Қарақалпақтар
Басқа мағыналар үшін Қарақалпақ (айрық) деген бетті қараңыз.| қарақ. Qaraqalpaqlar | |
| Қарақалпақтар | |
 Ат мінген қарақалпақ балалардың жарысы | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
850 000 - 700 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Өзбекстан |
752,700 |
 Қазақстан |
5000 |
 Түрікменстан |
5000 |
 Ресей |
5000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
| Этникалық топтары | |
Қарақалпақтар (қарақ. Qaraqalpaqlar, қарақалпақлар) — түркі тілдес халық. Өзбекстан құрамындағы Қарақалпақ Республикасын мекендейді. Бұрынғы Кеңестер Одағындағы 424 мың қарақалпақтардың 94%-ы өз тілін ана тілім деп таныған (1989).
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай бұтағына жататын қарақалпақ тілі. Оның пайда болып қалыптасуы Алтын Орда дәуіріне тұспа-тұс келеді. Қарақалпақ тілінде екі диалект бар: қазақ тіліне жақын солтүстік-шығыс диалектісі мен өзбек және түркмен тілдеріне жақын оңтүстік-батыс диалектісі. Қазіргі қарақалпақ әдебиеті солтүстік-шығыс диалектісінің негізінде жасалған. Қазан төңкерісіне дейін араб жазуына негізделген ортаазиялық түркі әдеби тілі қолданылған. Өзбек тілімен тығыз қарым-қатынаста болу қарақалпақ тіліне, әсіресе оның лексикасы мен морфологиялық құрамына әсер еткен. Қарақалпақ тілінің әліпбиі латын әліпбиіне негізделген.
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қарақалпақтардың ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қарақалпақтардың антропологиялық типі орта-азиялық көне еуропалық нәсіл мен кейінірек келген моңғол тектес нәсілдің араласуы нәтижесінде пайда болған. Зерттеушілердің пікірінше, қарақалпақтардың арғы тегі біздің жыл санауымызға дейін-ақ Арыс жағалауынан бастап Жайық өзенінің аралығын, Солтүстік Кавказ бен Дешті Қыпшақ даласына дейінгі ұлан-байтақ кеңістікте көшіп-қонған тайпаларға саяды. Профессор Н.А. Баскаковтың атап өткеніндей, Үлкен Ноғай ордасынан 15-16 ғасырларда қазақ, қарақалпақ, ноғай халықтары бөлініп шыққан. 1723 ж. Жоңғар қалмақтарының жойқын шабуылынан «ақтабан шұбырындыға...» ұшыраған қазақтармен бірге қарақалпақтар да Орта Азияның ішкі аудандарына, Ресей шекарасына ауа көшті, Кіші жүз қазақтарымен күш біріктіріп, қалмақтарды Жайық пен Жем бойынан ығыстырды. Қарақалпақтар ерте кезден жартылай көшпелі халық болған.
Қарақалпақтардың көпшілігі 17-ғасырда және 18-ғасырдың орта кезінде Сырдарияның ортаңғы ағысы мен сағасындағы алапты мекендеп, Ноғай ордасына, ол ыдырағаннан кейін Қазақ хандығына қарады. 1811 жылы Хиуа хандары қарақалпақ елін жаулап алып, Әмудария сағасына көшірді. 1855-56 және 1858-59 ж. қарақалпақтар Хиуа езгісіне қарсы көтерілді. Патшалық Ресей әскерлерінің 1873 ж. шапқыншылық жорығынан кейін Әмударияның оң жағалауындағы қарақалпақтар Ресей мемлекетінің қол астына өтіп, Әмудария бөліміне бірікті. Бұл бөлініс 1887 ж. Түркістан ген.-губернаторына қарайтын Сырдария облысының құрамына енді. Ал өзеннің сол жағалауын мекендеген қарақалпақтардың аз бөлігі Хиуа хандығының қарамағында қалды. 1920 ж. желтоқсанда оң жағалаулық қарақалпақ жері Түркістан АКСР-іне қарайтын Әмудария облысы болып құрылды. 1921 ж. Қарақалпақ облыстық партия ұйымы құрылды. 1924 ж. БРОАК Түркістан АКСР-інің қарақалпақтар тұратын аудандарының негізінде Қарақалпақ автономиялық округін құрды, оған Хорезм Республикасының қарақалпақ округі қосылды. 1925 ж. Қазақ АКСР-інің құрамына, 1930 ж. РКФСР құрамына енді. 1932 ж. Қарақалпақ АКСР-і болып, 1936 жылдан Өзбек КСР-інің құрамына енді. 1990 ж. Қарақалпақстан Өзбек Республикасының құрамындағы егеиен мемлекет, 1992 ж. Қарақалпақ Республикасы болып жарияланды.
Қарақалпақ рулары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қарақалпақтардың негізгі қызметі мал шаруашылығы. Негізінен ірі қара, қой, құс өсіреді. Балық аулаумен қатар көне дәуірден-ақ суармалы егіншілікпен шұғылданып келді. Бидай, арпа, күріш, тары екті, жүзім өсірді, әр отбасының бау-бақшасы болды. КСРО тұсында Өзбекстанда ауланатын балықтың 90%-ын қарақалпақтар беріп келген. Алайда Арал апатына байланысты балық аулау кәсібі үлкен күйзеліске ұшырады. Қол өнері дамыған.[1] Халық қолөнерінен теріге өрнек салу, ағаш ою, кілем тоқу, кесте тігу, тоқу және зергерлік қолөнер, киіз басу, төсеніш тоқу және киім тігу кең таралған. Қарақалпақтар егістіктерді суару үшін көлдер мен бұлақтарды шебер пайдаланған. Осы уақытқа дейін Сырдария өзенінің төменгі ағысында егістік іздері мен 18 ғасырдағы арнайы суландыру құрылыстарының қалдықтары сақталған. Қысқа малды бордақылау үшін шөп, қамыс жинады. Қарақалпақтар қорғасын, селитра, қызыл мыс өндіріп, олардан оқ пен мылтық жасалған. Олар Бұхарадан қару-жарақ алды.
Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ұлттық мейрам мен ойындарға құрбан айт, ораза айт, наурыз мерекесі, сүндет той, бәйге (ат жарысы), ылақ (көкпар) күрес (палуан жарысы), дәруаз жатады. Қарақалпақтар сөз өнеріне ден қойған халық. Той-томалақ пен әр алуан жиындарда масқарапаздар (күлдіргі айтысы) жарысы өткізіледі. Қарақалпақтар ауыз әдебиеті бай. 18 ғасырда өмір сүрген ұлттық жазба әдебиетінің негізін қалаушы Жиен жырау мен 19 ғасырдағы Әжінияз, Бердақ қарақалпақ әдеби тілінің дамуына лайықты үлес қосты. Әнші-жыршылар, сазеңдер мен қиссахандар халықтың ертедегі музыкалық мәдениетін ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші болып табылады.
Музыкалық аспаптары - дутар, қобыз, ғыржақ, баламан, най, сырнай, шаңқобыз.
Балық қарақалпақтардың сүйікті асы болып келген. Балықты көбінесе қуырып жейді. Сондай-ақ араластырып даярлайтын тағам түріне қарай қарма, уылдырық нан, қақпаш (кептірілген балық) жатады. Күнделікті қорегінде сүт тағамы, қауын мен асқабақ пайдаланады.
Қазақстандағы қарақалпақтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қарақалпақтар қазақтармен ежелден туыстас халық болғандықтан, көне дәуірлерден бері аралас-құралас өмір сүріп келеді. Қазақстанда 2,8 мың, оның ішінде Маңғыстау облысында 1,8 мың, Атырау облысында 553 қарақалпақ тұрады (2014).[2]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ «Қазақстан» энциклопедиясы
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 283-бет ISBN 978-601-7472-88-7
