Сальвадор

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Координаттар: 13°43′00″ с. е. 88°49′00″ б. б. / 13.71667° с. е. 88.81667° б. б. / 13.71667; -88.81667 (G) (O) (Я)
Эль Сальвадор Республикасы
República de El Salvador
Байрақ Елтаңба
Ұран: «Dios, Unión, Libertad
(испанша: Құдай, Бірлік, Азаттық)»
Әнұран: «Saludemos la Patria orgullosos» (тыңдау (ақп.))
Тарихы
Тәуелсіздік күні 15 қыркүйек 1821 жыл (Испаниядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі испан тілі
Елорда  Сан-Сальвадор
Ірі қалалары Сан-Сальвадор
Үкімет түрі Президенттік республика
Президенті
Вице-президенті 		Найиб Букеле
Феликс Ульоа
Мемлекеттік діні Католицизм
Географиясы
Жер аумағы
• Барлығы
• % су беті 		Әлем бойынша 148-ші орын
21 041 км²
1,5
Жұрты
• Сарап (2020)
• Санақ (2019)
• Тығыздығы
6 704 121[1] адам (109-шы)
305,47 адам
303,1 адам/км² (109-шы)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)
 • Қорытынды (2019)
 • Жан басына шаққанда
55 709 млрд.[2] $ (101-ші)
8,388[2] $ (111-ші)
ЖІӨ (номинал)
 • Қорытынды (2018)
 • Жан басына шаққанда
25,855 млрд.[2] $ (103-ші)
4,041[2] $ (113-ші)
АДИ (2019) ▼ 0.667[3] (орташа) (124-ші)
Этнохороним Сальвадорлылықтар
Валютасы Сальвадор колоный (2001 жылға дейін); АҚШ доллары (USD, код 840)
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі .sv
ISO коды SV
ХОК коды ESA
Телефон коды +503
Уақыт белдеулері UTC−6:00

Сальвадор, ресми атауы — Эль-Сальвадор Республикасы (ис. El Salvador) — Орталық Америкада орналасқан мемлекет.

  • Жер аумағы — 21 041 км²
  • Астанасы — Сан-Сальвадор қаласы.
  • Халқы 303,1 млн. Оның ішінде — 109%-ын — метистер, 10%-ын үндістер, 1%-ын еуропалықтар құрайды.
  • Ресми тілі — испан тілі, жергілікті тілдерден нахуатль тілі кең қолданылады.
  • Діні — 75% — католиктер, қалғандары протестанттар мен жергілікті наным-сенімдерді ұстанады.
  • Мемлекет және үкімет басшысы — президент. Жоғ. заң шығарушы органы — Конституциялық ассамблея (бір палаталы парламент).
  • Ұлттық мейрамы — Тәуелсіздік күні — 15 қыркүйек (1821). Әкімш. жағынан 14 департаментке бөлінеді. Ақша бірлігі — колон. С. БҰҰ-ның (1945), Америка мемлекеттері Ұйымының (1948) мүшесі.

Табиғаты мен климаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Елдің көпшілік бөлігін вулканды таулы қырат (биікт. 600 — 700 м) алып жатыр. Сөнбеген вулкандары — Санта-Ана (елдің ең биік жері, 2381 м), Сан-Висенте (2181 м), Сан-Мигель (2129 м), Исалько (1885 м). Жер сілкіністері мен жанартау атқылауы жиі болады. Ел аумағын шығыстан батысқа дейін созылып, екі вулканды тау тізбегінің арасында орналасқан орт. үстірт алып жатыр. Ірі өзені — Лемпа. Климаты тропиктік пассаттық. Жыл бойғы орташа температура 22 — 24°С (Сан-Сальвадорда), 2 — 3°С (ойпатты бөлігінде). Жылдық жауын-шашын мөлш. 1500 — 1800 мм (солт-нде 2500 мм-ге дейін), тектон. ойыстарда 600 — 700 мм. Қысқа, бірақ ағыны қатты, қуаң маусымда деңгейі төмендейтін өзендер мен вулканды көлдер көп. Жері негізінен қоңыр қызыл топырақты келеді. Тропиктік орман және бұталы алқаптан құралатын табиғи өсімдік жамылғысы шамалы сақталған. Таудың биік жағында еменді-қарағайлы орман өседі. Лемпа өз. аңғарының баурайын шөп басқан саванна мен бұталы өсімдік алып жатыр.

Жануарлар дүниесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сүтқоректі жануарлардан маймыл, койот, ягуар, пума, оцелотты жиі кездестіруге болады. Бауырымен жорғалаушылар ішінен — игуана мен болконстриктор бар.

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Толық мақаласы: Сальвадор тарихы

Прололум дәуірі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сальвадор аумағы Мезоамерикан аймағының бөлігі болып табылады және уақыт өте келе объектілер мен идеялардың өтуі үшін қызмет еткен аймақта орналасқан.[4]

Сальвадордағы алғашқы мәдени дәлелдер архаикалық кезеңде (б.з.д. 8000 - 1500 ж.ж.) сегіз мың жылдыққа, Мезоамериканың әртүрлі аймақтарына, солардың бірі - Тынық мұхиты жағалауларына үлкен қоныс аудару кезеңіне жатады.[5]

Класске дейінгі кезең (б.з.д. 1500-900 жж.) Мен орта (б.з.д. 900-500 ~ 400) аралығында прото-майя топтары батыс аймақта қоныстанды.

Бұл жағдайда, Чалчуапа аймағында ежелгі қоныстардың қалдықтары табылған, мүмкін, Чьяпас пен Гватемаладан эмигранттар шығар.

Классикаға дейінгі кезеңдегі осы аймақтан шыққан топтар Джаяку немесе Антигуо Кускатлан.[6]

Кейінгі классикалық кезеңге дейін (б.з.д. 500 ~ 400 - б.з.д. 200 ~ 250) Гватемаланың таулы аймақтарымен мәдени даму және тілдік, мүсіндік және коммерциялық қатынастар болды, әсіресе Усулутан керамикасымен және обсидианмен.

Сонымен қатар, елдің үш ауданы (батыс, орталық және шығыс) қоныстанды; және қорғандардың құрылысы Кельепа, Атикисая және Эль-Трапиче сияқты өсті.

Алайда біздің гүлдену б.э.д. 260 жылы Илопанго жанартауының атқылауымен бірнеше секторда үзілді. С.

Ерте классикалық кезеңде (б.з.д. 200 ~ 250-400 ж.ж.) Кельепада, Ленцамен қоныстанған және Илопанго атқылауы әсер етпестен, керемет прогреске қол жеткізілді және таулы және оңтүстік тұрғындармен байланыс орнатылды. истмус. Ортаңғы классикалық кезеңде (б.з.д. 400 - 650 жж.) Мая-Чорти топтары аумақтың батысы мен ортасын қайта көшірді. Елді мекендердің бірі - 6-шы ғасырда айналысқан Хойя-де-Серен, Кальдера жанартауының атқылауынан тұрғындары зардап шеккен; Гюжа көлінің ауданы Батыс Гондураспен, Мотагуа алқабымен және Петенмен маңызды алмасу орны болды.

Сан Андрес археологиялық орнындағы Акрополаның панорамалық көрінісі

XII ғасырға дейін ел аумағы қуатты майя империясының, кейіннен ацтектер империясының құрамында болды. 16 ғ. қарасаңында елдің батысы мен орт-на пипиль, шығысына ленка тайпалары қоныстанды. Үндістер негізінен егіншілікпен, сондай-ақ балық аулау кәсібімен шұғылданды. Еур. отаршылар С. аумағын 1523 — 28 ж. жаулап алып, жергілікті үндістерді қырып тастады. 1528 ж. олар Сан-Сальвадор және Сонсонате қ-ларының негізін қалады. Үндістер басқыншыларға қарсы талай рет көтеріліс (аса ірісі 1537 жылғы көтеріліс) жасады. Испан отаршылары бұл көтерілістерді күшпен басты. 1560 — 1821 ж. С. Гватемала ген.-капитандығының құрамына кірді. 1821 ж. С. Испаниядан өз тәуелсіздігін алды. 1823 — 1839 ж. Орт. Америка Құрама Федерациясының құрамында болды. Федерация ыдыраған соң, 1841 жылдан жеке мемлекет. 19 — 20 ғ-лардағы ел тарихы әскери төңкерістер мен соғыстарға толы. Билік әр түрлі топтарға кезек-кезек өтіп отырды. 1979 ж. билікке тағы да әскери хунта келді. Нәтижесінде 1980 — 92 ж. билік пен Ұлт азаттық майдан жауынгерлері арасында Азамат соғысы басталды. 12 жылға созылған соғыс барысында 75 мыңнан астам сальвадорлықтар қаза тауып, ел экономикасына ауыр нұқсан келді. 1992 ж. 1 ақпанда соғысушы жақтар бейбіт келісімге келіп, ел демографиялық даму жолына түсті.

Жергілікті креоллардың отарлық режимді құлатуға бағытталған екі әрекеті (1811 және 1814 жж.) Испан билігі тарапынан тоқтатылды, бірақ 1821 жылы Мексикадан кейін Орталық Америка өзін тәуелсіз деп жариялады және Мексика империясының құрамына кірді, ал 1823 жылы одан бас тартты. Орталық Американың Біріккен Провинцияларыны федералды мемлекеті құрылды, оған қазіргі Гватемала, Гондурас, Сальвадор, Никарагуа және Коста-Рика кірді. Бұл федералды республика ұзаққа созылмады - ішкі қақтығыстар мен соғыстар оның құлдырауына әкелді.

1839 жылдан бастап Сальвадор тәуелсіз республика болды. XIX ғасырдағы Сальвадордың тарихы консерваторлар мен либералдар арасындағы үздіксіз күреске, сондай-ақ Орталық Америка республикаларының федерациясын қалпына келтіруге тырысқан көптеген мемлекеттік төңкерістерге толы, бұл республикалар арасындағы үнемі соғыс пен қақтығыстарға әкелді. Осылайша, 1885 жылы Сальвадор (Коста-Рика мен Никарагуаның көмегімен) Гватемаланың (Гондурасты қолдайтын) үлкен шабуылына тойтарыс берді. Гватемала әскерлері жеңіліске ұшырап, оларға бұйрық берген Гватемала президенті Барриос іс-қимылмен өлтірілді.

Шаруашылығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сальвадор — аграрлы ел. Экономикасы а. ш. өнімдерін өңдеу мен өндіруге негізделген. А. ш-нда еңбекке жарамды халықтың 40%-ы жұмыс істейді, ол жалпы ішкі өнімнің 1/4-ін, валюта түсімінің 80% және өңдеуші өнеркәсіп үшін шикізаттың 3/4-ін береді. Ішкі тұтыну үшін қант құрағы, кофе, мақта, жүгері, күріш, т.б. өсіріледі. Басты экспорттық дақылы — кофе. С. әлемде кофе өндіруден 6-орынға ие. Сиыр мен шошқа өсіріледі. Ағаш дайындау және орман кәсіпшілігі (әсіресе “перу бальзамы” шайырын жинау) өркендеген. Өнеркәсібі негізінен а. ш. өнімдерін өңдеу кәсіпорындарынан құралады. Әсіресе тамақ (қант, темекі, кофе) және жеңіл (мата тоқу, киім тігу) өнеркәсіптері дамыған. Шағын мұнай өңдеу, цемент заттары, целлюлоза және металлургия кәсіпорындары, бірнеше СЭС бар. Елде күміс өндіріледі. Экономика салалары шетел капиталына (негізінен АҚШ) тәуелді. Жан басына шаққандағы ұлттық табысы 2810 АҚШ долл. Негізгі сауда серіктестері: АҚШ, Германия, Гватемала, Венесуэла, Мексика.[7]

Суреттер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саяси құрылым[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мемлекет басшысы - президентті (ол үкіметтің басшысы да) сайлау арқылы тағайындалады.

Парламент - Заң шығарушы жиналыс (84 депутат, 3 жылдық мерзімге халық сайланған).

2018 жылғы наурыздағы сайлаудан кейін парламентте ұсынылған саяси партиялар:

Билеуші ​​партия - GANA, өйткені оның жетекшісі Найиб Букеле президенттік етеді. ARENA өкілі Марио Понс 2019 жылы Заң шығару жиналысының президенті болып сайланды.

Economist Intelligence Unit мәліметінше, ел Демократия индексі бойынша 2018 жылы гибридтік режим ретінде жіктелген.[8]

Сыртқы саясат[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Толық мақаласы: Сальвадордың сыртқы саясаты

Сальвадор Біріккен Ұлттар Ұйымының және оның бірнеше мамандандырылған мекемелерінің, Америка мемлекеттерінің ұйымының, Орталық Американың ортақ нарығының, Орталық Америка парламентінің және Орталық Американың интеграция жүйесінің мүшесі болып табылады. Сальвадор Орталық Америкадағы қауіпсіздік жөніндегі комиссияға белсенді қатысады, оның қызметі қаруды бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған. Сальвадор Дүниежүзілік сауда ұйымының мүшесі болып табылады және аймақтағы басқа елдермен еркін сауда туралы келісімдерге қол қойды.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. ↑ Үлгі:Cita web
  2. ↑ a b c d World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
  3. ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
  4. ↑ Үлгі:Cita Harvard
  5. ↑ Үлгі:Cita Harvard
  6. ↑ Үлгі:Cita Harvard
  7. ↑ Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
  8. ↑ Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy. Тексерілді, 25 қаңтар 2019.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Сальвадор&oldid=3084053» бетінен алынған