Қазақстанның әдебиеті мен өнері

Әдебиет пен өнері. Қазақ әдебиетінің ежелгі бастаулары б.з.б. 3 – 1 ғ-лар аралығында пайда болған “Алып Ер Тоңға”, “Шу батыр” дастандарында жатыр. Осынау жазбалардағы оқиғалардың қазақ халқының арғы тарихымен тығыз байланыста өрбігендігі соңғы уақыттардағы ғыл. ізденістер барысында толық дәлелденді. Орхон-Енисей жазба ескерткіштері ұлттық әдебиетке тікелей қатысты үш түрлі мәселенің басын ашып берді. Біріншіден, қазақ жазба әдебиетінің түп-тамыры Түрік қағандығы тұсынан басталатыны белгілі болды. Екіншіден, өз дәуірінің кескін-келбетіне сай дамыған мәдениеті мен өнерінің болғанын айғақтады. Үшіншіден, жазба жәдігерлер поэтик. қуатымен, тарихи шежірелік сипатымен және ой тереңдігі, мазмұн байлығы, көркемдік қасиеті жағынан түркі тайпаларында сөз өнерінің жоғары дәрежеге жеткенін көрсетті. Жазба ескерткіштерінде ауыз әдебиеті үлгілерінің мол орын алуы, кейін сопылық поэзияда фольклорлық түрдің қолданылуы – фольклорлық мұра қашан да жазба әдебиеттің қайнар көзі, өркен жаюына ықпал жасайтын үлкен арна болғанын аңғартады. Халықты тарихи және рухани тіршілігімен бірге жасасып келе жатқан қоғамдық құбылыс ретінде фольклор ұлттың көркемдік ой-көзқарасын, эстет. талап-талғамын, танымдық түсінігін қалыптастырумен қатар, түркі әдебиетіне ғана тән әдеби дәстүр туғызды (қ. Ауыз әдебиеті). Түрік қағандығы құлағаннан кейін түркі тілді тайпалардың мәдениеті, өнері, әдебиеті және тілінің тарихи дамуы мен өркендеуінің негізгі орталығы қазақ даласы болды. Қазақстан мен Орта Азияда ислам дінін таратушылар түркі тайпаларының арасында мұсылмандықты рухани байлықтың ықпалымен орнықтыруға күш салды. Алайда арабтардың мәдени және әдеби мұрасы, рухани дүниетанымы мен дамуы мүлде бөлек елдің ғасырлар бойы жасаған дәстүрін бұзып, не жойып жібере алмады. Керісінше, оны байытып, өркендеуіне ықпал жасады. Осыған байланысты тарих сахнасына шыққан түрік даласы даналарының, өнер иелерінің, ғылым қайраткерлерінің көркем шығармалары мен ғыл. зерттеу еңбектері қазақ әдебиеті мен қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу тарихына тікелей ықпал етті. Осы кезеңдегі ғалымдардың еңбектерінен 10 – 12 ғ-лардағы түркі халықтарына тән ортақ мұра болып саналатын көркем әдебиеттің өркендеуіне орай туындаған сыншылдық-эстет., ғыл.-зерттеушілік, әдеби-теор. ой-пікірдің ояну дәуірін көруге болады. Бұл кезеңде мәдениет, ғы-лым, әдебиет, сәулет өнері өркендеді. Оның ішінде сөз өнеріне деген құрмет ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің дамуына ықпал жасады, филол. білімдер жүйесімен айналысу тек көркем әдебиет өкілдері ғана емес, барша зиялы қауымға тән құбылыс болды. Шешендік өнерді меңгеру, нақышты сөйлей білу, өлең шығару қабілетіне ие болу – білімді деп саналатын адамдардың міндетті түрде игеруге тиісті қасиеттеріне айналды. Ғыл. еңбектердің көркем үлгіде келуі оның басты сапаларының бірі ретінде танылды. Тіпті жаратылыстану ғылымымен шұғылданушылар да филология, поэтика, риторика мәселелері туралы трактаттар жазды. 9 – 12 ғ-ларда ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің дамуы сөз өнерінің көркемдігін, бейнелілігін, тәрбиелік мәніндегі қажеттілігін түсінуге деген алғашқы түсініктерді қалыптастыра бастады. Осылайша мәдениеті мен ғылымы, өнер-білімі, тіл мен әдебиеті даму жолына бет алған түркі халықтарына 13 ғ-да басталған моңғол шапқыншылығы аса зор зардаптар әкелді. Алайда түркі халықтары ғасырлар бойы қалыптасқан фольклоры мен әдебиетін, өнері мен мәдениетін жоғалтқан жоқ. 13 – 15 ғ-лар арасында жасалып, Алтын Орда дәуірінен қалған мәдени, әдеби, тарихи мұралар, жазба ескерткіштер, қолжазбалар, көркем шығармалар, сөздіктер мен аудармалар, шежірелер қазақ халқына да тән мұралар болып саналады. Аталған кезеңдерді қорыта келгенде қазақ халқының этн. тұрғыдан ұйысып, жеке ұлт болуына дейінгі түркі халықтарына ортақ әдеби үрдістің қазақ әдебиеті де заңды мұрагері болып табылатындығы ғыл. тұрғыдан жан-жақты дәлелденіп, тұжырымдалды. Қазақ хандығының мәдениеті, өнері, әдебиеті бұрынғы қазақ даласын жайлаған түркі тайпаларының ғасырлар бойы жасаған рухани қазынасының дәстүрлі жалғасы ретінде, көркемдік дамудың тарихи сабақтастығы принципіне сай дами бастады. Қазақтың халық ауыз әдебиеті ұлттық сипат алып, жанрлық түрлері көбейді, әсіресе жаугершілік заманның эстет. талап-тілегіне сай эпостық жырлар молая түсті. Ұлттық әдебиеттің өзіндік ерекшелігін танытатын ақын-жыраулар поэзиясы кеңінен қанат жайды. Қазақ жыраулары ертедегі түркілердің жазба поэзиясын тақырыптық, мазмұндық, жанрлық, көркемдік, образдылық, өлең құрылысы жағынан байытып, өркендетті. Жыраулар поэзиясы филос. ой-толғамды, дидактик. насихатты жалғастыра отырып, отаншылдық, патриоттық сарынды, лирик., реалистік суреттеудің алғашқы белгілерін, әдебиетке халықтық сипат әкелді, сөз өнерінің халық тарихы мен өміріне тығыз байланыстылығын, ел мұңын жырлау идеясын кіргізді (қ. Жыраулық поэзия). Қазақ әдебиетін кезеңдеу мәселесінде бірнеше ғасырлар бедерін алып жатқан осы жыраулық поэзия дәстүріне қатысты біршама талас-тартыстар туындап, 20 ғ-дың 80-жылдары соңына қарай ішінара лайықты бағасын алғанымен оның қазақ әдебиетіндегі орны мен идеялық бағыты кейінгі кезеңдерде ғана толық зерттелді. Алайда белгілі бір тарихи оқиғалар мен қоғамдық құбылыстар арасында пайда болған қазақ ақын-жазушыларының шығармаларындағы сарындар мен ағымдарға, идеялық бағыт-бағдарға байланысты әдебиеттанушы ғалымдар арасында талас-тартыстар пайда болды. 20 ғ-дың 20 – 30-жылдары қазақ ақын-жазушыларының шығармаларына әділ бағасын берген ғалымдар кейіннен кеңестік тәртіптің құрбаны болды. Кеңестік кезеңде қазақ әдебиеті барынша жылдам қарқынмен қаулап өсті, ақын-жазушылардың шығарм. белсенділігі артып, қазақ әдебиеті жанрлық тұрғыдан елеулі түрде молайды. Әйтсе де идеол. қысым салдарынан өз мүмкіндігін толық көрсете алмады. Республика тәуелсіздігін алуымен бірге ақын-жазушыларға толық шығарм. еркіндік беріліп, әдебиетке қойылатын талап-тілек те өзгеріске ұшырады. Осыған байланысты бұған дейін де қазақ әдебиетінің даму барысында, әсіресе поэзияда байқалып келген белгілі бір күрделі өзгерістер тұсында аңтарылу, дағдару секілді өткінші құбылыстар аз уақыт қана орын алды. Қазіргі уақытта жан-жақты өсіп-өркендеп, кемелденген қазақ халқының ұлттық әдебиеті елдің тарихи өмір жолы, тұрмыс тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, эстет. талап-тілегі мен филос. танымының өркендеу деңгейіне сай туып, дамып келеді. Қазақ әдебиеттану ғылымы қазақ әдебиетінің тарихын зерделеуде бүгінгі күні біршама орнығып, ғыл. түрде дәлелденген нақтылы тұжырымдарға қол жеткізді. Кеңестік қазақ әдебиеттану ғылымында қазақ әдебиетінің тарихын кезеңдеу, оларды идеялық, жанрлық тұрғыдан жіктеу мәселесіне байланысты қалыптасқан кейбір біржақты теориялар түзетілді. Соның ішінде қазақ әдебиетінің тарихын Қазақ хандығының құрылуымен ғана байланыстыру, жазба әдебиеттің қалыптасуын Абайдан бері ғана бастау секілді ұлттық әдебиеттің өрісін тарылтатын қате тұжырымдар күн тәртібінен алынып тасталды. Қазіргі қазақ әдебиеті жалпы әдебиеттің түпкі мақсаты – адам жанын терең түйсіну, оны көркемдікпен шынайы-шыншыл бейнелеу жолындағы қалыпты даму ырғағына түсті. Тұтастай алғанда қазіргі уақытта қазақ әдебиеті – әлем әдебиетінде өз орны бар, тарихы бай, жан-жақты жетілген дәстүрлі әдебиет болып қалыптасты; қ. Қазақ әдебиеті. 19 ғ-дың 2-жартысынан бастап әр түрлі саяси оқиғаларға байланысты қазақ жеріне аяқ басқан өзге ұлт өкілдері тұрақтап қала бастады. Олар 20 ғ-дың алғашқы жартысынан қазақ еліндегі саяси-әлеум., мәдени шараларға белсене араласып, өздерін этник. топтар ретінде көрсетті. Әсіресе, Қазақстанға орыстар көптеп қоныс аударды. Олардың арасында әдебиет пен мәдениет өкілдері де болды. Қазақстан жазушылар одағы құрамында 1933 жылдан орыс әдебиеті секциясы жұмыс істей бастады. И.Шуховтың “Қасірет белдеуі” (1931; қазақ тілінде 1972; ауд. О.Оспанов), “Өшпенділік” (алғашқы ред. 1932; қазақ тілінде 1935; ауд. X.Есенжанов) сияқты романдары сол кездегі кеңес әдебиетінің роман жанрындағы елеулі шығармалары болып саналды. 2-дүниежүз. соғыс жылдары А.Бектің “Волоколам тас жолы” повесінде (1943) Б.Момышұлының, И.Панфиловтың, т.б-дың ерлік бейнелері жасалды. Соғыстан кейін Шуховтың “Күн келбеті” (1950), В.Ванюшиннің “Тірек нүктесі” (1952) повестері жарияланды. Бұлар Қазақстандағы орыс жазушыларының тақырыптық ауқымын кеңейтті. Н.Анов “Ән қанатында” романында (1959) 20 жылдардағы Қазақстанның әлеум.-тарихи жағдайын суреттеді. Онда ұлттық өнердің қалыптасуы мен дамуы көрсетіліп, дарынды адамдардың (И.Байзақов, Ә.Қашаубаев, Қ.Мұңайтпасов, А.В. Затаевич, т.б.). бейнелері жасалды. И.Щеголихиннің “Қарлы бұрқасын” романы (1961), Г.Черноголовинаның “Жаңбырсыз маусым” повесі мен “Тәуекел аймағы” романы (1981), т.б. шығармалар жазылды. Г.Свиридовтың “Жанкешті сапар” романында (1976) Ә.Жангелдин басқарған отрядтың шөл дала арқылы өткен ерлік жорығы баяндалады. Жангелдиннің бейнесі М.Симашконың “Комиссар Жангелдин” романында айқынырақ әрі жан-жақты жасалды, Дм. Снегин “Таңертең және талтүс” дилогиясында (1976, 1982) тарихи тақырып ауқымын кеңейтіп, тарихи тұлғалардың бейнелерін сомдады, олардың ішінде О.Жандосовтың бейнесі ерекше орын алады. Симашконың Ы.Алтынсарин туралы “Қоңырау” (1982), орыс халқының тарихы туралы “Семирамида” (1968) романдарын, Ф.Достоевский туралы П. Косенконың “Өмір үшін өлім” деректі повестер топтамасын (1986) оқушылар жылы қабылдады. Снегиннің І.Жансүгіров, И.Эренбург, А.Твардовский, Вс.Иванов туралы “Қауышқан құшақ” әдеби естеліктері (1988) жарияланды. Поэзия саласында В. Антонов, А.Елков, Д.Рябуха, Л.Скалковский, Ф.Моргун, В.Смирнов, М.Чистяков сияқты ақындардың жаңа толқыны келіп қосылды. Республикада тұратын көптеген орыс жазушылары қазақ қаламгерлерінің шығармаларын орыс тіліне аударды. 1977 ж. Қазақстан Жазушылар одағында корей әдебиеті секциясы ашылды. Корей жазушылары өз шығармаларында ежелгі ұлттық әдебиет туындыларын бүгінгі заман дәстүрімен шебер ұштастырды. Олардың көрнекті өкілдерінің бірі – жазушы, ақын Ким Дюн (1900 – 1980) болды. Оның қазақтың батыр қызы Ә.Молдағұловаға арналған “Әлия” атты поэмасы (1969 ж. корей тілінде), корей патриоттарының күресін бейнелеуге арналған “Жүз елу мың вонның ісі” романы жарық көрді. 1937 жылдан бері респ. корей театрында корей драматургтерінің жүзден астам пьесалары қойылды. Сонымен қатар театр сахнасында қазақ жазушылары М.Әуезовтің “Қарагөз” және “Қобыланды”, Ғ.Мүсіреповтің “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, О.Бодықовтың, Қ.Мұхамеджановтың, т.б. пьесалары корей тілінде қойылды. Қазақстандағы корей жазушыларының шығармалары “Корей өлеңдері” (1958), “Дала қызғалдағы” (1973), “Сырдария әуендері” (1975), “Күнбағыстар” (1982) деген атпен ұжымдық жинақ болып шықты. Сондай-ақ, Ким Дюннің жыр кітаптары, Ен Сенненнің шығармалары, корей жазушыларының “Шаттық Отаны” (1988), “Гүлден, дала” (1988), Хан Диннің пьесалар жинақтары (1988) корей тілінде жарық көрді. Қазақстандағы неміс ақын-жазушылары да елеулі еңбек етті. “Фройндшафт” (1966 ж) газетінің шығуы, “Қазақстан” баспасында (Алматы) неміс әдебиеті редакциясының құрылуы (1967 ж), Алматыдан неміс тілінде радио хабар таратылуы (1958 ж.), сондай-ақ, Қарағандыда неміс тілінде телевизиялық хабардың әуе толқынына шығуы, Теміртау қ-нда неміс театрының ашылуы (1980) – осылардың бәрі Қазақстандағы неміс ұлты өкілдеріне жасалған қамқорлық болды. 50 – 60 жылдары Қазақстандағы неміс жазушыларының шығармаларында поэзия жанры ерекше өркендеді. Р.Жакмьеннің, К.Вельцтің, И.Варкентиннің, Н.Ваккердің, Г.Генкенің, Д.Левеннің, Р.Франктің, Э.Ульмердің, Р.Лейстің, Н.Ваккердің, О.Пладерстің, т.б. жыр жинақтары, А.Реймгеннің, В.Клейннің, Д.Гольманның, А.Дебольскийдің, Г.Бельгердің, К.Эрлихтің, Г.Гольманның прозалық кітаптары жарық көрді. Қазақстанда ұйғыр тілінде алғашқы газеттер, журналдар, альманахтар шықты, ұйғыр ақын-жазушыларының шығармалары жарық көре бастады. 1932 ж. Қазақстан Жазушылар одағы жанынан ұйғыр секциясы ұйымдастырылды. Бұл кезеңде И.Саттировтың, И.Искандеровтың поэзиясы ерекше көзге түсті, драматургтер Ж.Асимов пен А.Садировтың, К.Хасановтың пьесалары қойылды. Проза жанры жетекші орын алды. X.Абдуллиннің З.Сәмәдидің, Ж.Босақовтың, Т.Тоқтамовтың, М.Зұлпықаровтың, А.Ашировтың, Н.Баратовтың, П.Сәбитованың) повестер жинақтары жарық көрді. И.Бахтияның, М.Хамраевтың, И.Бахниязовтың, Р.Кадыридің, А.Ғаниевтің, М.Абдурахмановтың өлең-поэмалары жарық көрді. А.Құнанбаевтың “Өлеңдері” (1987), С.Мұқановтың “Балуан Шолақ” (1987, ауд. Қ. Тоқтамов). Ғ.Мүсіреповтің “Кездеспей кеткен бір бейне” (1987, ауд. З. Сәмәди) шығармалары ұйғыр тілінде жарияланды. Республиканың тәуелсіздігімен бірге Қазақстандағы түрлі ұлт өкілдерінің әдебиеті даму үстінде. Көрнекті ақын-жазушыларға мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуде, Дм.Снегинге, Г.Бельгерге, М.Симашкоға ҚР Президентінің Бейбітшілік және рухани келісім сыйлығы берілді.