Андромеда (шоқжұлдыз)

Андромеда шоқжұлдызы — ІІ ғасырдағы әйгілі грек-рим астрономы Птолемей белгілеген 48 шоқжұлдыздың, қазіргі анықталған 88 шоқжұлдыздың бірі болып, біз тұратын Құс жолы жүйесіне ең жақын тұмандық күйіндегі алып жұлдыздық жүйе шоғыры есептеледі. Ол грек мифологиясындағы Андромеда арудың атында аталады. Андоромеда шоқжұлдызы әдетте солтүстік жартышарда кеште ең жарық көрінетін жұлдызшоғыры болып Персей шоқжұлдызымен қатарласады. Ол солтүстік шоқжұлдызы болғандықтан оңтүстік жартышарда тек 40° солтүстігінен ғана көкжиектен көтеріліп көрінеді. Ол көлемі ауқымды шоқжұлдыз есептеледі, шамамен 722 шаршы градус.

Андромеда шоқжұлдызындағы жұлдыздықтар мен тұмандықтардан құралады. Олардың арасындағы ең әйгілісі М31 деп аталатын галактикалық жүйе болып, оны әдетте Андромеда галактикасы деп атайды.

Ашық аспаннан Андромеда шоқжұлдызын табу[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Самсыған жұлдыздар арасынан Андромеда шоқжұлдызына тән жұлдыздарды ажыратып алу үшін көбінесе солтүстік жартышардың күзгі аспанына назар салуға тура келеді. Күзде Құс жолы шығыс солтүстікке қарай бұрылатындықтан оған дейін Құс жолы арасында жүзіп жүрген Кассиопея шоқжұлдызын байқайсыз. Ол біршама жарық 5 жұлдыздан құралып, латын жазуындағы W әрібі пішінінде болады. Кассиопея шоқұжұлдызының батысында Цефей шоқжұлдызы, шығысында Персей шоқжұлдызы. Құс жолының оңтүстігінен анша ұзақ емес қашықтықта жарқыраған төрт жұлдыз айқын төртбұрышты құрайды. Бұл күздің танымал төртбұрыш жұлдызы. Төртбұрыштың үш бұрышындағы жұлдыздар Пегас шоқжұлдызының жұлдыздары болса, ал шығыс солтүстік бұрышындағы жұлдыз Андромеда шоқжұлдызының "а" жұлдызы есептеледі. Ол көзбен көргенде 2-ші дәрежелі ақ түсті жұлдыз есептеледі. Андромеда "а" жұлдызынан шығысқа қарай 5° жерде 3-ші дәрежелі қосжұлдыз бар, олар Андромеда "γ" жұлдызы. Ол бірден айырықша көзге түседі және әйгілі М31 галактикасына (Андромеда галактикасына) өте жақын орналасқан, тек батыс бөлігіндегі 1° қашықтықта ғана тұр. Андромеда галактикасы 4-ші дәрежелі, аумақтық жарықтығы 6-щы дәрежеде, ашық аспанда жай көзбен көруге болатын ақ түсті тұмандық шоғыры. Егер шағын телескоп болса, оның жұмсақ күміс түсті эллипсис пішінін де сезуге болады.

Андромеда галактикасы үйіріліп айналатын (спиралды) ерекше галактика есептеледі. Бірақ ол бізге бір қырынан көрінетіндіктен оның әрбір үйіріліс жалын толық аңғару қиын. Үлкен телескоптар арқылы оның орталық бөлігі өте жарқын екенін, үйіріліс жалы мен қара түсті жолағын, түйіршіктерді және тұмандықтарды байқауға болады. Сондай-ақ оның екі ергежейлі галактикалық серігін көре аласыз. Олардың бірі кішкене, домалақ, өте тығыз эллипс галактика M32 орталық М31-дің оң жағына орналасқан. Келесісі біршама өшкін, бірақ М32-ге қарағанда үлкен және ұзын эллипсті серігі - М110 болса М31-дің батыс солтүстігіне орналасқан.

Астрономиядағы Андромеда пікірталасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жүздеген жылдың алдында адамзаттың ғарыш туралы көзқарасы күзету және зерттеу құралдарының шектемесіне байланысты Құс жолы жүйесі аумағымен шектелген болатын. Ол кезде көптеген бұлт пішінді аспан денелері байқалып, олар біртұтас Тұмандықтар (Галактика) деп аталды. Кейбір астрономдар жарықты бөлу тәсілін қолданып тұрақты жұлдыздар мен тұмандықтарға күзету және зерттеу жасап, кейбір тұмандықтардың біртұтас аспан денесі еместігін байқады. Тұмандықтардың кейбірі газ бен тозаңды денелерден құралатын газ күйдегі тұмандықтар екен. Ал, кейбіреулері көптеген тұрақты жұлдыздардың тығыз топтасуынан қалыптасқан тұрақты жұлдыздар шоғыры екен, олар көбінесе үйірілісті айналыс (спиралды) күйінде болып, оларды Спиралды галактикалар деп те атайды. Андромеда галактикасы дәл осындай үйіріліп айналған спиралды галактиканың бірегейі үлгісі есептеледі.

Спиралды галактика қандай аспан денесі жүйесі? Олар Құс жолы ішінде ме, әлде сыртында ма? Бұл мәселе ұзақ уақыт бойы талас туғызып келді. 1920 жылы АҚШ мемлекеттік Академиясы осы мәселеге байланысты «Әлемнің өлшемі» тақырыбында халықаралық конференция шақырып, Құс жолының шамасы жөнінде және Спиралды галактикалардың қайда орналасқанының шын сыры туралы пікір алмастырды. Олар көтерген бұл екі тақырып өзара қатысты мәселе болатын, егер Құс жолы жеткілікті деңгейде үлкен болып, ал Спиралды галактика шағын болып шықса, онда кейінгісі алдыңғысының құрамдас бөлігі болатыны анық. Болмаса Спиралды галактика Құс жолы жүйесінің сыртындағы дербес “ғарыштық арал” болғаны.

Ғарыштық аралықты өлшеудe жоғары табысқа жеткен әйгілі ғалым Кертис（Curtis,Heber Doust）Спипралды галактика Құс жолының сыртындағы дербес жүйе деп есептеді. Ол Андромеда шоқжұлдызындағы Андромеда галактикасының (М31) жарық шамасының жоғарылығына сүйеніп оның тым алыс қашықққа жайғасқанын мөлшерледі. Яғни ол бізден 1 млн жарық жылы қашықтықта болып, ал бұл Құс жолы жүйесінің диаметрінен зор екенін есептеп шықты. Кертистің айтуынша: “Құс жолы жүйесінің сыртындағы тәуелсіз галактика ретіндегі бұл Спиралды галактика бізге осыған дейінгі қиялдағанымыздан да ұлы және ұланқайыр әлемге жол нұсқайды”.

Құс жолы галактикасының құрылымына талдау жасаған Харлоу Шепли (Harlow Shapley) болса Кертистің пікіріне қосылмай, Спиралды және басқада галактикалар Құс жолы галактаикасының ұсақ мүшелері деп есептеді. Ол Голландия астрономы Адриан ван Мааненнің (Adriaan van Maanen) ұсынған өлшеу нәтижесін дәлел ретінде қолданып Спиралды галактиканың қашықтығы мыңдаған жарық жылдан ұзамайды, демек ол Құс жолы аумағында шектелген болады деп есептеді.

Кертис пен Шеплидің пікірталасы біраз жылға созылды, екі тарап бір-бірін жеңе алмады, бірақ Кертис Шеплиге қарағанда шешен ғана емес, оның ақылға қонымды тұсы да көп екені байқалды. Ақыры бұл мәселеге біршама толымды нүкте қойған әйгілі астроном Э́двин Пауэлл Хаббл (Edwin Powell Hubble) болды.

Астрономдар Спиралды галактиканың мәні мәселесіне басын қатырып, қызу талқылап, дауласып жатқан кезде, жас астроном Хаббл 1923 жылы Обсерватория Вильсон тауы обсерваториясында 2.54 метірлік шағылыстырғыш алып телескоп арқылы Спиралды галактиканың біршама тұнық суретін түсірді. Хаббл Спиралды галактиканың бұл суреттеріне ұқыптылықпен нәзік талдау жасады, М31 Андромеда галактикасының сыртқы бөлігінің тұрақты жұлдыздар екенін айқындады. Бұл тұрақты жұлдыздардан ол алғашқы жаңа жұлдыз туғызатын өзгеріс күйіндегі Цефеид жұлдызын ажыратты. Келесі жылы ол Андромеда галактикасынан көптеген Цефеидтерді байқады.

Цефеид жұлдыздарының тағы бір аты "Аспани өлшегіш", яғни, цефеидтер өзгерісі арқылы олар орналасқан галактикалардың орнын дәл анықтауға болады. Бұл Спиралды галактиканың сырын анықтаудың дұрыс бағыты болатын. Хаббл М31 галактикасының қашықтығы 900 мың жарық жылы қашықтықта екенін есептеді, ал ол кезде белгілі болған Құс жолының диаметрі 100 мың жарық жылы болатын. Сөйтіп Хаббл Андромеда галактикасының (М31) Құс жолы жүйесінен дербес жұлдыздық жүйе екенін айқындады. 1924 жылдың соңында Хабблдың Спиралды галактика туралы бұл қорытындыларын жарияланды және ғалымдардың бірдей мойындауына ие болды.

Қазіргі есептеу нәтижесі бойынша, Андромеда галактикасының (М31) бізден қашықтығы 2 миллион 200 мың жарық жылы қашықтықта болып, ол біздің ет көзіміз көре алатын ең алыстағы ғарыштық нысан. Андромеда галактикасының диаметрі 160 мың жарық жылы болып, көлемі Құс жолының екі есесіне жақын үлкен, массасы да Құс жолынан бір есеге жақын үлкен.

Андромеда галактикасының жеті серік тұмандығы бар, жоғарыда аталған М32 және М110 дегендер серік тұмандықтар арасындағы біршама жарықтары есептеледі. М32 галактикасының диаметрі шамамен 7000 жарық жылы, М110 диаметрі шамамен 14000 жарық жылы. Бұдан басқа біршама жарығырақ NGC147 және NGC185 екі серік тұмандығы бар, олардың диаметрлері шамамен 7800 жарық жылы және 9500 жарық жылы, олар да эллипис пішінді болып, М31дің солтүстігіндегі 7° аспан аясына жайғасқан. Олардың бәрі де Андромеда галактикасына (М31) физикалық тәуелді екені анықталған.

Шынтуайтында, біздің Құс жолы жүйесі мен таяу маңындағы 30 ға жуық галактика өзара тартылыс күшінің әсерімен біршама кішірек галактикалар одағын құраған, оларды Жергілікті топжұлдыз (Local Group) деп атайды. Жергілікті топжұлдыз арасындағы ең негізгісі осы Андромеда галактикасы болып, екінші орындағысы біздің Құс жолы жүйесі есептеледі. Бұдан басқа біршама ірілері Үлкен және Кіші Магеллан галактикасы, үшбұрыш шоқжұлдызындағы М33 галактикасы қатарлылар.

1993 жылы Хаббл телескопы Андромеда галактикасының орталық өңірінің суретін түсірді. Сөйтіп оның қосядролы екені анықталды. Бұл ғылымдағы айтулы жаңалықтардың бірі. Кейбір ғалымдар кезінде бір галактика оның өзегіне келіп соқтыққан деп те жорамалдады, бірақ бұл жорамал әлі толық дәлелденген жоқ.

Адамзаттың Андромеда галактикасы туралы зерттеулері мен күзетулері көптеген бағалы ақпараттарды топтастырды, бұл өз кезегінде адамзаттың ғарыш туралы түсінігін арттырып, көз аясын кеңейтті. Андромеда галактикасы күні бүгінге дейін астрономдар айырықша көңіл бөлетін өзекті нысандардың бірі есептеледі, ол бұрын да, қазір де, болашақта да адамзаттың ғарышты тануының үлкен бір тақырыбы ретінде аспанның алыс бір қиырынан жарқырай береді.

Андромеда мифологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Андромеда (Andromeda) ежелгі грек мифологиясы бойынша Эфиопияның патшасы Цефей мен ханымы Кассиопеяның қызы. Шешесі Кассиопея өзінің сұлулығы барлық әйел затынан артық деп мақтанған соң теңіз құдайы Посейдонның әйелі Амфитританың қызғаныш өштігін туғызады. Амфитрита күйеуі Посейдонға оны жазалауды бұйырады. Посайдон Эфиопияға теңіз құбыжығын жібереді.

Цефей ораклдарға (абыз) құтылу жолын болжатады, ораклдар оған құтылудың жалғыз жолы ретінде қызы Андромеданы теңіз құбыжығына беру деп шешеді. Андромеданың әкесі мен шешесі оны темір торға қамап, теңіз құбыжығының келетін жолындағы жартасқа байлап қояды, кейін Персей батыр дәл осы трагедияның үстінен түсіп, өзі кесіп алған Медузаның басы арқылы теңіз құбыжығын тасқа айналдырып, Андромеданы құтқарып алады. Өлген теңіз құбыжығы кейін Кит шоқжұлдызына айналады.

Андромеда Персейге 7 ұл туып береді. Олар Alkaios, Elektryon, Спарта патшасы Tyndareosтың әкесі Gorgophonte, Heleios, Mestor және Персияның құрушысы Perses пен Sthenelos.

Түпнұсқа Боде диаграммесы (Uranographia, Уранография^[1]) бойынша Андромеда темір шарбақпен қоршалған күйде бейнеленген.