Сиыр цепені
| Сиыр цепені | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||
| Taenia saginata Goeze, 1782 |
Сиыр цепенінің дене тұрқы 4-10 метрге деін жетеді. Ол адамның аш ішегінде паразиттік тіршілік етеді. Ересек цепень адам ішінде, ал оның дернәсілдері мүйізді ірі қараның денесінде дамитығындықтан, цепеннің иесі екеу: негізгі иесі - адам, аралық иесі - сиыр т. б. жануарлар болып табылады.
Құрылысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сиыр цепенінің денесінің алдынғы жағында басы, қысқа мойны болады. Басында төрт дөңгелек сорғыштары бар. Осы сорғыштары арқылы ішекке бекінеді. Оның ауызы болмайды. Денесінде өте көп бунақтары болады. Бунақтары бас жағынан жаңарып өсіп отырады, сондықтан көлемі ұлғайып, дененің соңғы бөлігінде ені тарыла бастайды. Сонымен құрт денесіндегі бунақтарының көлемі әр түрлі болады. Бунақтарында жыныс мүшесі ғана болады. Паразитті тіршілік етуіне байланысты ас қорту т.б мүшелері мүлдем жойылған. Иесінің ішегіндегі қорытылған асты бүкіл денесімен сіңіреді. Құрттың әр бунағында 1000-нан астам жұмыртқалар болады. Әбден жетілген бунақтары құрттың денесінен бөлініп, иесінің нәжісімен сыртқа, топыраққа түседі. Ірі қара осы топырақта өскен шөппен қоректенгенде жұмырқалар ілесіп ішке түседі. Жануардың ішіндегі жұмыртқалардан дернәсілдер шығады.
Сиыр целенінің шошқа целенінен айырмашылығы - оның дене тұрқы өте ұзын және басында қармақшалары болмайды.
Көбеюі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Таспа құрттардың барлығы дерлік - гермафродиттер, яғни қосжынысты жәндіктер. Сиыр цепені де қосжынысты жәндік болып табылады. Жыныс буылтықтары мойын буылтықтарынан кейінгі 200-бунақтан бастап дамиды. Сиыр цепенінің бір бунағында аталық та, аналық та жыныс буылтығы пайда болады. Аналық бездегі аталықбезбен ұрықтанған жұмыртқалар сиыр цепенінің соңғы бунақтарында толық пісіп-жетіліп, құрт денесінен үзіледі де, нәжіспен бірге сыртқа шығарылады.
Сиыр цепенінің тіршілік айналымы өте күрделі: көпшілігі бірнеше иелерді алмастыру арқылы өтеді. Негізгі иесі адамнан жерге түскен құрттың жұмыртқалары шөпке жабысып, оны жеген сиырдың қарнына түседі де, өте ұсақ дернәсілдерге айналады. Сиыр- сиыр цепенінің аралық иесі. Дернәсілдердің өткір алты қармақшасы болады, сол қармақшаның жәрдемімен қарынның қабырғасын тесіп, қанға өтеді де, сиырдың бүкіл денесіне таралады. Бұлшықеттерге орныққан дернәсілдер мөлшері кішірек асбұршақтай көпіршікке- финкаға айналады. Финка- сиыр цепенінің екінші дернәсілі. Сиырдың бұлшықеттеріне орналасқан финкалар аралық иесімен ұзақ бірге тіршілік етеді.
Тазалық талаптары сақталмаған жағдайда адамға жұғуы мүмкін.Жұмыртқа қан арқылы көзге дейін жетіп, адам соқыр болып қалу қаупі туындайды. Жұмыртқаның мида дамуынан адам кенеттен дүние салып кету қаупі бар.Мұндай жағдай шала піскен шошқа етінен жиі жұғады, пайда болған ауру цистицеркоз немесе финноз деп аталады.
Өттің әсерінен финканың басы аударылып сыртқа созылады да, сойын бөлігінен біртіндеп жаңа буылтықтар пайда болады. Жаңа буылтықтар пайда болған сайын финканың көпіршігі жойылып, 3-4 айда құрттың ұзындығы 2-3 метрге жетеді. Ішектегі сиыр цепені денесінен улы зат бөледі, адам оған төзе алмай, іші бұзылып, қаны азаяды, сөйтіп ауруға шалдығады.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 50 б., ISBN 5-625-03599-7