақ тарихы үшін Қадырғали би Қосымүлының "Жылнамалар жинағының" маңызы ерекше. Бұл еңбек 1602 жылы жазылып, бізге толық емес екі тізім және бір үзінді түрінде жеткен. Көшірмесі 1854 жылы Қазан қаласында жарияланған. Ол туралы Ш.Уәлиханов "Осы басылым қазақтардың откені туралы ең қүнды, ең алғашқы жазба ескерткіш деп жазды.<ref>Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6 </ref>
==Қысқаша мәлімет==
==Пайдаланған әдебиет==
ЖЫЛНАМА – 1) оқиғаларды болған жылы, күні бойынша баяндайтын аса маңызды жазба деректер. Ж-лар қарапайымдылығымен, көлемі жағынан ауқымдылығымен, құрамы жағынан күрделілігімен сипатталады. Ерте заманда абыздар, тарихшылар, дін қызметкерлері, патша хатшылары жылдар ішінде болған елеулі тарихи оқиғалар мен табиғи құбылыстарды рет-ретімен тіркеп, кітапқа жазып отырған. Ж-лар жазу дәстүрі ежелгі Мысыр, Үндістан, Қытай, Иран, Арабия, т.б. елдерден басталған. Ертедегі жылнамашылар, көбінесе, патшалардың іс-әрекеттерін дәріптеп, солардың беделі мен үстемдігін нығайтуды көздеген, сөз арасында қарапайым халықтың басынан өткен оқиғаларды да жазып отырған. Қазақстан тарихына байланысты Ж-лар, негізінен, парсы және түркі тілдерінде жазылған. Бұлардың көрнектілері: “Шайбанинама”, “Тарих-и Әбілхайыр хани”, “Тарих-и Рашиди”, “Бабырнама”, “Шежіре-и Түрік” т.б.
<references/>
Ортағасырлық Ресейде Ж-лар тарихи оқиғаларды баяндаудың негізгі түрі болды. Оларда 11 – 17 ғ-ларда болған барлық тарихи маңызды оқиғалар қамтылған. Бірақ олардың көпшілігінің көшірмелері ғана сақталған. Бізге жеткен ең көне Ж-ның бірі – “Өткен уақыт хикаясы” (“Повесть временных лет”). Бұл хикая 10 ғ-дың 2-жартысындағы оқиғаларды баяндап, 1110 жылмен аяқталады. Ол жалпыорыстық Ж. жинағы болып есептеледі. Оны 1113 ж. ш-нда Печера монастырының монахы Нестор жазған деп есептейді. “Хикаядан” бұрын 1037 ж. Киев жинағы, 1073 ж. Киев-Печера жинағы, 1079 ж. Новгород жинағы болған деген болжам бар. Осылардың негізінде “Өткен уақыт хикаясына” арқау болған Бастауыш немесе Киев-Печера жинағы (1093) жазылған.
12 – 14 ғ-ларда Киевте Ж-лар Печера, Выдубиц монастырьларында, князь сарайында, Галиция-Волынь жылнама шежірелері князь, епископтар сарайларында жазылды. Оңт. орыс жерінде жазылған Ипатий жылнамасы Киев хабарларынан ақпар береді. Владимир-Суздаль жерінде Ж., негізінен, Владимир, Суздаль, Ростов, Переяславльде жазылды. Бұл кездің туындылары – Лаврентий, Переяславль-Суздаль, Радзивиль (Кенгсберг) Ж-лары. Ж. жазу Новгородта архиепископ сарайында, монастырь, шіркеуде кең өріс алды. Бату жорығы кезінде Ж. жазу уақытша тоқырап, 14 – 15 ғ-ларда қайта дами бастады. Бұл кезде Ж. жазу орталықтары Новгород, Псков, Мәскеу, Тверь, Ростов болды. Оларда жеке аймақтардың оқиғалары ғана баяндалды. 15 ғ-да Ресей мемлекеті құрыла бастаған кездегі Ж-ларда Мәскеу князьдері жүргізген саясат, бүкіл Ресей елі көлеміндегі оқиғалар баяндалды. Мәскеудің алғашқы жалпыорыстық Ж-лар жинағына 15 ғ-дың басындағы Троицк пергамент Ж-сы мен Симеонов Ж-сы жатады. Келесі жалпыорыстық Ж. Мәскеуде 1418 – 23 ж. митрополит Фотийдің сарайында құрастырылған. 1479 ж. Мәскеуде үлкен Ж. жинағы пайда болды. Онда 15 ғ-дың соңғы жылдарындағы оқиғалар сол кезде ұлы князь сарайында өмір сүрген адамдардың жазбалары түрінде сипатталады. 16 ғ-да мұндай ресми жазбалар көбейе түсті. Иван Грозный сарайында суретті Ж. жасалған. Жинақтың алғашқы 3 томы дүние жүзі тарихына, 6 томы 1114 – 1567 ж. арасындағы Ресей тарихына, соңғы 1 томы Иван Грозныйдың патшалық құру дәуіріне арналған. 16 ғ-да тарихи оқиғаларды баяндау сипаты жағынан бұрынғыдан басқаша Ж-лар пайда бола бастады. 17 ғ-да Ж-ларда оқиғаларды баяндау сипаты өзгерді. Бұл кезде жергілікті Ж-лар пайда болды. Бұлардың ішіндегі қызықтысы – Сібір Ж-сы (Строганов және Есипов Ж-лары).
Ж-лар энциклопедиялық сипаттағы дерек көзі. Олардан ғылымның әр түрлі салалары үшін, медицина, астрономия, т.б. бойынша көптеген ақпараттар алуға болады (мыс., Күн мен Айдың тұтылуы, кометалар, басқа да табиғат құбылыстары туралы). Тарих ғылымында Ж-лар 300 жылға жуық зерттелініп келеді, әрі осы уақыт арасында жылнаматану мектебі қалыптасқан. Қазіргі Ресей тарихын жазу Ж-ларды зерттеуден басталды деп айтуға болады. Оның негізін қалаушылардың бірі – орыс тарихшысы В.Н. Татищев (1686 – 1750) өз еңбектерінде Ж-лардан көптеген мәліметтер алып, жиі-жиі сілтемелер жасап отырды. Ресейде Ж-лар 18 ғ-дан бастап жариялана бастады. Оларды жүйелі түрде жариялауды жолға қойған 1834 ж. құрылған Археографиялық комиссия болды. “Орыс жылнамалары толық жинағының” бүгінге дейін 40-тан аса томы жарық көрді.
Ресей жылнаматану мектебінің қол жеткізген табыстарын жоғары бағалай отырып, орыс ғылымы тарапынан зерттеу ісінде белгілі бір мақсаттарға сай түпнұсқаны, яғни тарихи шындықты бұрмалаушылықтың болғандығын да айтуымыз керек. Яғни империялық мүддені көздеген ғалымдар Ж-ларды саяси мақсаттарға пайдаланды. Оны қазақ ақыны, зерттеуші О.Сүлейменов өзінің “АЗ и Я” кітабында нақты дәлелдермен көрсетіп берді. Орыс Ж-лары қазақ халқының тарихы үшін де маңызды дерек көзі болып табылады. Қазақтар туралы деректер Сібір Ж-ларында, т.б. Ж-ларда көптеп кездеседі. Мыс., Ш.Уәлиханов Никон жылнамасынан Ер Көкше батыр туралы мағлұматтар тапқан. Орыс Ж-ларында жиі айтылатын “көшпелілер”, “далалықтар”, “түркілер”, т.б. біздің ата-бабаларымыз болып табылады. Қазақ тарихы үшін Қадырғали би Қосымұлының “Жылнамалар жинағының” маңызы ерекше (қ. Қадырғали би Қосымұлы). Бұл еңбек 1602 ж. жазылып, бізге толық емес екі тізім және бір үзінді түрінде жеткен. Көшірмесі 1854 ж. Қазан қ-нда жарияланған. Ол туралы Ш.Уәлиханов “Осы басылым қазақтардың өткені туралы ең құнды, ең алғашқы жазба ескерткіш” деп жазды; 2) жылдар есебін баяндап, ай мен күн ретін, мейрам мерзімдерін көрсететін күнтізбе кітапшалары (қ. Күнтізбе); 3)жылына 1 рет шығатын мерзімді басылым. Мыс., “Қазақ кітаптарының жылнамасы”; 4) ішінара өзгерту, толықтырулармен шығып тұратын анықтама кітап. Мыс., “Первый Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев. Хроника деятельности”.


[[Санат:Анықтама]]
<ref>
[[Қазақ энциклопедиясы]]
[[Санат:Қазақ әдебиеті]]
[[Санат:Ж]]
</ref>
==Сілтемелер==
*
==Пайдаланылған әдебиет==
<references />


{{Stub: Қазақ әдебиеті}}
{{stub}}
{{wikify}}
{{wikify}}
[[Санат:category]]

13:10, 2011 ж. тамыздың 3 кезіндегі нұсқа

Жылнама - оқиғалардың болған жылы, күні бойынша баяндайтын аса маңызды жазба деректер. Ерте заманда абыздар, тарихшылар, дін қызметкерлері, патша хатшылары жыл ішінде болған елеулі тарихи оқиғалар мен тарихи құбылыстарды рет-ретімен тіркеп, кітапқа жазып отырған. Жылнамалар жазу дәстүрі ежелгі Мысыр, Үндістан, Қытай, Иран, Арабия, тағы басқа елдерден басталған. Ертедегі жылнамашылар, көбінесе, патшалардың іс-әрекеттерін дәріптеп, солардың беделі мен үстемдігін нығайтуды көздеген. Қазақстан тарихына байланысты Жылнамалар, негізінен, парсы және түркі тілдерінде жазылған. Бұлардың көрнектілері "Шайбанинама", "Тарихи Әбілхайырхани", "Тарих-и-Рашиди", "Бабырнама", "Шежіре - и турк", тағы басқа. Бізге жеткен Жылнаманың бірі - "Өткен уақыт хикаясы" ("Повесть временных лет"). Бұл хикая 10 ғасырдың 2-жартысындағы оқиғалардан баяндап, 1110 жылмен аяқталады. Жылнамалар энциклопедиялық сипаттағы дерек көзі. Олардан ғылымның әр түрлі салалары үшін, медициналық, астрономия, тағы басқа бойынша көптеген ақпараттар алуға болады. Көне Русте II ғасырда Георгий Амортола, Малалдың Византия жылнамалары аударылды. Осы жылнамалар негізінде орыс авторлары "Еллин және Рим жылнамашысын" құрастырды. 15 ғасырда Иоанна Зонардың, Константин Манассидің 12 ғасыр жылнамасы белгілі болды. Кейбір жылнамалар ерекше көркемделді. Осындай Жылнаманың бірі - 15 ғасырдағы К.Манассидің "Үлкен француз жылнамасы". Орыс әдебиетінде жылнама летопись деген атпен белгілі болды. Орыс Жылнамалары қазақ халқының тарихы үшін маңызды дерек көзі болып табылады. Оны О.Сүлейменовтың "АЗ и Я" кітабынан көруге болады. Қазақтар туралы деректер Сібір Жылнамаларында, тағы басқа. Жылнамаларда көптеп кездеседі. Мысалы, Ш.Уәлиханов Никон жылнамасынан Ер Көкше батыр туралы мағлұматтар тапқан. Орыс Жылнамаларында жиі айтылатын "көшпелілер", "далалықтар", "түркілер", тағы басқа біздің ата-бабаларымыз болып табылады. Қазақ тарихы үшін Қадырғали би Қосымүлының "Жылнамалар жинағының" маңызы ерекше. Бұл еңбек 1602 жылы жазылып, бізге толық емес екі тізім және бір үзінді түрінде жеткен. Көшірмесі 1854 жылы Қазан қаласында жарияланған. Ол туралы Ш.Уәлиханов "Осы басылым қазақтардың откені туралы ең қүнды, ең алғашқы жазба ескерткіш деп жазды.[1]

Пайдаланған әдебиет

  1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6