I Джеймс (Шотландия королі)
| Яков I шотл. Seumas I Alba, ағылш. James I of Scotland | |||
| |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1406 — 1437 | |||
| Тәж кигізу жорасы | 2 немесе 21 мамыр 1424 | ||
| Ізашары | Роберт III | ||
| Ізбасары | Яков II | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | Христиандық | ||
| Дүниеге келуі | 10 желтоқсан 1394 Данфермлин сарайы, Файф | ||
| Қайтыс болуы | 21 ақпан 1437 (42 жас) Перт, Шотландия | ||
| Жерленді | Перт монастыры | ||
| Династия | Стюарттар | ||
| Әкесі | Роберт III | ||
| Анасы | Анабелла Драммонд | ||
| Жұбайы | Джоан Бофорт | ||
| Балалары | Маргарита, Изабелла, Элеонора, Джоанна, Яков II, Мария, Аннабела | ||
өңдеу  |
|||
Яков I (шотл. Seumas I Alba, ағылш. James I; 10 желтоқсан 1394 — 21 ақпан 1437) — Стюарттар әулетінен шыққан Шотландия королі (1406—1437), «Шотландия билеушілерінің арасында ең жақсы және алғашқы ақын», Роберт III-нің үшінші ұлы.
Патша тұтқында[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Екі ағасы қайтыс болғаннан кейін, Яковтың әкесі оның қауіпсіздігі үшін алаңдап, оны француз патшасына жіберді. Жолда ханзада ағылшындардың қолына түсті. Бұны естіген соң, Роберт III қайтыс болды. Жас ханзада Шотландияның жалған патшасы болды. Яков I тұтқында 18 жыл болды. Осы уақытта елді регенттер басқарды (королдің ағасы Олбани герцогы, Роберт Стюарт пен Роберттің ұлы Мердок). Патшаны босату туралы келіссөздер бірден басталды, бірақ қажырлы болмады, өйткені регент королді қайтаруға мүдделі болған жоқ.
Тұтқында болған кезінде Яков I ағылшын королі Генрих V-мен Францияға жасаған жорығында бірге баруға мәжбүр болды, сол уақытта Бьюкен графы бастаған шотланд әскері дофин Карл жағында ағылшындармен шайқасып жүрген. Англияда патша ағылшын королінің туысы, өзінің махаббаты - Джоан Бофортты кездестірді, олар 1424 жылы үйленді. Патша Джоанға деген сүйіспеншілігін ортағасырлық ағылшын-шотланд поэзиясының ең жақсы мысалдарының бірі Kingis Quair поэмасында жырлайды.
Олбани герцогы қайтыс болғаннан кейін, Яков I-ның босатылуы туралы келісімге қол жетті - 1423 жылы 4 желтоқсанда Лондон келісіміне қол қойылды, оған сәйкес патшаны 40 мың фунт стерлинг құн төлегеннен кейін босататын болды. 1424 жылы мамырда Яков I Шотландияға келді.
Яков I-нің реформасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тұтқында болған кезде Яков I Шотландия тарихындағы ең жоғары білімді патшалардың бірі болды. Оның поэзия мен музыкадағы таланттары өз идеяларын іске асырудағы табандылығымен толықты. Қайтып келгеннен кейін король бірден елдегі заңдар мен тәртіпті нығайту жөніндегі шаралар бағдарламасын іске қосты: барондардың билігін асыра пайдалану, ішкі соғыстарға және магнаттардың одақтастықтарына тыйым салынған арнайы нормалар енгізілді. Королдік заңның бірыңғай жүйесі бүкіл елге таратылды: жергілікті нормалар мен құқықтық жеңілдіктер (Мак-Дафф кланының құқығы сияқты) әрекетсіз деп жарияланды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес басталды.
Сонымен қатар, патша мемлекеттік қазынаны жақсартуға тырысты. Бірақ Яковтың қаржы шаралары тек бірқалыпты нәтиже берді: 2 жыл өткеннен кейін табысқа салынатын салықты сословиенің қарсылығынан соң жоюға тура келді, кедендік алымдардың өсті, бірақ Дәуіт II-нің кезеңіндегі дәрежеге жете алмады. Шотландық ірі магнаттар (Олбани, Дугластар) патшаға қарағанда бай болды. Осыған байланысты Яков I мәртебелі жеке отбасыларға қарсы бағытталған қуғын-сүргінге ұшыратты: 1425 жылы патша 2-ші Олбани герцогы, Мердок Стюартты және оның отбасын тұтқындап, жазалады. Олардың мүліктері патшаның пайдасына тәркіленді.
Олбани үйінің күйреуі Шотландияда роялизмдік төңкерісті білдірді. Сол уақыттан бастап патшалық билік күрт өсті, магнаттар биліктен аластатылды, әкімшілікке ұсақ ақсүйектер, діни қызметкерлер, қала тұрғындары белсенді түрде тартылды. Бірақ режимде негізгі тірегі патшаның күшті тұлғасы және халық арасында оның танымалдығы болды. Шотландия парламенті үлкен рөлге ие болды, оның негізгі ерекшеліктері Яков I-мен анықталды. Парламенттің қолдауымен король Шотландияда ешқандай прецедент жасамаған заң шығарушы іс-қимылдарды жасады: елдегі өмірдің барлық аспектілері нормативті құқықтық реттеуден өтті.
Сыртқы саясат[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Королдің орталықтандыру реформасын жүзеге асырудағы еркіндік, сыртқы саясаттың жағымды жағдайымен түсіндірілді. Англия Генрих V қайтыс болғаннан кейін Шотландияға қауіп төндірмеді. 1424 жылдан бастап Яков I Англиямен бітім жасады. Біртіндеп патша еркіндігі үшін құн төлеуін тоқтатты: Лондон келісіміне сәйкес 40 мың фунт стерлингтің жартысынан азы төленді.
Сол уақытта Яков I Франциямен дәстүрлі әскери одақты сақтады: шотландықтар король Карл VII-нің қызметінде ағылшындарға қарсы әскери қимылдарға қатысқан, ал 1436 жылы Яков I-нің қызы, Маргарита француз тағының мұрагері дофин Людовикке тұрмысқа шықты.
Яков I мен шіркеу[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Елдегі патша билігінің нығаюы папалыққа қарсы күреске жол ашты. 1426 жылы Шотландия парламенті патшаның ұсынысымен патшаның келісімінсіз Рим Папасымен қарым-қатынасқа, сондай-ақ, шотланд шіркеуінде зейнетақылар мен жеңілдіктерді пападан сатып алу тыйым салынды. Яков I-нің өкілдері папаның беделін шектеуге тырысып, Базель соборында белсенді қатысты. Шотландия шіркеунің ұйымын мемлекеттік аппараттың бір бөлігі ретінде қарастыра отырып, патша жиі шіркеудің істеріне кедергі келтіріп, асыра пайдалануды жоюға және оның беделін ұлғайтуға ұмтылды. Яков I ең алғаш инквизиция басталған және монастырьларды салдырған Шотландияның соңғы патшасы болды.
Билігінің санаулы күндері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Яков I патшаның билігінің аяқталуына қарай беделінің өсуі, Олбани анархиясымен күрт қарама-қарсы болып, шотландық барондардың наразылығын күшейтті. Патшаның бірқатар магнаттарға қарсы (1425 жылы Олбани, 1427 жылы Грэмдер, Данбарлар 1435 жылы) репрессиясы жаппай королдің пайдасына орай тәркіленді (солай 1424 жылы Бухан графтығы тәркіленді, 1425 жылы - Файф, Ментит пен Леннокс графтықтары, 1427 жылы - Стратерн, 1435 жылы - Марч пен Мар).
Королдің шотланд тауларына билігін орнату әрекеті сәтсіз аяқталды: 1428 жылы Инвернессте кландардың көшбасшыларын тұтқындау және келесі Аралдар лордын номиналды түрде бағынуы ешқандай нәтиже әкелмеді, ал 1431 жылы Мар графы, Александр Стюарт бастаған король әскері Инверлохи түбіндегі шайқаста таулықтардан мүлдем талқандалды.Елдің таулы және жазық бөліктері арасындағы қақтығыс тек ушыға түсті.
1436 жылы Англияға қарсы әскери қимылды қайтадан бастауы сәтсіздікке ұшырады: Роксбороны қоршау толығымен сәтсіздікке ұшырап, жауынгер барондардың наразылығын туғызды.
1437 жылға қарай корольдің ағасы Атолл графы, Уолтер Стюарт бастаған бірқатар ірі магнаттар Яков I-ге қарсы қастандық ойластырылды және 1437 жылы 21 ақпанның түнінде Яков I өзінің сарайы Пертте қастандық жасаушылармен жасалған он алты өлімші жарақаттан дүние салды.
Патша-ақын[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Яков I-ге тиесілі поэзиялық туындылар алғаш рет 1783 жылы жиналып, Уильям Титлермен жарияланған. Оксфордтағы Бодлеян кітапханасында оның өлеңі «Kingis Quair» қолжазбасы сақтаулы; ол 7 әнге бөлінген жеті кезеңді Чосердің шумағы арқылы жазылған, адам тағдырының ептілігін сипаттайды және тұтқындағы патшаның Джоан Бофортқа деген сүйіспеншілігін айтады; өлең жеңіл және үйлесімді. Оған сондай-ақ: Шотландияның ауылдық өмірінің әзіл-қалжың үнімен сипаттайтын «Christis Kirk on the Grene» өлеңі тиесілі. Яковке сонымен қатар тағы бірнеше ұсақ өлеңдер есептелінеді.
Неке мен балалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- (1423) Джоан Бофорт, Сомерсет графы, Джон Бофорт пен Маргарет Холландтың қызы.
- Маргарита (1424—1445), дофин Француздық Людовикке тұрмысқа шыққан (1436)
- Изабелла (1426—1494), Бретон герцогы, Франциск I-ге тұрмысқа шыққан (1442)
- Мария (1428 дейін — 20 наурыз 1465), Вере лорды, Вольферт VI ван Борселенге тұрмысқа шыққан (1444)
- Джоанна (қай. 1486), Ангус графы, Джеймс Дугласқа тұрмысқа шыққан (1440); Мортон графы, Джеймс Дугласқа тұрмысқа шыққан (1459)
- Александр (1430—1430)
- Яков II (1430—1460), Шотландия королі (1437 ж. бастап)
- Элеонора (1433—1480), Алдыңғы Австрия эргерцогы, Сигизмунд Габсбургке тұрмысқа шыққан (1449)
- Аннабела (1436—1509), Женева графы, Людовик Савойге тұрмысқа шыққан (1447)
-
Маргарита -
Изабелла -
-
Элеонора
Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Pinkerton. Ancient Scottish Poems;
- Washington Irving. Sketch Book;
- David Irving. History of Scottish Poetry;
- Balfour-Melville E. James I, King of Scots, 1936
- Nicholson, R. Scotland: the Later Middle Ages, 1974
Сілтеме[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Яков I (Шотландия королі)(қолжетпейтін сілтеме) Википиврде
- Яков I Шотландық PoemHunter.com сайтында